Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

 
6- ma’ruza.Ta`lim psixologiyasi.Tarbiya psixologiyasi 
TA`LIM PSIXOLOGIYASI 
Reja
1.O‘quv faoliyati, o‘quv motivlari, rivojlanuvchi ta`limning psixologik 
asoslari. 
2.Dars jarayonida o‘quvchilarni boshqarish texnikasi va usullari. 
3.Kompyuterlashtirilgan ta`limning psixologik jihatlari. 
 
Boshqarish tushunchasi kibernyetika faniga ilmiy texnika revolyutsiyasining 
natijasida xalq xo`jaligining tarmoqlarini idora qilish sifatida (avtomat, moslama, 
pult 
boshqarish, 
programmalashtirilgan 
elektron 
hisoblash 
mashinalari, 
kompyutyerlar, displeylar, signalizatsiya, texnik qurilmalar) kirib keldi. Mazkur 
tushuncha asta-syekin yakka shaxs faoliyatiga tatbiq qilina boshlandi, pirovardida 
ta`lim va tarbiya tizimini boshqarishda ham qo`llanilishga kirishildi.
Ta`limni optimal boshqarish maqsadida sobiq sovet psixologlari «o`quv 
faoliyatini bosqichli shakllantirish» (P.Ya.Galpyerin, N.F.Tazilina), «o`qitish 
mazmunini tezlashtirish va murakkablashtirish» (L.V.Zankov), «Nazariy 
umumlashtirish va ryeflyeksiya» (D.B.Elkonin, V.V.Davidov) g`oyalarini ishlab 
chiqdilar. 
Shuningdek, 
ta`limni 
algoritmlashtirish, 
programmalashtirish, 

---

118 
suggyesteziya (T.V.Kudryavtsev, A.M.Matyushkin va boshqalar) nazariyalarini 
olga soldilar. Mazkur goyalarning barchasi rivojlantiruvchi ta`lim nyegizida 
to`zilgan bo`lib, aqliy faoliyat myeammolarini o`rganishga hamda ta`lim 
samaradorligini oshirishni tadkik qilishga qaratilgandir. 
Psixologiya fanida ong av faoliyat birligi prinsipining vujudga kelishi 
psixologigik xolatlar, xsusiyatlar, xislatlar faoliyatda namoyon bo`ladi va unda 
shakllanadi, degan yangi tezisni maydonga tashladi. Yangiyaa bunday talkin 
psixologiya fanining rivojlanishi, sohalarining kengayishi uchun muxum 
imkoniyatlar ochib berdi. Mazkur prinsip I.M.Syechyenovning psixik faoliyat 
zamirida bosh miya ryeflyektor faoliyati yotadi, degan ta`limotidan kelib chiqadi. 
Keyinchalik bu goya I.P.Pavlovning ta`limotida rivojlantirildi va qator 
qonuniyatlar kashf etildi. 
Ong va faoliyat birligi prinsipi dastavval S.L.Rubinshteyn tomonidan dalillab 
berildi. Muallif tashqi sabablar, omillar ichki shart sharoitlariningbevosita ta'siri 
orqali harakat qiladi,deb tushuntiradi. 
Mazkur muammoga sal boshqacharoq yondoshgan P.P.Blonskiy esa 
insonning barcha faoliyatlari ijtimoiy xususiyatga ega ekanligini shaxsning xatti 
harakatlarning tarkibiy kismi bo`lishligini ta'kidladi. M.Ya.Basov bo`lsa faoliyatni 
uyin, professional mehnat shakllarini ta'riflab, insont shaxsining tarkib topishidagi 
ta'sirini ifodalab bergan. 
L.S.Vigotskiy talkiniga ko`ra ,inson sirtdan miya bilan aloqa urnatadi,uning 
yordami orqali gavdasini idora qiladi. Odamlarning ijtimoiy aloqalari xatti-
harakatlari imo-ishorava nutqka suyanganxolda faoliyatini vujudga keltiradi. 
A.L.Lyeontyev inson faoliyati psixik va amaliy shakllari mavjudligini 
tavsiflab,bola ongi aynan o`qish mehnat uyin faoliyatlarini amalga oshirish 
jarayonida usadi, degan goyani olga suradi. 
Psixologik ilmiy adabiyotlarda o`quvchilarning o`quv faoliyatlarini
bavosita va bevosita boshqarish imkoniyatlari qayd qilib utilgan,o`quv 
faoliyatlarini boshqarishning eng muhim xususiyatlaridan biri-bu turli usullarni 
tatbik etish,maxsus ravishda o`qitishni joriy qilish, har xil xususiyatga molik
didaktik metodlardan foydalanishdan iboratdir. 
Yu.A.Samarin assotsasiyalarlarga asoslangan holda o`quv faoliyatini
boshqarish mumkinligi nazariyasini urtaga tashladi. Assotsatsiyalar_ongimizdagi 
avvalgi turmush tajribalari Bilan belgilanadigan tasavvurlarning bog`lanishi,bu 
bog`lanishlar tufayli ongimizda paydo bo`lgan muayyyan tasavvurlarning
uxshashlik yondoshlik, qarama –qarshilik belgilariga ko`ra,shunga bog’liq bo`lgan 
boshqa tasavvurlarni hosil qilishdir. Yu.A.Samarin assotsasiyalarning alohida 
tomonlariga ta'luqli bilimlarni sistemaga tushirish ma'lum o`quv pridmyetlariga

---

119 
oid bilimlarni tartibga solish turli fanlardan tuplangan xilma-xil bilimlarni
sistemalashtirish kabi boskichlarga bo`lib o`rganadi. 
Ye.N.Kabanova-Myellyer har qanday faoliyat yoki bu usullar yordamida 
amalga oshiriladi va ular usha vositalar yordamida boshqarilishi mumkin, deydi.
Mualiif mazkur aqliy faoliyat usullari o`z navbatida katta yoki kichik
sistemaga birlashgan xatti harakatlar tizimidan iborat deb tushuntiradi. Usullar
ob'yektiv ravishda tavsiyalar, qoidalar, yo`riklar ko`rinishida ifodalanadi. 
O`zlashtirilgan 
o`quv 
faoliyati 
usullari 
insonning 
ma'naviy 
boyligiga 
aylanib,istagan vaqtda yangi vaziyatlarga va sharoitlarga kuchirilishir mumkin. 
D.B.Elkonin o`quvchilarning o`quv faoliyatini boshqarishga urgatish uchun
A).topshiriqni yechish vositalar tanlash 
B).psixologik ttopshiriqni yechish uchun o`z-o`zini nazorat qilishni amalga 
oshirish 
V.bilimlarni o`zlashtirish darajasini baholash 
G).o`z-o`zini tekshirish 
D).o`z oldiga maqsad kuya olish 
Ye).simvollar bilan predmetning yaqin munosabatlari mavjudligini 
tushunish kabi jihatlarga e'tibor qilishni uqtirib o`tadi. 
Psixologiyaning 
tadqiqotlari 
tahlilining 
ko`rsatishicha, 
programmalashtirilgan ta`lim o`qitishni bevosita boshqarish va nazorat qilish 
imkonini yaratadi. Programmalashtirish prinsipi buyicha talabautilgan mavzuni 
o`zlashtirmay turib, yangisini egallay olmaydi.
Chunki o`quv materiali qat`iy mantiqiy izchilikda malum bo`laklarga 
taqsimlanib tinglovchining ongiiga uzatiladi.
Saboq oluvchi bilimlarning qolgan ulishini qabul qilish uchun u o`tilgan 
mavzularni egallagan bo`lishi, topshiriqlarni mustaqil yecha olishi va savollarga 
to`g`ri javob bera olishi zarur. Bilimlar ta`limiy mashinalar, komryutyerlar, 
displyeylar yordamida talabalar miyasiga o`zatiladi. Teskari aloqa kanali orqala 
subyekt faoliyatining natijasi, maxsuli yo`zasidan axborot, malumot xabar kelib 
tushishi nazarda tutiladi.
Bilimlarni o`zlashtirish jarayonini boshqarish muammosi P.Ya.Galpyerin va 
N.F.Talizina tomonidan o`rganilgan. Ular aqliy xatti-harakatlarini boskichma-
boskich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. Mualiflar aqliy xatti-
harakatlarini moddiy xolda tashqi nutik yordamida hamda aqli shaklda, fikrda 
namoyon bo`lishini izoxlab berdilar.Aqliy xatti-harakatlarning birinchi boskichi 
rasm, sxyema, diagramma va shartli belgilar tarzida o`z ifodasini topadi. Aqliy 
xatti-harakatlarning ikkinchi boskichi ko`rgazmalardan olgan tasavvurlari 
to`g`risida o`quvchilarning ovoz chikarib fikr yuritishidan iboratdir. Uchinchi 
boskich esa subyekt ongida tasvvur, tushuncha, qonuniyat, xossa, xsusiyat, 

