‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

Bozomi segmentlarga ajratish
— bu iste’m olchilarni ehtiyojlar, 
xususiyatlari, xulqidagi farqlariga asosan guruhlarga b o ‘lishdir. 
N arxiga qaramay eng yaxshi velosipedlam i sotib oluvchi xaridorlar 
bir segmentni tashkil etadi. Birinchi holda narxga e ’tibor beruvchilar 
boshqa segmentni tashkil etadi. Bozorning har bir segm entini, ularga 
xos xususiyatlarini o ‘rganish asosida tasvirlash ulam ing har birini 
m arketing imkoniyatlari nuqtai nazaridan k orxona uchun qiziqarli 
ekanligini baholash zarur. K orxona bir bozorning bir yoki bir necha 
segm entiga chiqishga qaror qilishi m umkin. X aridorlar nega bir 
tovarni xarid qilishini yaxshiroq tushunishi uchun tovarlarning 
asosiy xususiyatlarini solishtirishi kerak. Solishtirish natijalarini 
tovarlam i tabaqalash tarzida keltirish m umkin. Shunday qilib, bozor 
strategiyasini ishlab chiqish tovar ishlab chiqarish uchun muhimdir. 
Iqtisodiy amaliyotda m arketing nazariyasidan ijodiy foydalanish 
korxona x o ‘jalik m uxanizm ini ham xarajat tizim lar tomoniga 
o g ‘ishtirish, ishlab chiqarishn boshqarishni iste’m olchilar vajam iyat 
hayotiy m anfaatlariga b o g ‘lashni ta ’minlab berish lozim.
18.3. Korxona ehtiyojlari bozori.
Korxonada marketing xizmati
Korxona — bu yirik xom ashyo, butlovchi qism lar, uskuna- 
lar, yordamchi uskuna, ta’m inot predmetlari v a xizm atlar bozoridir. 
Bir necha o‘n m inglab xizm at ko ‘rsatish, qishloq x o ‘jaligi, chakana 
savdo, ishlab chiqarish va davlat tashkilotlariga qarashli korxonalar 
tovar va xizmatlar sotib olish bilan shug‘ullanadilar. K orxona ehti-
299

---

yojlari uchun xarid qilish bu konkret tovarlarga bo‘lgan ehtiyojni an- 
qlash, kon k ret m arkadagi tovarlarga baho berish va tanlash ham da 
bozorda m av jud to ‘ m inotchilar arasidan birortasini tanlash asosida 
qaror qabul qilish jarayonidir.
K orxona bozorlam ing uch turi m avjud: sanoat uchun zarru 
tovarlar bozori, oraliq tovarlar bozori va davlat muassasalari bozori.
S a n o a t u c h u n m o ‘lja lla n g a n to v a r la r bozori — boshqa 
tovar ishlab chiqarish va xizm at ko ‘rsatish sohasida boshqarish va 
boshqa iste’m olchilarga sotilgan tovar va xizm atlar sotib oluvchi 
shaxlar va tashkilotlar yig‘ indisidir. Tovarlar nom enklaturasi va pul 
aylanm asi hajm i jihatidan sanoat uchun moMjallangan tovarlar bo­
zori keng iste ’m ol tovarlari bozoridan ustun b o ‘ladi.
A vtom obil ishlab chiqarish va sotish uchun metall, oyna, rezi- 
na sotuvchilar o ‘z m ahsulotlarini m ashinasozlarga sotishlari lozim, 
m ashinasozlar esa tayyor m ahsulotni iste’m olchilarga sotadilar.
S anoatga moMjallangan tovarlar bozori keng iste’mol m ollari 
bozoridan farq qiluvchi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Sanoat uchun m o ‘ljallangan tovarlar sotuvchisi nisbatan ancha 
kam xaridorga ega b o ‘ladi.
2. H atto ishlab chiqaruvchilar k o ‘p boMgan tarm oqlarda ham xar- 
idning k atta qism i bir nechta yirik ist’m olchi hissasiga to ‘g ‘ri keladi.
3. X arido rlar hududiy jihatdan va n eft’ sonoati, rezina, p o ‘lat quy- 
ish sanoati kabi tarm oqlar bo ‘yicha to ‘plangan.
4. Sanoat uchun moMjallangan tovarlarga boMgan talab keng 
iste’mol m o llariga boMgan talab bilan oMchanadi. Masalan, hayvonlar 
terisi poyabzal ishlab chiqarish uchun sotib olinadi.
5. Sanoat uchun moMjallangan tovarlarga talab keng iste’mol 
tovarlari va xizm atlar uchun talabga nisbatan tezroq o ‘zgaradi. Bu 
ayniqsa yangi ishlab chiqarish uskunalarida yaxshi namoyon boMadi. 
Ba’zan iste’m ol tovarlariga boMgan talab 1% ortishi sanoat uchun 
moMjallangan tovarlarga talabning 2% ortishiga olib keladi.
6. Sanoat uchun moMjallangan tovarlar kam xarajat qilib xarid qil- 
ishni doim o o ‘rganuvchi malakali agentlar tomonidan xarid qilinadi. 
Keng iste’m olchi xarid qilish sohasida uncha m alakaga ega emas.
300

