Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Gologenetikaliq ozgerisler 
- bular soobshestvoda jiiz 
beretugm iri uliwma ozgerisler birliginen ibarat.
Gologenetikaliq almasiw soobshestvonm jeke ozgerisi, bul 
waqitta piitkil 
bir lilken 
massiv yamasa 
mamlekettegi 
osimliklerdin ozgeriwi menen baylanisli boladi. P.L.Yaroshenko 
soobshestvolardin ozgeriwin basqasha tiisindiriwge hareket qiladi 
ham sukcessiyalardi tomendegishe boledi:
A) Tabiyiy ozgerisler.
1) Izbe-izlik penen bolatugm.
a) endogenetikaliq; b) gologenetikaliq.
2) Tosattan boliwshi ozgerisler.
B) Antropogen ozgerisler.
1) Izbe-izlik penen bolatugm ozgerisler.
2) Tosattan boliwshi ozgerisler.
Soobshestvolarda jiiz beretugin sukcessiyalardi ajiratiwda 
tiykannan tabiyiy ozgerisler menen antropogen ozgerisler bir- 
birine qarama-qarsi qoyiladi, insannin tasiri natiyjesinde jiiz 
beretugm ozgerisler (taza jerlerdi ashiw, suwganw usillarm 
qollamw joli menen diyxanshiliq qiliw, jerlerdi shudigarlaw, 
togaylardi kesiw h.t.b.).
Sukcessiyalar 
dawammda 
turler 
ortasinda 
talasiw 
(konkurenciya) 
qataaslan 
sebepli 
aste-aqinn 
turaqli
310

---

kombinaciyalar jiiz beredi. Bugan misal sipatmda qumli 
sahralarda payda bolgan biocenozlardi korsetiw miimkin.
Qaraqumdagi koshpe qumlarda daslepki dawirlerde hesh 
qanday osimlik ham haywanlar bolmaydi. Birinshi marte bunday 
koshpe qumlardi kop jilliq galle tarizli osimliklerdin wakilleri 
esaplangan Selin osimligi iyeleydi, sebebi bul osimlikler usmday 
ortahq sharayatlarmda jasawga imkan beretugm bir qansha 
iykemlesiwlerge iye. Bul osimliktin tamir sistemasi jip tarizli 
formaga iye bolip, har bir jip tarizli formadagi tamir qum menen 
bekkem qaplangan boladi, qum k6shkende tamir jerden joqanga 
shigip qalsa, ol waqitta qumnan payda bolgan qabiq tamirdi 
quwrap qahwdan ham mexanikahq ziyanlaniwdan qorgaydi. Bul 
osimliktin paqali tik osedi, joqari boleginde teris puta payda etedi, 
sebebi qum basqanda usi bolimlerinen shaqa payda etedi.
Selin osimliginen keyin basqa osimlik turleri, asirese uzm 
tamir shaqaga iye bolgan osimlikler payda boladi, bular koshpe 
qumlardi bekkemleydi, keyin-ala, usi ortahq sharayatlarma 
iykemlesken haywanat dunyasi payda boladi, birinshi marte 
haywanlardan kesirtkeler payda boladi. Sonday-aq osimlikler 
soobshestvosmda puta tarizli 6simlikler payda bola baslaydi, 
putalardan jiizgin, aq seksewil, efedra h£m efemer, efemeroidlar 
kirip keledi.
Osimlikler soobshestvosi payda bolgannan keyin shop 
osimlikleri menen aziqlanatugin haywanlar wakilleri payda 
boladi, balpaq tishqanlardin kopshiligi, qosayaqlardifi ayinmlan, 
qumtishqanlar, nasekomalardm tiir qurami kobeyedi. Quslar 
payda boladi. Keyin-ala jilanlar ham jirtqish siit emiziwshiler 
wakilleri kelip qosiladi. Natiyjede Orta Aziya qumlarmdagi 
soobshestvolar osimliklerge ham haywanat diinyasina bayligi ham 
tirishilik formalan kop turliligi menen ajirala baslaydi.
Tabiyattagi sukcessiyalar hir-qiyli. Olardi tabiyattin qalegen 
muyeshinde 
ushiratiw, yagniy 
laboratoriya 
sharayatindagi 
probirkalarda bir-birin almastinp atirgan apiwayi organizmlerden 
quramali 
diiziliske 
ham 
quramga 
iye 
bolgan 
togay 
soobshestvolann koriw miimkin. Hatteki, jiida bekkem turaqli 
bolgan ekosistemalarda, zatlar almasiwmin tartipke salingan 
boliwma qaramastan lokal sukcessiyalardm almasiwi jiiz berip
311

---

turadi, bul sukcessiyalar soobshestvolardin quramali ishki 
quramin saqlap turadi.