---

120 
opiratsiya, usul tarikasida namoyon bo`ladi. Ana shu boskichlarni talabalarga 
tushuntirish orqali ularni o`z-o`zini boshqarishga urgatish mumkin.
Biz quyida «o`quv faoliyatini boshqarishning umumlashgan usullarni 
egallash» nazariyasiga asoslangan xolda o`quv faoliyatiniboshqarish amalga 
oshirish yo`llarini izohlab berishga harakat qilamiz. O`quv faoliyatining 
o`quvchilar va talabalar tomonidan boshqarish muammosining dolzarbligi, 
birinchidan, rivojlantiruvchi ta`lim strukturasi va funktsiyaning xususiyatlaridan, 
ikkinchidan, o`quvchi va talaba shaxsini hamda aqliy rivojlanishini izyail ravishda 
o`rganish ahamiyatidan kelib chiqadi. O`quv faoliyatini boshqarishning 
umumlashgan predmetlararo usillariga uni planlashtirish, o`z-o`zini nazorat qilish, 
o`zlashtirib olingan bilimlarni va ta`limiy usullarni sistemalashtirish, egallanib 
olingan boshqarish usullarini yangi sharoitga kuchirish, yangisini mustaqil xolda 
topish, o`z oldiga maqsad kuya olish, bilimga qiziqishni ongli ravishda idora qilish, 
mustaqil bilim olish yo`llarini o`zlashtirish, diqqatni faoliyatda shakllantirish va 
boshqalar kiradi.
2. O`quv faoliyatini boshqarish deganda maqsadga yunaltirilgan, 
planlashtiriladigan, nazorat qilinadigan, sistemalashtiriladigan, tashkil qilinidigan 
mustaqil bilim olishga kodir bo`lgan faoliyat tushuniladi va uni sistematik ravishda 
manna bunday shaklda aks yettirish mumkin.
O`quv faoliyatini boshqarish.
1.O`quv faoliyatini planlashtirish.
2.O`z-o`zini nazorat qilish.
3.Keng qo`lamdagi bilimlar, ta`limiy usullarni sistemalashtirish.
4.O`z faoliyatini o`zi boshqarish usullarini egallash va yangisini topish.
5.Shaxsiy qiziqishni idora qiluvchi usullarni egallash.
6.O`z diqqatini o`zi boshqarish usullarini egallash.
Faoliyatni psixik boshqarishning samarali bo`lishi uchun psixika 
narsalarining o`ziga xos obyektiv xsusiyatlarini aks ettirishini va ana shular 
vositasi Bilan inson oldiga qo`yilgan maqsadlarga erishish yo`llarini aniqlashimiz 
kerak. Inson faoliyati bili shva idora qilish bilan bog’liqdir. Bu jarayonlar ishtirok 
qilmasa, inson faoliyati namoyon bo`lishi mumkin emas.
Har qanday faoliyat insonning psixik va jismoniy aktivligidan iborat bo`lib 
ong li maqsad bilan boshqariladi.
Xatti-harakatlarni boshqarish olatda tyeskari aloqa prinsipi asosida amalga 
oshiriladi. Birinchi navbatda bunday sezgi aloqaning kanali bo`lib xizmat qiladi, 
predmet va harakatlarning idrok qilinayotgan element va belgilari esa informatsiya 
manbai vazifasini utaydi. Teskari aloqaning bunday turini P.K.Anoxin tyeskari 
affyeryentatsiya deb atagan edi.

---

121 
Inson faoliyatining interiorizattsiya va ekstriorizatsiya xususiyati mavjut. 
Tashqi ryeal ishdan ichki idyeal ishga o`tish jarayoni intyeriorizatsiya dyeyiladi 
Narsalar bilan qilinadigan tashqi faoliyatni ichki psixik faoliyatning 
ekstyeriorizatsiyasi deb kabul qilingan. Psixologiya fanida subyektni o`rganishdan 
iborat bo`lgan maxsus faoliyat ta`limi deb ataladi. Psixologiya fanida talabaning 
faoliyati, xulqi va xatti-harakatini, insonning ijtimoiy tajribasini o`zlashtirish 
tomon yunaltirish iborat bo`lgan faol jarayonni ta`lim deb yuuritish ham
uchiraydi. Odatda ta`lim faoliyati o`z ichiga quyidagi xolatlarni kamrab oladi :
A) Ma`lum bir idyeal va amaliy faoliyat turini muvaffakiyatli tashkil qilish 
uschn tevarak-atrof to`g`risida muhim xususiyatlar va qonuniyatlarni o`zlashtirish.
B) Mavjud malumotlar va informatsiyalarni o`zlashtirib olishga yordam 
beradigan usul va opyeratsiyalarni egallash.
V) Ko`zlangan maqsad va muammo shartiga mos ravishda optimal uslub, 
ratsional yo`l-yurik va opyeritsialar tanlash hamda nazorat qilish uchun nazarda 
tutilgan informatsion materiallardan foydalanish usullari Bilan talabalarni 
qurollantirish va xokazo.
Bizningcha, oliy ta`limda o`quv faoliyatini talaba tomonidan boshqarish 
jarayoni 
dastlabki 
paytlarda 
o`qituvchining 
bevosita 
rahbarligida 
va 
kumagidaamalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Aks holda oliy ta`limning 
mazmuni, o`quv faoliyatining tarkibiy kisimlari, uning psixologik xususiyatlari va 
qonuniyatlarini, uni tarkib toptirish yo`llari, vositalari, o`zlashtirish, egallab olish 
usullari talabalarga anglashmay qolishi mumkin. Oliy ta`limni takominlashtirish 
uchun talabalarni mustaqil bilim olishga urgatish va bunda xozirgi zamon 
talablariga anglashilmay qolishi mumkin.
Oliy ta`limni takomillashtirish uchun talabalarni mustaqil bilim olishga 
urgatish va bunda xozirgi zamon talablariga javob beruvchi faol uslublar bilan 
qurollantirish ayni muddaodir.
O`quv faoliyatini boshqarishning psixologik masalalarini tadkik qilish 
natijasida uning boskichlari, fazalari, yuyo`llari, xozirgi kundagi xolati, o`quv 
dasturlarida, darsliklarida va qo`llanmalarda bundan foydalanish axvoli, diagnostik 
metodikalarning ishonchlilik darajasi aniqlandi. Shuning Bilan birga maktab 
o`quvchilari va talabalarning o`quv faoliyatini boshqarishning yosh davrlari 
xususiyatlari o`ziga xos jihatlari, gruhiy faoliyat va individual uslubga oid 
qonuniyatlar, boshqarishning tarkibiy kismlariningturlari,kurinishlari,shakllari 
to`g`risida boyningmalumotlar tuplandi. Yugilgan malumotlar ham nazariy, ham 
Amaliy ahamiyat kasb etib oliy maktabda o`quv faoliyatini boshqarishda muxum 
rol o’ynaydi.
Maktabning ta'lim berishdan iborat asosiy vazifasi-o`quvchilarning Fan 
asoslarini aktiv, ongli mustahkam va sistemali ravishda egallashini ta'minlashdir. 

