Odam va uning salomatligi 8 B. Aminov, T. Tilavov, O. Mavlonov

energiya miqdori
a
v
r
a
l
a
l
o
B
g
n
i
n
r
a
l
r
i
m
s
‘
o
i
h
s
o
y
)
g
(
i
r
o
d
q
i
m
r
a
l
a
d
d
o
m
q
i
z
Î
n
a
d
r
a
l
a
d
d
o
m
u
h
S
n
a
g
i
d
a
l
a
r
j
a
a
y
i
g
r
e
n
e
)
l
a
k
k
(
l
i
s
q
o
‘
g
o
y
r
a
l
d
o
v
e
l
g
u
7
—
5
5
7
—
5
6
0
8
—
5
7
0
0
3
—
0
5
2
0
0
3
2
—
0
0
8
1
1
1
—
8
0
9
—
5
7
0
9
—
0
8
0
0
4
—
0
5
3
0
0
8
2
—
0
0
4
2
4
1
—
2
1
0
0
1
—
0
9
0
0
1
—
0
9
0
5
4
—
0
0
4
0
0
2
3
—
0
0
8
2
8
1
—
6
1
0
2
1
—
0
0
1
0
1
1
—
0
0
1
0
0
5
—
0
5
4
0
0
5
3
—
0
0
2
3
r
a
l
m
a
d
o
a
t
t
a
K
0
2
1
—
0
0
1
0
1
1
—
0
8
0
0
5
—
0
5
4
0
0
5
3
—
0
0
2
3
1- jadval
Bolalar va o‘smirlarning bir kecha-kunduzgi ovqati tarkibida
bo‘ladigan oqsil, yog‘ va uglevodlar me’yori
¹
q
i
z
O
i
r
a
l
t
o
l
u
s
h
a
m
,
l
i
s
q
o
i
g
a
d
i
t
o
l
u
s
h
a
m
q
i
z
o
g
0
0
1
)
g
(
i
r
o
d
q
i
m
r
a
l
d
o
v
e
l
g
u
,
‘
g
o
y
q
i
z
o
g
0
0
1
a
y
i
g
r
e
n
e
i
g
a
d
i
t
o
l
u
s
h
a
m
)
l
a
k
k
(
i
r
o
d
q
i
m
l
i
s
q
o
‘
g
o
y
r
a
l
d
o
v
e
l
g
u
1
i
t
h
s
‘
o
g
l
o
M
2
,
0
2
ã
0
,
7
—
7
8
1
2
i
t
h
s
‘
o
g
q
u
v
o
Ò
2
,
7
1
3
,
2
1
—
5
8
1
3
q
i
l
a
B
0
,
6
1
7
,
0
—
2
7
4
)
a
n
o
d
1
(
m
u
x
u
Ò
5
,
2
1
1
,
2
1
5
5
,
0
5
7
1
5
t
u
S
8
,
2
5
,
3
5
,
4
5
6
6
q
i
t
a
Q
8
,
2
5
,
3
9
,
2
6
5
7
g
o
r
o
v
T
1
,
1
1
9
,
8
1
3
,
2
0
3
2
8
q
o
l
h
s
i
P
6
,
2
2
7
,
5
2
—
2
3
3
9
n
o
n
q
Î
7
,
6
7
,
0
3
,
0
5
0
4
2
0
1
n
o
n
a
r
o
Q
3
,
5
2
,
1
1
,
6
4
2
2
2
1
1
h
c
u
r
u
G
4
,
6
9
,
0
5
,
2
7
2
3
3
2
1
n
o
r
a
k
a
M
3
,
9
8
,
0
9
,
0
7
6
3
3
3
1
t
a
x
‘
o
N
8
,
9
1
2
,
2
8
,
0
5
0
1
3
4
1
a
y
i
v
o
L
6
,
9
1
0
,
2
4
,
1
5
0
1
3
5
1
r
a
k
a
h
S
—
—
5
,
5
9
0
9
3
6
1
a
k
h
s
o
t
r
a
K
4
,
2
2
2
,
0
5
,
9
1
5
,
2
6
7
1
i
z
b
a
S
2
,
1
3
,
0
0
,
9
5
,
0
3
8
1
r
o
d
i
m
i
P
5
,
0
—
0
,
4
8
1
9
1
g
n
i
r
d
o
B
7
,
0
—
9
,
2
5
1
0
2
a
m
l
O
3
,
0
—
8
,
0
1
5
4

