‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

4.3. Boshqaruv texnologiyalari
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida qoMlaniladigan zamo­
naviy menejment texnologiyalari ma’muriy rejalashtirilgan iqti- 
sodda qoMlanilgan texnologiyalardan farq qiladi. Masalan, xodim­
ni boshqarish avvalgi kadrlar bilan ishlash tushunchasidan farq 
qiladi. Bundan tashqari, korxonani boshqarishda bir qancha yangi 
texnologiyalami, ayniqsa bozor munosabatlari va raqobat bilan ta­
lab etilgan texnologiyalami rivojlantirish zaruriyati vujudga keldi. 
Ularga moliyaviy menejment, strategik menejment, marketing, in­
novatsion menejment, logistika kiradi.
61

---

Korxona faoliyatining maxsus sohalarini boshqarish texnolo- 
giyalaridan tashqari tizim sifatidagi butun tashkilotni boshqarishning 
konseptual texnologiyasi ham mavjuddir. U odamlar, moddiy, 
moliyaviy vaaxborotresurslariningo‘zarota’sirini, hamda sotuvchilar 
va iste’m olchilar bozorida boshqa tizimlar bilan o ‘zaro ta’sirini o ‘z 
ichiga oladi. Bunday texnologiyalarning uch turini ajratish mumkin:
1. M a’m uriy texnologiya. 2. Vakolatlarni taqsimlash va moliyaviy 
mustaqillikka asoslangan boshqarish texnologiyalari. 3. Birinchi va 
ikkinchi yondashuvni birlashtiradigan korxonani boshqarishning 
aralash texnologiyasi.
Boshqaruv obyekti nuqtai nazaridan menejment avvalo 
raqobatbardosh strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish, 
tejamli o ‘zgaruvchan tashkiliy strukturani va korxonani boshqarish 
texnologiyasinishakllantirish,korxonaningmuhimfaoliyat sohalarini 
boshqarish uchun javob beradigan mutaxassislar komandasini 
tanlash qobiliyati bilan xarakterlanadi. Bundan tashqari, korxona 
faoliyatining alohida sohalarini boshqarish ham ajratiladi — maxsus 
yoki obyektli menejment. Bunda konkret soha borasida ega boMgan 
kasbiy bilim bilan jam oa ishini tashkil qilish borasidagi menejerlik 
qobiliyatlarining birgalikda olib borilishi katta rol o'ynaydi. 
Menejmentning asosiy vazifalaridan biri natijaga ega boMish, y a’ni 
rahbar nafaqat o‘zi ishlashi, balki ko‘proq boshqalarning ishini 
tashkil qilishi kerak. Buni qanday amalga oshirish mumkin? Ushbu 
savol o ‘z dolzarbligini hech qachon y o ‘qotmaydi.
Qo‘yilgan 
masalalarni 
yechish 
uchun 
menejmentda 
qoMlaniladigan ishlovchilarga ta’sir ko‘rsatishning bir qancha 
instrumentlari mavjud. Ko‘pincha menejmentda personalga ta’sir 
ko‘rsatish uchun ishlovchining egallab turgan lavozimi, bajariladigan 
ish turi, o ‘mashib qolgan boshqarish an’analarini hisobga oladigan 
bir qancha instrumentlaming birligi qoMlaniladi. Menejmentning 
ba’zi bir texnologiyalarini keltiramiz.
Boshqaruv texnologiyasi
— samarali boshqaruv ta’sirini 
o ‘tkazish san’ati, tadbirlar tizimi va uslublardir. Unga axborotlar- 
ni to ‘plash va qayta ishlash yoMlari, ishlovchilarga samarali ta’sir
62