---

122 
O`zlashtirish natijasida bilimlar ma'lum bir sistemani hosil qilishi amalda tatbik 
etilishi mumkin. Haqiqiy o`zlashtirish – hamisha aktiv jarayon bo`lib bilishga oid 
xilma-xil vazifalarni hal qilish bilan bog`langandir. O`zlashtirish, keng manoda 
olganda, o`quvchining uyushgan bilish faoliyatidir, bu faoliyat idrok, xotira, 
tafakkur, xayol kabi kator bilish protsyesslarini o`z ichiga oladi. Ijodiy 
o`zlashtirish sifatida o`qish, bilim egallash uch faktorga – nimani o`qitishga, kim 
va qanday o`qitishga, kimni o`qitishga bog’liqdir. Birinchidan, o`qishning 
xarakteri o`zlashtirilayotgan materialga, uning mazmuniga va qanday sistemada 
yetkazib berilayotganligiga bog’liqdir, ikkinchidan, u o`qituvchining metodik 
mahoratiga va tajribasiga, uning shaxsiy xususiyatlariga, har bir ayrim xolda 
qo`llaniladigan konknryet o`qitish metodikasiga bog’liqdir.
Nihoyat, o`qish jarayoni o`quvchining o`zga xos xususiyatlariga ham – 
uning psixik rivojlanishining ( aqliy, emotsional, irodaviy jihatdan) individuval 
xarakteristika, unda o`qishga nisbatan karor topgan munosabatlarga, uning 
qiziqish-xavaslariga bog’liqdir. Boshqacha qilib aytganda, ta`lim protsyessii 
o`quvchiga nimani va bir xil natijasiga emas, yani sirtdan tasir qildiradigan shart-
sharoitlarning 
oyeibati 
emas, 
balki 
o`quvchining 
individuval-psixologik 
xususiyatlariga bog’liq ravishda amalga oshiriladi.
N.D.Lyevitov 
o`zlashtirishning 
psixologik 
komponyentlari 
degan 
tushunchani kiritadi, u ana shu komponyentlar deganda o`quvchi psixikasining bir-
birini Bilan o`zaro bog`langan ko`p kirralari tomonlarini tushunadi.
Uning fikiricha, anna shu komponyentlarni aktivlashtirnasdan va tegishli 
tarzda yunaltirnasdan turib ta`limda maqsadga yerishib bo`lmaydi.
Bunday komponyentlarga quyidagilar kiradi:
1) o`quvchilaning o`qishga ijobiy munosabatda bo`lishi;
2) material bilan bevosita hissiy tinishish jarayonlari;
3)olingan materialni aktiv ravishda qayta ishlash jarayoni bo`lgan fikrlash 
jarayoni va
4) qabul qilingan hamda ishlab chiqilgan axborotni esda olib koli shva esda 
saqlash prosessi. Bu komponyentlarning mazmunini qisqacha qarab chiqamiz va 
ta`lim prosessida rivojlanishini xarakterlab beramiz.
1.O`qishga munosabat. O`qishga ijobiy munosabatda bo`lish o`quv 
materialini To`la-to’kis o`zlashtirishning mutlako zarur shartidir. Psixologlarni 
o`tkazgan tadqiqotlari bundan munosabatni tarkib toptirishga quyidagi ominlar 
yordam berishini ko`rsatdi: o`quv materialining goyaviy-ilmiy jihatdan mazmunli 
bo`lishi, uning kommunistik kurulish amaliyotsi bilan aloqadorligi., bayon 
qilishning muammoli va emotsional xarakterda bo`lishi o`quvchilarining bilishiga 
oid izlanish faoliyatini uyushtirish ,o`quvchilarni o`quv ishlarining ratsional 
usullari Bilan qurollantirish. O`quvchining o`qishga munosabati uning o`qishga 

---

123 
diqqat qilishida ,qiziqishida qiyinchiliklarni bartaraf qilish uchun iroda kuchini 
sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi. 
O`quvchilarning diqqati-o`quv ishlari muvafaqqiyatli borishining zarur 
shartidir. Ta'lim jarayonida diqqat takomillashadi, ancha ixtiyoriy, ya'ni uyushgan, 
tartibga tushgan boshqariladigan bo`lib qoladi. Diqqatsizlikning oddiy sabablari –
fanga nisbatan qiziqishning yoqligi, materialni bayon qilishning kuruk va 
noaniqligi o`quvchilarning charchaganligidir. O`quvchilar diqqatini ko`zgotishning 
asosiy vositalari-xilma-xilusullarni qo`llagan xolda mashgulotlarni dinamik tarzda 
olib borish ,o`quvchilar aktivligshini oshirish , bayon qilishning jonliligi , bir 
faoliyat turidan ikkinchisiga o`tishi ,diqqatni chalg`ituvchi ko`zgovchilarga barham 
berishdan iboratdir. Albatta diqqatni faqat uni chalg`ituvchi ko`zgovchilarga 
barham berish yo`li bilangina emas,balki ularga qarshi tura bilish qobiliyatini 
tarkib toptirish,ularning chalg`ituvchi ta'siriga qarshi ko`rashishyo`li Bilan ham 
tarbiyalamok kerak ,aks xolda noziklashgan, injik diqqat mutlaqo qulay 
sharoitlardagina ishlash odati vujudga keladi. 
Diqqatning xarakteriga o`quv ishlarining sur'ati juda ta'sir ko`rsatadi. Sekin 
sur'at diqqatni tarkatib yuboradi,o`quvchilarning aktivligini syekinlashtiradi. Jadal 
sur'at ham noqulaydir. Ko`pchilik o`quvchilar o`qituvchining fikriga diqqat qilib 
ulgurmaydilar, charchaydilar orqada qoladilar. Buning oqibatida diqqat ham 
susayib tarqoq xolda bo`ladi. Muayyan sinf uchun optimal ish sur'ati o`qituvchi 
tomonidan empirik tarzda belgilanadi. 
O`qituvchi o`quvchilarning diqqatini jalb etishga harakat qilganda shu 
narsani nazarda to`tish kerakki,ba'zi xollarda o`quvchilar o`z diqqatlarini oshirib 
diqqat qilib,diqqat bilan qarab tusalar ham, lekin ularning fikri, boshqa biror narsa 
bilan band bo`lishi mumkin. 
O`qituvchi diqqating tashqi ifodasiga e'tibor berib kolmasdan faoliyat 
jarayonida aktiv idrok qilish bilan bog’liq bo`lgan xaqiqiy diqqat berilishiga 
erishmogi zarur. 
O`qishga ijobiy munosabatda bo`lishni ifodalashning ikkinchi formasi 
o`qishga oid qiziqishlarning mavjudligidir.qiziqish odatda emotsional bo`yoqqa 
ega bo`lib chuqur va ta'sirli tuygularni kechirish bilan bog’liqdir. 
O`qishga oid qiziqishlar odatda,tanlovchanlik xususiyatiga ega bo`lib ular 
eng kichik yoshdagi o`quvchilardagina umuman o`qishga bulagan qiziqish shaklini 
olishi mumkin o`qishga kiziqish o`quvchiga o`zi o`rganayotgan materialining 
ahamiyati qanchalik tushunarli ekanligiga, bu material o`quvchi qiziqishlarining 
o`qishdan tashqari sohasi Bilan qanchalik aloqadorligiga ,o`qituvchi materialni 
qanchalik aniq va tushunarli qilib bayon etishiga ,o`qitish metodlarining qanchalik 
xilma xil ekanligiga bog’liqdir. 