---

84
VIII b o b .
AYIRISH SISTEMASI
30- §. Ayirish sistemasining ahamiyati
Ø
Tuzilishi, funksiyasi
Ovqat tarkibida iste’mol qilingan oqsil, yog‘, uglevodlar, suv,
tuzlar me’da-ichaklardan qonga so‘rilib, jigarga boradi, unda
keraksiz (zaharli) moddalardan tozalangach, yana qon orqali ta-
naning barcha to‘qima va hujayralariga tarqaladi. Hujayralarda
moddalar almashinuvi natijasida bu oziq moddalar kislorod bilan
oksidlanib, parchalanadi. Bu jarayonlar natijasida organizm uchun
zararli moddalar (siydik kislota, qoldiq azot, mochevina, kreatinin,
karbonat angidrid kabilar) hosil bo‘ladi. Bu zararli qoldiq mod-
dalar hujayralardan qonga o‘tib, ayirish organlari orqali tashqariga
chiqarib yuboriladi (47- rasm).
48- rasm. Buyrakning ichki
ko‘rinishi:
1
— buyrakning po‘st qismi;
2
— buyrakning mag‘iz qismi;
3
— buyrak jomi; 
4
— buyrak
arteriyasi; 
5
— buyrak venasi.
47- rasm. Siydik ayirish
organlarining umumiy ko‘rinishi:
1
— buyrak; 
2
— siydik yo‘li;
3
— qovuq (siydik pufagi);
4
— buyrak arteriyasi; 
5
— buyrak
venasi.

---

85
Ayirish organlariga
buyrak, teri, o‘pka kiradi.
Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan gazsimon mod-
dalar (karbonat angidrid) nafas olish organlari orqali tashqariga
chiqariladi. Siydik kislota, qoldiq azot, tuzlar suvda erigan holda
buyraklar orqali siydik tarkibida ajratiladi. Suv, tuzlar va qoldiq
azotning oz qismi teri orqali ter sifatida tashqariga chiqariladi.
Siydik ayirish organlarining tuzilishi va funksiyasi. 
Siydik
ayirish organlari ayirish sistemasining asosiy qismi hisoblanadi.
Siydik ayirish organlariga buyraklar (o‘ng va chap), siydik yo‘llari
(o‘ng va chap), qovuq (siydik pufagi) va siydik chiqarish kanali
kiradi (48- rasm).
Buyrak
juft organ bo‘lib (o‘ng va chap buyrak), qorin bo‘shli-
g‘ining bel qismida, ya’ni birinchi va ikkinchi bel umurtqasining
ikki yonida joylashgan. U loviya shakliga o‘xshash bo‘ladi. Buyrak
murakkab tuzilgan. Uning ichki tomoni botiqroq bo‘lib, 
buyrak
darvozasi
deb ataladi. Buyrak darvozasi orqali unga arteriya qon to-
miri kiradi, vena qon tomiri chiqadi. Shuningdek, buyrak darvo-
zasi orqali siydik yo‘li ham chiqadi. Har bir buyrakning og‘irligi
o‘rtacha 150 g keladi.
Buyrak bo‘ylamasiga kesib qaralganda, uning to‘qimasi ikki
qavatdan: tashqi qoramtir 
po‘st qavat
va ichki oqimtir 
mag‘iz
49- rasm. Buyrakning
mikroskopik tuzilishi.
50- rasm. Buyrak nefronining
ko‘rinishi.