---

o ‘tkazish vositalari, boshqarish tam oyillarini belgilash, nazorat tizi- 
mini ishlab chiqish va jo riy qilish kiradi. B oshqaruv texnologiyalari 
obyekti bo ‘lib inson, tashkilot, jam iy at hisoblanadi. Tashkilotning 
xususiyatlaridan kelib chiqib m aqsadlar b o ‘yicha, natijalar bo‘yicha, 
ehtiyojlar va qiziqishlar asosida, tekshirishlar v a farm oyishlar orqa­
li, personal faoliyatini faollashtirish asosida boshqarish qoMlaniladi. 
Ularning har birining qanday vaziyatlarda qoMlanilishini alohida 
ко ‘rib chiqamiz:
1. M aqsadlar b o ‘yicha boshqarish boM inm alam ing barcha 
maqsadlari ham asoslanm agan holatda; m aqsadlarni shakllantirish 
uslubi boMmaganda; maqsad va vazifalarni am alga oshirishning 
hujjatlashtirilgan tahlili b o ‘lmaganda; ishchi m ajlislar tayyorgar- 
liksiz o ‘tkaziladiganda, maqsadlar va v azifalar bir necha bor al- 
m ashtiriladigan holatlarda qoMlaniladi. M aqsadlar b o ‘yicha boshqa­
rish texnologiyasi — yangi holatlam i bashoratlash (prognozlash) 
bo‘yicha boshqarishdir. Uning asosida ham tash k ilot uchun, ham har 
bir xodim uchun tuziladigan biznes-reja turadi.
2. N atijalar b o ‘yicha boshqarish: aksariyat ishlovchilar uchun 
ish ularning ish joy lari bilan chegaralanadi; m ehnat natijalariga 
qiziqish va rag ‘batlantirish y o‘q, yom on sotuv bilan bogMiq 
siyosat. Natijalar b o ‘yicha boshqarish texnologiyasi oldingi qaror 
bo‘yicha natija olingandan keyingina boshqarish qarorlarini qabul 
qilishga asoslanadi. Buning uchun m axsus tashkiliy va funksional 
tayyorgarlikko‘rilad i— yangi boM inm atarkibida tahlil etuvchi guruh 
tuziladi. Uning tarkibiga psixologiya va sotsiologiya, m arketing, 
iqtisod sohalari b o ‘yicha m utaxassislar kiritiladi, bu guruh uchun 
boshqarishning m atritsali strukturasi tuziladi.
3. Ehtiyojlar va m anfaatlarni hisobga olish asosida boshqarish: 
ishlovchilarning yuqori qo‘nimsizligi, k atta travm atizm , q o ‘1 
ostidagilar tom onidan qarshi harakatlar._
4. M axsus vaziyatlardagi boshqarish: yuqori m alakali ishlovchi­
larning ketishi, boshqarish apparatining haddan tashqari kengligi, 
zam onaviy jih o z va orgtexnika.
5. Faoliyatni aktivlashtirish asosidagi boshqarish: ishlovchilar
63

---

tashabbussiz, m oddiy rag ‘batlantirishga katta e ’tibor, 
ishlab 
chiqarishdagi nizolar, tashkilotda yoshlam ing kamligi.
6. 
Tizimli tekshiruvlar va farm oyishlar asosidagi boshqarish: 
ishlovchilar va b o ‘linm alar faoliyatini m uvofiqlashtirishning yetarli 
bo‘lmaganligi, 
buyruqlarni bajarishda tezkorlikning y o ‘qligi, 
operativ nazoratning y o ‘qligi. Doimiy tekshirishlar va farm oyishlar 
orqali boshqarish texnologiyasi q o ‘l ostidagilar ishini qattiq 
rejalashtirishga asoslanadi. Katta b o'lm agan tashkilotlar uchun 
k o ‘proq sam arali.
1. Funksiya nima? Boshqarish funksiyasi deganda nimani tushunasiz?
2. Boshqarish funksiyalari qanday turkumlanadi?
3. Menejmentdagi tizimli va kompleks yondashuvni qanday tushunasiz?
4. Boshqaruvning qanday uslublari mavjud? Ulaming bir-biridan farqi.
5. Boshqaruvning asosiy instrumentlari tavsifini bering.
6. Ishlovchilarga ta’sir ko‘rsatishning qanday instrumentlari mavjud?
7. Boshqaruv texnologiyalari nima va ularni menejmentda qanday 
qo‘llash mumkin?
8. Maqsadlar bo‘yicha boshqarish va natijalar bo‘yicha boshqarish 
texnologiyalari o'rtasidagi farq nimada?