---

124 
Tasviriy ko`rgazmalilik-tasviriy vositalar rasmlar, mulyajlar, diopozitivlar, 
kinoqartinalar yordamida amalga oshiriladi.Tasviriy vositalarning xarakteriga 
qarab ko`rgazmalilik xaqiqiy tasviriy ko`rgazmalilikka (narsa va hodisalarning 
xaqiqiy tasviri) va simvolik ko`rgazmalilikka (kartinalar, chizmalar, sxyemalar, 
jadvallar, diogrammalar) bulinadi. So`z ko`rgazmaliligi deganda o`qituvchining 
o`quvchilarda konkryet tassavvurlarni uygotadigan Yerkin ,obrazli Yerkin nutqi 
tushiniladi. 
Biroq 
psixologik 
kuzatishlar 
va 
ekspyerimyentlar 
shuni 
ko`rsatmokdaki, hissiy idrok qilish boskichida ortikcha tuxtalib qolish faqat 
foydasiz bo`libgina kolmasdan , shu bilan birga zararli hamdir. Chunki u abstrakt 
tafakkurning rivojlanishini bugib qo`yadi. 
Kuzatuvchanlikni tarbiyalash aktiv uyushgan ,aniq maqsadga muvofiq 
sistemali kuzatish ko’nikmasini tarbiyalash sifatida juda muhimdir. O`qituvchi 
Kuzatishni tashkil qilar ekan o`quvchilar oldiga aniq va muayyan bir maqsadni 
qo`yadi,Kuzatishni yo`lga soladi.,dyetallarni ajratib ko`rsatishni mazkur ob'yektni 
boshqa ob'yektlar bilan taqqoslashni va nomuhim belgilarni ajratib ko`rsatishni 
tavsiya etadi. O`quvchilarga kuzatish natijalarini so`z bilan yoki ko`rgazmali 
formada qayd qilishini urgatish muhim ishdir. 
O`quv materialini anglash ,tushunish , uni muayyan sistemaga kiritish 
,muayyan sohalarga oid aloqalarni fanlar ichidagi va fanlararo aloqalarni topa 
olish va ularni o`zaro boglay olish (Yu.A.Samarin fikri bo`yicha) -o`zlashtirishning 
eng muhim komponentidir. Tushunish hamisha yangi materialni tarkib topib 
bo`lgan assotsiatsiyalar sistemasiga kiritishni, notanish materialni tanish material 
bilan boglashni anglatadi.
Sabab-oqibat bog`lanishlari munosabatlarinit urnatish o`quvchilar uchun 
birmuncha qiyinchilik tugiladi, bunga sabab, bir tomondan shuki, xatto bu xildagi 
oddiy munosabatlar ham ko`pincha pir tomonlama emas (birdan-bir sabab-bitta 
oqibat), balki ko`p tomonlama bulad (bita sabab ko`p oqibatlaga ega bo`ladi yoki 
bita oqibat ko`pgina sabablar vujudga keltirishi mumkin.
Ikkinchi tmondan, bu qiyinchiliklar shu narsa bilan bog’liqki, sabab-oqibat 
bog`lanishlari ko`pincha oddiy kuzatish yo`li bilan idrok qilinmaydi, balki tafakkur 
yordamida aniqlanadi. 
O`quvchining tafakkuri bilan kabul qilingan va qayta ishlangan axborot 
xotirada saqlanishi lozim. Bu esa istalgan bir paytda xotiradagi zapaslardan zarur 
malumotlar olish va ularni qo`llash imkoniyatini beradi.
Esda olib qolish to`g`ridan-to`g`ri o`quvchi faoliyatining xarakteriga 
bog’liqdir. O`tkazilgan ko`pdan-ko`p kuzatishlar va tajribalar (A.A.Smirnov 
P.I.Zinchyenko) shuni ko`rsatadiki, esda olib qolish biron-bir aktiv faoliyatda ro`y 
bergan vaqtdagina eng samarali bo`ladi. A.A.Smirnovning tajribalarida 
tekshiruvchilarga ikki xil faoliyat taqlif qilingan edi. Birinchi xolda ular malum 

---

125 
tekstlarni esda olib qolishlari lozim edi. Tekshiruvchilar tekstni yodlar ekanlar, 
material ustida hech qanday aktiv ish olib bormadilar. Ikkinchi xolda esda olib 
qolish vazifasi qo`yilmadi-yu, lekin tekst ustida muayyan ish olib borish-undagi 
manaviy xatolarni aniqlash taqlif etildi. Ikkinchi xolda esda olib qolish ancha 
samarali bo`lganligi aniqlangan. A.A.Smirnovning o`tkazgan tajribalari shuni 
ko`rsatadiki,masalan ,tekstning to`zib chiqilgan rejasiga asoslangan yodlash rejaga
asoslanmagan yodlashdan ikki baravar salmoqliroq ekan . 
Yodlash jarayonida takrorlash bilan materialni aktiv esga tushirishga 
intilishni bir-biri bilan almashtirib turish tavsiya qilinadi. Berilgan vaqt teng 
bo`lgan sharoitda bu usul faqat takrorlashga asoslangan (V.S.Ivanova)yodlashdan 
30-40 foiz samaraliroq bo`lib chikdi. Ma'lumki ,o`quv materialini ma'nosiga 
tushunib esda olib qolish faqat zarur bo`libgina kolmasdan shu bilan birga
mehaniq esda olib qolishdan beqiyos darajada samaraliroqdir. Bu o`rinda ham 
o`qituvchining qanday yo`l tutajagi aniq va ravshandir. O`quvchinakadar ulgayib 
borgan sari uning aqliy faoliyatida ma'nosiga qarab esda olib qolish shu qadar 
muhim rol' o’ynaydi. Maktab yoshida xotirani rivojlantirishning umumiy 
yo`nalishi shundan iboratki.o`quvchi o`zining mnemik funktsiyasini asta-syekin 
egallab boradi ,bu funktsiya ixtiyoriy ya'ni uyushgan, tartibga solinadigan va 
boshqariladigan bo`lib koladi. Ta'lim jarayonida analiz va sintezning ancha 
rivojlangan formalariga syekin asta utiladi.
Bunda o`qituvchining yo`lga soluvchi ,o`quvchilar tomonidan qilingan 
analiz va sinteznitashkil etuvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi so`zi hal 
qiluvchi rol o’ynaydi. 
O`quvchilar o`zlashtiradigan o`quv fanlari narsa va hodisalarning muhim 
belgilari haqidagi umumlashgan bilimlar bo`lgan ilmiy tushunchalar sistemasidan 
iboratdir.Fanni o`zlashtirish, xususan, o`quvchilarda tegishli tushunchalarni tarkib 
toptirishdan iboratdir.
Lekin biz xozirgina qayd qilib o`tganimizdek, bir qancha hollarda bu 
tushunchalar xaqiqiy umumlashtirishlar asosida emas.balki juziy masalalarni 
biror umumiy prinsipga boglash (qonundan tashqari umumlashtirishlar) asosida 
tarkib topadi. 
Ikkinchidan bu yerda o`quvchining hissiy idrok qilish xarakteri tasir etadi. 
Bola bitta rasm yoki chizma tasiri otida bevosita idrok qilgan yoki tasavvur yetgan 
belgilar muhim belgilar darajasiga ko`tariladi. Biroq bir tushunchani tasodifiy, 
muhim bo`lmagan belgilarsiz tasvirlab bo`lmaydi. Umuman qo`lni, umuman 
mevani baliqni va xokazolarni tasvirlash mumkin emas umuman uchburchakni 
tasvirlab bo`lmaydi – uchburchak hamisha muayan burchaqlarga, tomonlarga ega 
bo`lgan, tekislikda ma`lum tarzda joylashgan butunlay konkret uchburchakdan 
iboratdir. Masalan, tashqi burchakning kattaligi haqidagi teoryemani isbot qilish 