---

86
qavatdan
iborat ekanligi ko‘rinadi. Buyrak to‘qimasi murakkab
mikroskopik tuzilishga ega bo‘lgan 
nefronlardan
tashkil topgan. Har
qaysi buyrakda 1 mln atrofida nefron bor. Buyrak nefronlarida
arteriya kapillarlari orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, buyrak
kapsulasiga o‘tadi va siydik hosil bo‘ladi (49-, 50- rasmlar).
Buyrakda siydik hosil bo‘lishi.
Buyrakda siydik hosil bo‘lishi
ikki faza (davr)ga bo‘linadi. Birinchi davr — 
filtratsiya
davri, u
birlamchi siydik hosil bo‘lishidan iborat. Bunda nefronlardagi arteriya
kapillarlari orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, nefron bo‘shlig‘iga
(kapsulaga) o‘tadi. Bu jarayonning o‘tishi kapillarlardagi bosim-
ning yuqori, kapsuladagi bosimning past bo‘lishiga bog‘liq.
Birlamchi siydikning tarkibi qon plazmasining tarkibiga yaqin. Unda
faqat oqsil bo‘lmaydi. Chunki u kapillar qon tomirlarining devo-
ridan filtrlanib o‘tmaydi. Kapsuladagi birlamchi siydik kalavasimon
kanalchalarga o‘tadi. Bu kanalchalarning devori orqali birlamchi
siydik tarkibidagi qand va aminokislotalar, suv va mineral tuzlarning
ko‘p qismi, ya’ni 98,5—99,0% i vena tomirlariga qayta so‘riladi.
Bunga
 reabsorbsiya jarayoni
deyiladi. Bu siydik hosil bo‘lishining
ikkinchi davri hisoblanadi. Kanalchalarda qolgan siydik ikkilamchi
siydik deyilib, uning tarkibida qoldiq azot, mochevina, kreatinin
kabi moddalar, ma’lum miqdorda tuz va suv bo‘ladi.
Katta odamning buyrak nefronlarida uzluksiz siydik filtrlanishi
natijasida bir sutkada o‘rtacha 100 litr birlamchi siydik hosil bo‘ladi.
Uning 98,5—99 litri kalavasimon kanalchalar devori orqali qonga
qayta so‘riladi, qolgan 1—1,5 litri esa ikkilamchi siydik sifatida
tashqariga chiqariladi.
Siydik yo‘li
buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa devori
bo‘ylab pastga tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik yo‘lining
uzunligi katta yoshli odamda o‘rtacha 30 sm bo‘ladi. Buyrakda
filtrlanib hosil bo‘lgan siydik, siydik yo‘li orqali siydik pufagiga
uzluksiz quyilib turadi.
Siydik pufagi 
qorinning pastki qismida chanoq sohasida joy-
lashgan bo‘lib, uning hajmi katta odamda 500—700 ml bo‘ladi.
Buyrak funksiyasining boshqarilishi. 
Buyrakda siydik hosil
bo‘lishi nerv va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. Simpatik nerv
tolalari buyrak qon tomirlarini toraytirib, siydik ajralishini
kamaytiradi. Parasimpatik nerv tolalari esa buyrak qon tomirlarini
kengaytirib, siydik ajralishini ko‘paytiradi. Bu nervlarning markazi

---

87
orqa va bosh miyada joylashgan. Bosh miyaning pastki sohasida
joylashgan giðofiz bezining orqa bo‘lagida sintezlanadigan
antidiuretik gormon (ADG)
buyrak egri-bugri kanalchalarining
devoriga ta’sir etib, reabsorbsiya jarayonini kuchaytiradi va siydik
ajralishini kamaytiradi. Qalqonsimon bezda sintezlanadigan 
tiroksin
gormoni, aksincha, reabsorbsiya jarayonini pasaytirib, siydik
ajralishini ko‘paytiradi.