44
1.4.
BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜ:
FORM
ALARI, PRİNSİPLƏRİ VƏ AMİLLƏRİ
Beyn
əlxalq ticarət ölkənin müəyyən növ məhsullar və ya
qrup m
əhsullar üzrə ixtisaslaşması və onların xaricdə satılması
hesabına İnkişaf edir, beynəlxalq ticarətin əsasını beynəlxalq
əmək bölgüsü təşkil edir.
Beyn
əlxalq
əmək
b
ölgüsü
təsərrüfat
həyatının
beyn
əlmiləlləşməsini əks etdirməklə, ayrı-ayrı ölkələr daxilində
ictimai
əmək bölgüsünün təbii davamıdır. Məntiqi və tarixi olaraq
ictimai
əmək bölgüsünün üç əsas növünü fərqləndirirlər: ümumi,
xüsusi, tək.
Ümumi əmək bölgüsü dedikdə, əmək bölgüsünün
istehsal sferalarına görə (hasilat və emal sənayesi, kənd
t
əsərrüfatı, nəqliyyat və s.) xüsusi əmək bölgüsü dedikdə, iri
sah
ələraltı sferalar daxili əmək bölgüsü, tək əmək bölgüsü
dedikd
ə, sahələr daxilində fəaliyyət növünə görə əmək bölgüsü
n
əzərdə tutulur.
Beyn
əlxalq əmək bölgüsü iki prosesin - ixtisaslaşma və
kooperasiyanın vəhdəti halında meydana gəlir. İxtisaslaşma iki
istiqam
ətdə (istehsal və ərazi) inkişaf edir. İstehsalın
ixtisaslaşmasından asılı olaraq, onu sahələrarası, sahədaxili və
ayrı-ayrı komponentlərin ixtisaslaşmasına bölürlər. Ərazi
ixtisaslaşması ayrı-ayrı ölkələr, qrup ölkələr və regionlar üzrə
h
əyata keçirilir.
İxtisaslaşmanın əsas növləri aşağıdakılardır; predmet
üzrə, yəni ayrı-ayrı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşma; texnoloji
v
ə ya mərhələlər üzrə ixtisaslaşma, yəni ayrı-ayrı əməliyyatla
45
rın həyata keçirilməsi və ya ayrılıqda texnoloji proseslərin yerinə
yetirilm
əsi.
Kooperasiya -
bu müəssisələrin fəaliyyətini birləşdirən
mürəkkəb prosesdir. O, aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərinə
görə təsnifləşir;
-
növlərinə görə (iqtisadi kooperasiya, sənaye üzrə);
- m
ərhələlərinə görə (istehsal qabağı, istehsal,
kommersiya);
- obyekt v
ə subyektlərin sayına görə.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alsaq, beynəlxalq əıtıək
bölgüsü - ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsidir və bunun
əsasında müəyyən növ məhsullar istehsalı üzrə ayrı- ayrı ölkələr
üzrə ixtisaslaşma, ölkələrarası mal mübadiləsi baş verir.
Tarixi inkişafın bu və ya digər mərhələsində, beynəlxalq
əmək bölgüsü sistemi istehsalın vəziyyətini əks etdirməklə,
əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Natural təsərrüfat
dövründə, əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etmədiyindən,
beyn
əlxalq əmək bölgüsünün yalnız elementləri mövcud idi, bu
da
ayrı-ayrı ölkələrin təbii şəraitlərinin müxtəlif olması ilə
müəyyən olunurdu, ölkələrarası mübadilə, bu ölkədə istehsal
olunmayan v
ə uzun daşınma müddətində öz istehlak qabiliyyətini
saxlayan b
əzi məhsul növləri üzrə məhdudlaşırdı.
Beyn
əlxalq əmək bölgüsü prosesi, inkişaf etmiş ölkələrin
maşınlı İstehsala keçdiyi dövrdən, yəni təxminən XIX əsrin
ortalarından daha intensiv inkişaf etməyə başladı. Nəticədə
dünya bazarı formalaşdı və onun milli bazarlara nisbətən bəzi
xüsusiyyətləri meydana gəldi:
46
-
dünya bazarının inkişafına, xarici ticarət və beynəlxalq
ticar
ət siyasəti böyük təsir göstərir;
- milli t
əsərrüfatlar üzrə əmtəələrin hərəkəti məhduddur.
Ayrı-ayrı ölkələrdə İstehsal olunan məhsulların hamısı
dünya bazarına daxil olmur, dünya bazarında qiymətin xüsusi
sistemi -
dünya qiymətləri fəaliyyət göstərir.