---

126 
vaqtida garchi gap har qanday uchburchak va uning har qanday tashqi burchagi 
haqida borsa ham, o`quvchilar isbot qilishni muayyan, konkryet xususiy 
uchburchak asosida o`zlashtiradilar. Tushunchalar hosil bo`lishida bevosita hissiy 
ta'surootlar ta'siri shu kadar kattaki .ba'zi xollarda biz bu ta'sirning so`z bilan ta'sir 
ko`rsatishdan (darslik tekstidan.o`qituvchining tushuntirishidan)ko`ra kuchliroq 
ekanligini ko`ramiz. Agar ko`rgazmali tajriba bir xil bir tomonlama yoki 
sheklangan bo`lsa,u narsa yoki hodisaning muhim belgilarini bulaqlarga ajratish 
va umumlashtirishga tuskinlik qiladi,chunki o`quvchilarning diqqat etiborining 
aniq ifodalangan ,Lekin muhim bo`lmagan tasodifiy belgilarga jalb qiladi. 
Shu sababli «to`g`ri chizik hamisha gorizontaldir»; «tashqi burchak hamisha 
utmas burchak bo`ladi»; «qo`l-kaddi bukilgan azob shekkan odam»; va xokozolar 
tipidagi keng tarqalgan xatolar kelib chiqqan. 
Albatta ,aniqlangan faktlar maktab o`quvchilaridagi aynan shunday noto`g`ri 
umumlashtirishlar ,xatto tushunchalar qonuniy ravishda paydo bo`ladi,deb xulosa 
chiqarishga olib bormaydi. Biz agar o`qituvchi taxlil va umumlashtirishlarning 
xato ekanligini ogohlantirish uchun maxsus choralar ko`rmasa, ko`pincha qanday 
xollar yuz berishini ko`rsatib o`tamiz. 
Bu choralar .psixologlar aniqlab chiqqanidek ikki tomonlama xarakterga ega 
birinchidan, muhim bo`lmagan belgilarni o`zgartirish mumkin,buninguchun 
ko`rgazmali materialdarajada xilma-xil qilish kerak, unda muhim bo`lgan 
belgilarning invariantligi (ya'ni doimiy belgilar bilan saklanishi ) mavjud bo`lgan 
xolda muhim bo`lmagan belgilar albatta o`zlashtiriladigan bulsin.Shu bilan birga 
to`g`ri umumlashtirishlarni ishlab chiqish uchun, E.N.Kbanova-Myellyer ko`rsatib 
o`tganidek o`quvchilar taklif qilingan misollarni taqqoslashlari va umumiy 
narsalarni shuningdek turlanadigan,o`zgarishi mumkin bo`lgan, turli ahamiyatga 
ega bo`ladigan narsalarni ajratib ko`rsatishlari lozim.
«Orol» degan tushunchani shakllantirib, kartadan orollarning katta va kichik 
turli shakllari orollar, tekis va toglik ,atrofi ajratilgan va arxipyelagdagi orollar 
qirg`oq yakinidagi va okyean orollari bo`lishi mumkinligi ko`rsatsa bo`ladi.
«Ildiz» degan tushunchani shakllantirib, rasmda ildizlarning har xil 
kurinishlarini –yer osti va yer usti ,o`zun va qisqa uk ildiz va syershox ildiz 
bo`lishini ko`rsatib berish kerak, albatta, hamma vaqt ham variattsiyalarning 
barcha xillarini qamrab olish imkoni bo`lmaydi. Bunga alohida ehtiyoj ham yoq, 
chunki o`quvchilarga hissiy tajribaning sheklanganligini tushuntirib berish ,bu 
tajriba chegarasidan,albatta chetga chiqish mumkinligini ko`rsatish muhimdir. 
Ikkinchidan, o`qituvchi muhim bo`lmagan belgilarning variatsiyalari bo`lishi 
mumkinligini ,bu variatsiyalarning prinsipini va yo`nalishini ogzaki takidlab o`tish 
mumkin.Ba'zan bu shunday oddiy ko`rsatma ya'ni «to`g`ri burchakni to`g`ri ajratib 
ko`rsatish uchun uning faqat gradus ulchovigae'tibor bering va hamda uning 

