Chinor fayzi baland

 
9-BOB. SOLIQQA OID ILMIY QARASHLARNING 
SHAKLLANISHI VA SOLIQLAR XUSUSIDAGI ILK UMUMIY 
NAZARIYALAR 
§ 9.1. Dastlabki soliq nazariyalarining shakllanishi va soliqlar 
tabiatiga oid ilmiy qarashlar 
XII asr boshlarida yuzaga kelgan soliqqa tortish nazariyalarining 
shakllanishiga iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillar ta‘sir ko‗rsatdi. Bu 
davrda soliq to‗lovlarining yuzaga kelishini ilmiy asoslashga ehtiyoj 
tug‗ildi, chunki o‗sha davrgacha soliqlar haqidagi barcha g‗oyalar 
tasodifiy bo‗lgan va shuning uchun jiddiy nazariy tadqiqotlar 
bo‗lmagan. 
V.M. Pushkareva soliqqa tortishning nazariy asoslarini paydo 
bo‗lish sabablarini aniqlar ekan: ―Amaliyot soliqlarning adolatli 
undirilishi borasida jamiyat fikrini shakllantiradigan moliyaviy ilmdan 
ildamlab ketdi, deb qayd etadi. Hukumatlar aholi tomonidan soliqlarni 
rad etish, ularni to‗lashdan bo‗yin tovlash bilan yuzlanmoqda. Shuning 
uchun moliya fani davlat ehtiyojlariga javob berar ekan, soliqlarning 
nazariy asoslanishini o‗z zimmasiga oldi‖
219
. Bunday yondashuvga 
S.V.Barulin gumon bilan qaraydi. Uning fikricha, soliqqa tortish 
nazariyasiga ―davlat buyurtmasi‖ olimlar, mutafakkirlar va iqtisodchilar 
tomonidan bu sohaga bo‗lgan qiziqish darajasini orttirgan, deb hisoblash 
biroz munozaralidir
220
. 
I.I.Kucherovaning fikriga ko‗ra, aynan soliqlarning davlat 
daromadlari manbai sifatida mustahkam ildiz otishi, vaqt o‗tishi bilan 
jamiyatda soliqlarning roli ortib borishi, ularning zaruriyatini ilmiy 
asoslashni, kelib chiqish holatlarini o‗rgatishni talab etdi
221
. 
219
Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: учеб. пособие. М., Вузовский 
учебник 2008. С. 76.
220
Барулин С.В. Теория и история налогообложения: учеб. пособие. М., Кнорус. 2006. – С. 24.
221
Кучеров И. И. Теория налогов и сборов (Правовые аспекты). М.,
ЮрИнфоР ЗАО. 2009. – С 11.

---

219 
Soliqlarning mohiyati va ularning iqtisodiy tizimdagi o‗rni haqidagi 
tasavvur jamiyat munosabatlari rivojlanishi bilan o‗zgarib bordi. 
Adabiyotlarga ko‗ra soliqlarning tabiati haqidagi g‗oyalar xususidagi 
nazariy konsepsiyalar shakllanishining uch bosqichini ajratib ko‗rsatish 
mumkin: zamin yaratilishi, shakllanishi, ilk qarashlarning paydo 
bo‗lishi.