Dünya bazarının inkişafı müasir dünya təsərrüfatının
formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Əgər bu kateqoriyaya
texniki-
iqtisadi amil kimi baxsaq, aydın olar ki, dünya
t
əsərrüfatının inkişafı istər bütövlükdə, istərsə də onun ayrı-ayrı
hiss
ələri baxımından müəyyən qanunauyğunluğa müvafiq olaraq
inkişaf edir, belə ki, müasir istehsalın maddi əsasını bu və ya
dig
ər milli təsərrüfatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq
m
aşın texnikası təşkil edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki,
istehsal prosesind
ə hər yerdə və həmişə maşın texnikasından
istifad
ə edilir, əgər belə texnika tətbiq edilmirsə bunu sadəcə
olaraq İqtisadi gerilik şərtləndirir.
Müasir istehsal vasitələri bir-birinə əks olan müxtəlif sosial
sisteml
ərdə tətbiq olunur və onun nəticələri müxtəlif ola bilər. Bu
nöqteyi-nəzərdən dünya təsərrüfatı bir sistem kimi qarşılıqlı
əlaqədə olan daxili ziddiyyətli müstəqil sistemlərin məcmusudur.
Dünya təsərrüfatı kateqoriyası milli təsərrüfatların sadəcə
m
əcmusu deyil, beynəlxalq əmək bölgüsü ilə əlaqədar olan və
bir-biril
ə müəyyən iqtisadi münasibətlərdə olan tam bir sistemdir.
Bununla
əlaqədar onun yeni keyfiyyət dəyişiklikləri əmələ gəlir:
y
əni bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan milli iqtisadiyyatların
s
əmərəliliyi, izolə edilmiş milli iqtisadiyyatların səmərəliliyindən
yüksək olur.
47
Bel
əliklə,
dünya
təsərrüfatı
beynəlxalq
iqtisadi
münasibətlər vasitəsilə ayrı-ayrı ölkələrin və ya qrup ölkələrin milli
t
əsərrüfatlarını birləşdirir, öz növbəsində İsə onun səmərəli
f
əaliyyət göstərməsini və onları təşkil edən hissələrin artımını
t
əmin edir.
XX
əsrdə beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya
t
əsərrüfatının
inkişafı
təsərrüfat
həyatının
hərtərəfli
beyn
əlmiləlləşməsi ilə xarakterizə, olunur. Bu prosesə müxtəlif
amill
ər təsir göstərir:
1)
Coğrafi amillər. Yer kürəsində təbii resursların eyni
zamanda bitki v
ə heyvanlar aləminin qeyri-bərabər
yerl
əşməsi, müxtəlif torpaq-iqlim şəraiti, məhsul
istehsalının artması, yeni istehsal sahələrinin
meydana g
əlməsi, xammallara olan zəruri tələbat və
s.-
dır ki, onların ehtiyatı da məhduddur. Bu, xammalla
z
əngin olan ölkələrdə məhsul istehsalını stimullaşdırır.
Bundan başqa ərzaq məhsullarına (o cümlədən kənd
t
əsərrüfatı mallarına da) tələbat artır ki, bunların da
istehsalı müəyyən torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır.
2) M
əhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi. Aydındır ki,
onun vasit
əsilə istehsalda yalnız dərin ixtisaslaşma və
hazır məhsulların geniş bazarı olduqda səmərəli olur.
3) Elmi-texniki t
ərəqqi.
İstehsal olunan məhsullar və istehsal texnologiyası tez-
tez deyişdikdə bir ölkə daxilində bütün məhsul növlərinin optimal
inkişafı mümkün deyildir. Ona görə də, məhsulların, xidmətlərin
v
ə istehsal amillərinin aktiv mübadiləsi lazımdır. Bu şəraitdə
əksər ölkələrdə milli təsərrüfatların inkişafında obyek
48
tiv meyl müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində xarici ticarət
inkişaf edir, bunu 80-cı illərin ikinci yarısında dünyada gedən
əsaslı dəyişikliklər sübut etdi. Milli təsərrüfatların daha çox
açıqlığa meyli, müasir beynəlxalq əmək bölgüsü inkişafının
xarakterik
əlamətidir. Beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma
s
əviyyələrinə görə milli təsərrüfatları bir-birinə zidd iki qrupa
bölmək olar:
-
tam bağlı;
-
tam açıq.
Tam bağlı dedikdə, daxili ehtiyat mənbələrinə əsaslanan
v
ə dünya iqtisadiyyatında gedən meyllərdən asılı olmayan
iqtisadiyyat başa düşülür. Belə olan halda ölkələrin iqtisadi
əlaqələri digər milli təsərrüfatlarla minimum səviyyədə olur.