---

127 
kayerda va qanday jolashganligiga e'tibor bermang» kabilidagi konkryet ko`rsatma 
bo`ladi.Tushunchani ochib berish vaqtida o`quvchilardan muhim belgilarnigina 
emas balki muhim bo`lmagan belgilarni hamda ularning ehtimol tutilgan 
variatsiyasini ham «merediananing yo`nalishi istagan –uuqoriga, pastga ungga 
chapga qaragan bo`lishi mumkin»; «suv ayrgich» har qanday va har qanday 
balandlikka ega bo`lishi mumkin») ko`rsatib berishlarini ham talab qilish kerak. 
Ko`rsatish va tushuntirishni konbinatsiyalashtirish, albatta, eng yaxshi 
natijalar beradi masalan, o`qituvchi «vertikal burchaqlar» degan tushunchani kiritar 
ekan, bunday dyeydi: «vertikal burchaklar faqat darslikda tasvirlanganidek bo`lishi 
shart emas, ular turli holatda turishi mumkin (doskaga chizib ko`rsatadi), 
burchaqlarning kattaligi ham turlicha bula oladi.» (namoish qilinadi). 
4.Ta'limni shunday tashkil etish vazifasi qo`yilmoqdaki ,u o`quvchilarning 
aqliy taraqqiyotini maksimal darajada ta'minlay olsin. Texnika taraqqiyoti va 
fanning tez sur'atbilan rivojlanayotganligi yosh avlodning umumiy ta'lim 
tayyorgarligi darajasida tobora ko`proq talablar qo`ymoqda o`quv programmalari 
va kurslarni qayta ko`rish zamonaviylashtirish zarur bo`lib koldi. 
S.LRubnshtyeyn bilan B.G.Anan'yev birinchilar katori umumiy aqliy 
rivojlanishni Umumiy intyelyektni tadkik qilish bilan shugullanishga davat etib 
maydonga chikdilar. Masalan Anan'yev bu katyegoriyalar odamning shunday 
murakkab psixik xususiyatlaridirki ,o`qish va mehnatdagi muvaffaqqiyat ana shu 
xuchsusiyatga bog’liqdir,deb gapirdi.
Olim bu katyegoriyalarni bilishga oid turli vazifalarning qo`yilishi va xal 
etilishi bilan bog`langan, ya'ni hodisaga eng muhim mo`ljallovchi tavsifnoma
bergan bo`lib ,bu tavsiyanoma uni xal etishning mumkin bo`lgan yo`llarini 
ko`rsatib berdi. 
Yu.A.Samarin aqliy faoliyatning assotsiativ tabiatini sistemalilik prinsipi 
asosida tekshirar ekan, assotsasiyalarning tegishli darajaga birlashish xarakteriga 
qarabaqliy faoliyat darajalarini klasifikatsiya qilib chiqqan (lokal assotsiyalar 
darajasi-ayrim hodisalar o`rtasida, sheklangan-sistemali assotsasiyalar darajasi-
maktab kursining ayrimtyemasi va bulimi chegarasida, ichki sistemali 
assotsasiyalar darajasi- muayyan o`quv fani doirasida va bir qator o`quv 
fanlarining materialini birlashtiruvchi sistemalararo assotsasiyalar darajasi). 
L.V.Zankov nuqtai nazari ham- qiziqish o`ygotadi. Uning uchun aqliy 
rivojlanish sohasida xal qiliuvchi narsa – o`z tabiyatiga ko`ra turli xarakterga ega 
bo`lgan xarakter usullarini muayyan funktsional sistemaga birlashtirishdan iborat. 
Masalan, kichik yoshdagi o`quvchilarga bir xil darslarda analiz qilib Kuzatishni, 
boshqa darslarda ( vaqt va mazmun jihatidan bir- biridan uzoqdarslarda ) muhim 
belgilarni umumlashtirishni urgatganlar. Aqliy faoliyatning anna shu turli
xarakterdagi usullarni bita sistemaga, yagona analitik –sintetik faoliyatga 

---

128 
birlashtirish ro`y bergan chogdagina aqliy rivojlanishdagi progress haqida gapirish 
mumkin.
Yuqorida bayon qilinganlar munosabati bilan aqliy rivojlanishning mazmuniga 
oid myezonlar (belgilar, ko`rsatgichlar) ro`yxatini N.D.Lyevitov keltirib utadi. 
Uning fikricha, aqliy rivojlanish quyidagi ko`rsatkichlar bilan:
1) .Tafakurning mustaqilligi bilan
2).O`quv materialining o`zlashtirishning tezligi va mustahkamligi bilan 
3).Standart bo`lmagan vazifalarni xal qilishda aqliy chamalashning 
(topkirlikning) tezligi bilan, 
4).O`rganib chiqilayotgan hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borish 
(muhim bo`lgan narsani ,muhim bo`lmagan narsadan ajrata bilish)Bilan va 5) 
aqlning tankidiy qarashi, balandparvoz, asossiz muloxazalarga moyillikning 
yoqligi bilan xarakterlanadi, D.B.Elkonin uchun aqliy rivojlanishning asosiy 
myezoni –to`g`ri tashkil etilgano`quv faoliyati strukturasining (tarkib topgan o`quv 
faoliyati) hamda uning komponyentlari –masalaning qo`yilishi ,vositalarni tanlash, 
o`z-o`zini nazorat qilish va o`z-o`zini tekshirishning mavjudligi, shuningdek, 
o`quv faoliyatidagi predmet va simvolik rejalarning to`g`ri nisbatidir. 
N.A.Menchyenskaya shu munosabt bilan fikrlash faoliyatining shunday 
xususiyatlarini,chunonchi:
1).O`zlashtirishning tezligi (yoki sustligi);
2).Fikrlash 
jarayonining puxtaligi 
(ya'ni ishni qayta 
ko`rishning 
ttopshiriqlarning o`zgargansharoitlariga moslashishning osonligi yokikiyinligi) 
3).Tafakkurdagi kurgazxmali va mavxum konponyentlarning maxkam 
bog`lanishi (yoki tarkokligi )va
4).Analitik sintyetik faoliyatniing turli darajasini qarab chiqadi. 
E.N.Kabanova – Myellyer aqliy faoliyatining bir obyektda tarkib topgan 
ussullarini boshqa obyektga keng va aktiv ravishda kuchirishni aqliy 
rivojlanishning asosiy myezoni deb hisoblaydi.
Masalan, qo`ldorlik to`zimini taxlil qilish sxyemasini fyeodal to`zimini taxlil 
qilishga mustaqil ravishda kuchirish; Buyoq Britaniyaning iklimini dyengizning 
yakinligi, kenglik, dyengiz satxidan balandligi, ko`p bo`lib turadigan shamollarni 
hisobga olgan xolda taxlil qilish prinsiplarini Yaponiyaning iklimini taxlil qilishga 
kuchirish; (aqv) 2 fomulasini chiqarish vaqtidagi tafakkur sxyemasini (aqv) 3 
formulasini mustaqil ravishda chiqarishga kuchiri va xakozo. Aqliy rivojlanining 
uuqori darajasi aqliy ussullarni fanlararo umumlashtirish bilan bog`langan bo`lib, u 
anna shu usullarni bir fandan ikkinchisiga kengroq kuchirish imkonini beradi.
O`quvchilar aqliy rivojlanishining boshqa bir myezoni- «tafakkurning 
tyejalishi» deb atalgan tushuncha, yani fikrlar miqdori bo`lib, o`quvchilar ana shu 
fikr asosida o`zlari uchun yangi bo`lgan qonuniyatni belgilab oladilar.