---

Sanoat uchun qilinadigan xarid qanchalik m urakkab b o ‘lsa, u xaqda 
qaror qabul qilish jarayonida shuncha k o ‘p kishi ishtirok etadi. eng 
m uhim tovarlam i sotib olishda odatda m axsus xarid kom issiyalari 
shug‘ullanib, ular tarkibiga texnikaviy ekspertlar va rahbariyat va- 
killari kiradi.
Sanoat uchun m o‘ljallangan tovar sotib olish jaray o n id a xari- 
dor bir qancha qaror qabul qilishi kerak boMadi. Q arorlar m iqdori 
xarid qilinayotgan vaziyatga bogMiq boMadi. Xarid qilinish jara y ­
onida uch xil vaziyat vujudga kelishi mumkin:
1. 0 ‘zgarishlarsiz qayta xarid qilish — bu xaridor b iro r narsaga 
o ‘zgarishsiz buyurtm a beradigan vaziyatdir.
2. 0 ‘zgarisnli qayta xarid qilish — bu vaziyatda x aridor qayta buy­
urtm a berish davrida tovar texnikaviy xususiyatlar, narx, savdoning 
boshqa shartlarigao‘zgartirish kiritgan, yoki qism an ta ’m inotchilam i 
o ‘zgartirgan holda yuz beruvchi vaziyatdir. A w a lg i t a ’m inotchi mi- 
jozni saqlab qolishga, yangilari esa yangi m ijoz o rttirishga harakat 
qiladilar.
3. Birinchi m arta tovar yoki xizm atlar sotib oluvchi firm a yangi 
m asalalam i hal etish uchun xarid qilishi. M asalan, firm a birinchi 
kom puter tizimini o ‘rnatm oqchi boMsin. eng kam q aror o ‘zgarishsiz 
qayta xarid qiluvchi xaridor hissasiga, eng k o ‘p q aror — yangi m a­
salalam i hal etish uchun xarid qiluvchi hissasiga to ‘g ‘ri keladi. B i­
rinchi m arta xarid qilishda tovam ing texnikaviy texn ikav iy xususi- 
yatlarini, narxlar chegarasi, ta ’m inot vaqti va sharti, texnik xizm at 
k o ‘rsatish shartlari, toMov shartlari, buyurtm a hajm ini aniq, m aqbul 
ta ’m inotchilarni tanlash m asalalarini hal etish kerak.
Oraliq tovarlar bozori boshqa iste’m olchilarga qay ta sotish 
yoki ijaraga berish yoMi bilan foyda k o 'rish m aqsadida, yoki o ‘z 
xususiy korxonasi b eto‘xtov ishlashi uchun zarur to v ar va xizm at­
lar sotib olinadigan bozordir. O raliq tovarlar bozori sotuvchilari 
qayta sotish uchun moMjallangan qayta sotish uchun moMjallangan 
ju d a katta hajm da turli-tum an tovarlar bilan ish k o ‘radilar. Bundan 
tashqari, oraliq tovar sotuvchisi qaysi sotuvchidan, qanday narxda 
va shartlar bo‘yicha sotib olish va kim ga, qanday n arxda qachon 
sotish m asalasini hal etish kerak.