Tam açıq iqtisadiyyat dedikdə isə, elə iqtisadiyyat başa
düşülür ki, onun inkişafı dünya təsərrüfatında fəaliyyət göstərən
meyll
ərlə müəyyən edilir. Ölkələrin xarici əlaqələri güclənir, həm
d
ə daha yüksək inkişaf səviyyəsinə keçdikcə, onlar genişlənir.
Bir ölkənin digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələri o demək
deyildir ki, o açıq iqtisadiyyata malikdir. Hal-hazırda ayrıca bir
ölkənin iqtisadiyyatı dünya təsərrüfatından təcrid olunmuş
şəkildə, digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələr olmadan inkişaf edə
bilm
əz. Lakin ölkələrin bəzilərinin iqtisadiyyatı daha açıq,
dig
ərləri isə nisbətən açıq ola bilər, iri ölkələrin iqtisadiyyatları az
d
ərəcədə açıq olurlar. Açıqlıq dərəcəsi həmçinin ölkənin təbii
resurslarla t
əmin olunma dərəcəsindən, əhalinin sayından, daha
d
əqiq desək, onun alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır və bunlar
m
əhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Əgər
m
əhsuldar qüvvələr bərabər səviyyədə inkişaf etmiş
49
dirs
ə, onda az iqtisadi potensialla iqtisadiyyat daha açıqdır.
Bundan başqa, iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi həmçinin milli
istehsalın sahə quruluşundan asılıdır. Baza sahələrin
(metallurgiya, energetika) xüsusi çəkisi nə qədər yüksək olarsa,
beyn
əlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma və ya açıqlıq dərəcəsi
d
ə bir o qədər az olur. Əksinə bəzi sənaye sahələri xüsusən
maşınqayırma, elektronika, kimya və s, daha dərindən
ixtisaslaşmanı tələb edir ki, bununla da ölkələrin qarşılıqlı əlaqəsi
v
ə buna müvafiq olaraq iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi artır.
Ölkə iqtisadiyyatında açıqlığın artması bir çox mürəkkəb
probleml
ər yaratmışdır ki, onlardan biri də ölkənin iqtisadi
t
əhlükəsizliyidir, yəni ölkənin dünya iqtisadiyyatı ilə optimal
əlaqələrinin müəyyən edilməsidir.
Öz enerji və xammal ehtiyatları olmayan ancaq, sənaye
c
əhətdən inkişaf etmiş ölkələrin inkişafına təsir edən mühüm
amill
ərdən biri iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsidir. Bütün dünya
ölkələri beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak edirlər, deməli, bir-
biril
ə iqtisadi əlaqələrə malikdirlər, bu da beynəlxalq əmək
bölgüsünün subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin asılılığını
gücləndirir, ixtisaslaşma və kooperasiyadan gələn gəlirin
əlaqələndirilməsi xarici neqativ təsirlərdən qorunmağa gətirib
çıxarır. Nəticədə milli iqtisadiyyatın qeyri-sabit inkişaf riski yaranır
ki, bu da ölkələrin açıqlığı üçün kommersiya münasibətləri
yaradır. Ona görə də, ayrı-ayrı ölkələrdə xarici ticarətin inkişafı
qarşılıqlı asılılığı müəyyən edən nisbi iqtisadi açıqlıq ola bilər.
Qarşılıqlı asılılıq iqtisadi asılılığa gətirib çıxara bilər, çünki
xarici amill
ər bu və ya digər situasiyalara əhəmiyyətli təsir
göstərirlər. Asılılıq o vaxt yaranır ki, hər hansı problemi həll
.50
ed
ərkən uyğunlaşmaya müvafiq dəyişikliklər edilməsi tələb
olunur.
Uyğunlaşma dedikdə, dövlətin xarici amillə əlaqədar baş
vermiş neqativ situasiyalara təsir etmək qabiliyyəti başa düşülür.
Bel
əliklə, xarici iqtisadi əlaqələri təkmilləşdirmək üçün
xarici s
əbəbləri və ya onun nəticələrini aradan qaldırmalı, ya da
uyğunlaşma xərclərini digər ölkələrin üzərinə qoymalı.
Uyğunlaşma imkanlarının məhdud hədləri vardır.
Uyğunlaşma tədbirləri içərisində aşağıdakıları göstərmək
olar;
- ticar
ət əlaqələrinin diversifikasiyası (diversifikasiya - fəaliyyət
sah
əsinin müxtəlif növ məhsulları və ya müxtəlif bazarları əhatə
etm
əsidir);
h
ərtərəfli
əməkdaşlığın
möhkəmlənməsi
v
ə
intensivl
əşməsi;
ehtiyatlara q
ənaət və onların yaradılması;
ixrac istehsalının yaranması və
formalaşması.
İqtisadi təhlükəsizliyin pozulmasının əsas şərti təhlükədir.
Dostları ilə paylaş: |