---

129 
Bunda Z.I.Kalinkova quyidagi mulohazalarga asoslangan. Aqliy rivojlanishi 
past darajada bo`lgan o`quvchilar masalani shartlarida berilagn axborotdan sust 
foydalanadilar, ko`pincha uni kurkurona sinovlvr yoki asossiz analogiyalar asosida 
yechmokchi bo`ladilar. Shuning uchun ularni yechish yo`llari ham tyejamli bo`lib 
chiqadi, bu yo`lda konkryelashtirilishi kerak bo`lgan, takroriy va soxta 
muloxazalar ko`p bo`ladi. Bunday o`quvchilarning doim chetdan to`zatib turi shva 
yordam berish talab qilinadi. Aqliy rivojlanishi uuqori darjada bo`lgan o`quvchilar 
ko`p bilim fondagi ega bo`ladilar va unda foydalanish usullarini bo`ladilar, 
masalaning shartida berilgan axborotdan to`la barhamand bo`ladilar o`z 
harakatlarini doimo nazorat qilib turadilar, shuning uchun ularning problyemani 
yechish yo`llari lunda, qisqa va ratsional yeknligi bilan ajralib turadi.
O`quvchilarga turli metodlar, turli darsliklar buyicha ta`lim berish vaqtida 
ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlay olish (yani turli maroitda ta`limning 
samarasi ortib borayotganligiga bahobera bilish) kerak. Aniqlash vositalari 
darsliklar va ta`lim metodlarining optimal variantlarini tanlab olishda yordam 
bermogi lozim.
Ikkinchidan, har bir o`quvchi maksimal darajada va har tomonlama 
rivojlanishi uchun uning tafakkurini individual xususiyatlariga va intyevyektual 
imkoniyatlariga tayanish prinsipini, individual ta`lim prinsipini amalga oshirish 
maqsadidaaqliy rivojlanishd darijasini aniqlay olish kerak. Hozirning o`zidayok 
aqliy rivojlanishda vaqtincha orkada kolgan, umumiy aqliy rivojlanishda vaqtincha 
nuksonlar bo`lgan normal bolalarga ancha samarali ta`lim berishning psixologik 
shart-sharoyitlari o`rganib chiqildi.
Hozirgi vaqtgacha ta'lim jarayonida o`quvchilarning aqliy rivojlanishiga oid 
ayrim diagnostika metodlari ishlab chiqilgan, bu metodlar maktab o`quvchilari
aqliy faoliyatining shunday paramyetrlarini chunonchi.
1.O`quv materialini klasifikatsiya qilish; 
2.Aqliy faoliyat usullari va ularni kuchirish mumkinligi;
3.Mustaqil ravishda bilim egallash (muammoni mustaqil tarzda xal 
qilish,qonuniyatni kashf etish.
4. Tafakkurning «tyejalishi». 
5).Xususiydan umumiyga tomon siljish sur'ati(tezligi);
6.Harakatlarning ichki plani va xokozolarni baholash hamda ulchash bilan 
bog`langan.
Hayotning jushkin sur'atidan orkada kolmaslik uchun umr buyi o`sish, ukib 
o`rganish, o`z bilimlarini tuldirib borish kerak bo`ladi. Ta'limjarayonida
o`quvchilarda aktiv mustaqil,ijodiy tafakkurni, mustaqil bilish faoliyatiga ,mustaqil 
bilim egallashga, yoki ba'zi hollarda aytishlaricha,o`z-o`zicha ta'lim olishga 
maktabdan keyin mustaqil ta'lim olishga oid qobiliyatni butun choralar bilan tarkib 

---

130 
toptirishni najot yo`li deb bilmokdalar. Ta'lim muayyan mazmunga ega bo`lgan va 
maxsus tashkil etilgan taqdirda kichik yoshdagi o`quvchilarda mavxumlashtirish 
va fikr yuritishning o`ylanganidan ham ancha uuqoriroq darajasini tarkib toptirish
mumkin ekan.
Bu yoshdagi o`quvchilar tilshunoslik va matematitka sohalaridan nisbatan 
murakkab abstrakttushunchalarni byemalol o`zlashtirib olishlari mumkin.Bu 
ta'limning mazmuni va metodikasi odat bo`lib kolgan ta'lim mazmun 
metodikasidan (shu jumladan,yangi programmalarda turt yillik boshlangich ta'lim 
uchun belgilanganmazmun va metodikadan ham) jiddiy farq qiladi.nazariy va 
umumlashtiruvchixarakterdagi bilimlar matematika ona-tili va mehnatga oid 
eksperemental 
programmalarning 
yetakchi 
zvenosi 
bo`lib 
maydonga 
chiqadi.Ta'lim umumiy tipdagi bilimlardan ancha xususiy va konkret 
kurinishlariga oid g`oyat boy xilma xillikni anglashga utadilar. O`quvchilarning 
bilish faoliyatini maksimal darajada aktivlashtirish ,ularning aktiv, mustaqil, ijodiy 
tafakkurini avj oldirish maktab ta'limining muhim vazifasiga aylanib bormokda. 
Ta'limning asosi-o`qituvchining o`quvchilarga yetkazadigan mo`l-ko`l 
axborotini esda olib qolish emas (garchi bu muhim vazifa bo`lsada), balki bu 
axborotni olish jarayonida o`quvchilarning o`zlari aktiv ishtiroq etishi, ularning 
mustaqil fikr yuritishini, mustaqil bilim olish qobiliyatini, o`z-o`zicha ma'lumotini 
oshirish qobiliyatini sekin – asta shakllantirib borishdan iborat bulmogi 
lozim.Agar o`quvchi yuzta tyeoryemani emas balki ellikta tyeoryemani bilgani, 
Lekin zarur bo`lsa, yana zarur bo`lsa ,ellikta tyeoryemani isbot qilibbera olgani 
yaxshi desak bu gap tortishuvgv sabab bulmasa kerak. 
Ta'lim psixologiyasi sohasidaishlayotgan tadqiqotchilarning asosiy vazifasi 
ta'lim jarayonida mustaqil ijodiy tafakkurni va ukuchilarning bilish aktivligini
tarkib toptirish va rivojlantirishning optimal darajasini qulay sharoitlarini
ta'limning rivojlanib borayotganrolini oshirish sharoitlarini aniqlashdir. 
Bunda psixologilar L.S.Vigotskiy tomonidan aniqlangan qoidaga ,ya'ni 
ta'lim 
berish 
o`quvchi 
qo`lga 
kiritib 
bo`lgan 
rivojlanish 
darajasini 
ko`zlamasdan,birmuncha olga kyetishi ,o`quvchining tafakkuriga uning mavjud 
imkoniyatlarini birqancha oshiradigan talablar qo`yishi ,u erishgan va yaxshi 
o`zlashtirib olgan analitik sintyetik faoliyat darajasini talab qilishi kerak degan 
qoidaga asoslanadilar. 
L.S.Vigotskiy ta'limning aqliy rivojlanishdagi yetakchi rolini ta'kidlar ekan 
,ta'lim o`quvchilarning rivojlanishidagi kyechagi kunga emas ,balki ertangi kuniga 
tayanmogi kerak deb hisoblagan edi.Ta'lim rivojlanishning faqat tugallangan 
darajasi asosida kurilmasdan ,avvalo xali unchalik tarkib topmagan (va shunday 
ta'limtasiri ostida tarkib topayotgan)narsalarga tayanmogi kerak. 

---

131 
L.S.Vigotskiy boladagi aqliy rivojlanishning ikki darajasi haqidagi qoidani 
ifodalab berdi. Birinchi daraja,Vigotskiy ataganidek aktual rivojlanish darajasi-
o`quvchi tayyorgarliginingmavjud darajasi bo`lib, u o`quvchining qanday 
ttopshiriqlarni to`la mustaqil bajara olishi bilan xarakterlanadi.
Ancha uuqori bo`lgan ikkinchi daraja (uni Vigotskiy yeng yakin rivojlanish 
zonasi deb atagan) bolaning nimani mustaqil bajara olmasligini, lekin ozroq 
yordam bilan (yo`l-yurik beruvchi savollar, aytib berishlar, ishora qilishlar,
umumiy ko`rsatmalar berish va xakozo) nimaning uddasidan chika olishini 
ko`rsatadi. Vigotskiy, bola bugun kattalar, ukituvmi yordamida bajarayotgan 
narsani ertaga mustaqil ravishda o`zini bajaradi, eng yakin rivojlanish zonasiga 
kirgan narsalar, ta`lim protsyessida aktual rivojlanish darajasiga o`tadi deb 
takitlagan edi.
Psixologlar 
anna 
shu 
prinsipga 
asoslanib, 
ta`lim 
protsyessida 
o`quvchilarning 
fikrlash 
faoliyatini 
aktivlashtirishning 
psixologik 
shart-
sharoitlarini, o`quvchilarning mustaqil aqliy faoliyat samarali metodlarini egallash 
shart-sharoitlarini tadkik qilmokdalar, o`qish jarayonida «tayyor» bilimlarni 
o`zlashtirish bilan mustaqil «kashfiyotlar» qanday nisbatda bo`lishini 
aniqlamokdalar. Xaar bir o`quv fani mazmunida bilimlar sistemasidan tashqari 
bilishga oid va Amaliy vazifalarini alohida tiplarini ham ko`zda to`tish keraqligini 
ko`rsatibutilgan edi.
Bu 
vazifalarining 
xal 
qilinishi 
bilmlarni 
ancha 
ongli 
ravshda 
o`zlashtirishgagina yordam berib kolmasdan, bilmlarni mustaqil ravishda egallash 
qobiliyatini rivojlantirishga ham yordam beradi.
Muammoli ta`lim jihatdan bir qancha afzalliklaga ega bo`ladi:
1) u o`quvchilarni mantiqiy, ilmiy, dialyektik, ijodiy fikrlashga o’rgatadi;
2) u o`quv materialini ancha ishonarli qiladi, bu bilan bilimlarningn etikotga 
aylanishga kumaqlashadi;
3) u, odatda, ancha tasirchan bo`lib, chuqur intyellyektual xis-tugular, shu 
jumladan, shodiyona konikish tuygusini, o`z imkoniyatlari va kuchiga ishonish 
tuygusini vujudga keltiradi, shuning uchun u o`quvchilarni qiziqtiradi, 
o`quvchilarda ilmiy bilishga jiddiy qiziqishni tarkib toptiridi;
4) haqiqatning, qonuniyatning mustaqil «kashfetilishi» osonlikcha 
unutilmasligi aniqlab chiqilgan, mustaqil hosil qilingan bilimlar unutilgan taqdirda 
ham, ularni teziroq qayta tiklash mumkin.
Ta`lim vazifasi ma'lum sharoitda aqliy aktivlikni vujudga keltirishga sabab 
bo`lishi mumkin. Psixologlar o`quvchilar aktivligining manbai, xususan ularda 
mavjud bo`lgan tajriba (bilimlar, ko`nikmalar, malakalar) bilan bilishga oid o`quv 
vazifalarini xal qilish vaqtida ular oldida paydo bo`ladigan muammolar o`rtasidagi 

---

132 
qarama-qarshiliklardadir deb biladilar. Bu qarama-qarshilik aktiv fikrlash 
faoliyatini vujudga keltiradi.
Masalan, o`quvchi bilishga oid biror masalani xal qilish kerak, biroq:
a) bu masalaning shartlari uni xal qilish yo`llarni aytib bermaydi va
b) o`quvchilarning avvalgi tajribasi masalani yechishning hech qanday 
tayyor sxyemasiga, mazkur xolda tatbik etsa bo`ladigan sxyemaga ega emas. 
O`quvchi o`z tajribasida mavjud bo`lmagan yangi xal qilish sxyemasini, harakat 
usullarining yangi sistemasini yaratish zarur belib koladi.
O`quvchilarning turmish tajribasi ilmiy bilmlarga tuknash kelishi yo`li bilan 
problyemali vaziyatlar paydo bo`lishi mumkin. Muammolik darajasi har xil 
bo`lgan ttopshiriqlarni turlicha ifodalash mumkin. Muammoli-evristik ta`lim turli 
sifat darajalarida amalga oshirilishi mumkinligi matematika materiallari asosida 
(V.A.Krutyetskiy) ko`rsatib berilgan. Muammoli evristik ta'limning taxminan 
uchta kyetma-kyet darajasini (yoki boskichini) belgilab chiqish mumkin.
Ma'lumki muammoli ta'lim protsyessini turtta asosiy zvyenoga ajiratish 
kabul qilingan:
1) umumiy muammoli vaziyatni anglash;
2) uni taxlil qilish, konkryet muammoni ifodalash;
3) muammoni xal qilish (gipotezalarni ilgari surish, asoslab berish, ularni 
izchil tekshirish);
4) muammoning to`g`ri xal qilinganligini tekshirish.
Muammoli-evristik ta'limning uchta darajasiga oid taqlif qilingan sxyema 
o`qituvchining o`quvchilarga qancha va qaysi zvyenolarni berishga asoslanadi (biz 
keyingi ikkita zvyenoni bita qilib birlashtiramiz, chunki bizning fikrimizcha, 
muammoni yechilishini tekshirishini ham o`z ichiga olishi kerak: tekshirilgan 
yechimgina xaqiqiy yechim deb hisoblanishi mumkin).
Ta'limning an'anaviy formasida o`quvchining o`zi muammoni ifodalab va 
xal qilib beradi (formulani yozadi. tyeoryemani isbotlaydi va xokoza).o`quvchi esa 
o`qituvchi aytgan fikrni tushunishi va esda olib qolishi, ifodani, muammoni 
yechish prinsipini, muxokamaning borishini esda olib qolishi lozim.
Muammoli ta'limning birinchi darajasi shu bilan xarakterlanadiki, 
o`qituvchi muammo qo`yadi, uni ifodalab beradi va muammoni xal qilish yo`llarini 
mustaqil ravishda izlashga o`quvchini yo`llab turadi. Ikkinchi darajada shu Bilan 
farq qiladiki,o`quvchida muammoni ham mustaqil ravishda ifodalash ,ham uni xal 
qilish qobiliyati tarbiyalanadi.o`quvchi esa muammoni faqat ko`rsatib beradi. 
Nihoyat III boskichda o`qituvchi muammoni xatto ko`rsatib bermaydi 
ham:o`quvchi uni mustaqil ravishda o`zi ko`rishi lozim ,uni kurgach,ifodalashi 
hamda uni qilish imkoniyati va usullarini tadkik qilishi kerak.Natijada muammoni 

---

133 
mustaqil ravishda ko`rish,muammoli vaziyatni mustaqil taxldil qilish, mustaqil 
sur'atda to`g`ri javob topish qobiliyati tarbiyalanadi. 
O`quvchilarning aqliy faoliyatidagi aktivlikni rivojlantirishni o`qituvchining 
bergan topshiriqlaridan ragbatlangan harakatlardan masalalarni mustaqil qo`yishga, 
oldindan ma'lum bo`lgan yo`llar va usullarni tanlash Bilan bog’liq bo`lgan 
harakatlardan masalalarni xal qilishni mustaqil izlashga, sungra muammolarni 
mustaqil ko`rish va ularni tadkik qilish malakasinihosil qilishga o`tish sifatida 
xarakterlash mumkin. Tadqiqotchilik metodi-o`quv ishlarini shunday tashkil 
etishdirki undan o`quvchilar bilimlarga ega bo`lishning ilmiy metodlari Bilan 
tanishadilar va ilmiy metodlarning o`zlari uchun qo`lay elementlarini 
o`zlashtirib,yangi bilimlarni mustaqil hosil qiladilar, izlanishni rejalashtirish 
hamda o`zlari uchun yangi bo`lgan bog`lanish yoki qonuniyatni ochish malakasini 
egallaydilar. 
Muammoli metodni buning ustiga tadqiqotchilar metodini ta'limning 
universal metodiga aylantirib yuborish mumkin emasligi shak-shubhasizdir. Bu 
metod xali mustaqil fikr yuritish malakalarini hosil kimagan bazi bir o`quvchilarga 
bir muncha kiyinlik qiladi(xolbuki boshqa ukuchilar bu metodni byemalol 
o`zlashtirishlari mumkin; masalan bizning eksperementlarimiz ancha qobiliyatli 
o`quvchilardeyarlibutun gyeomyetriya kursini o`zlari uchun; «kashf etib» 
olganlar). Bundan tashqari u an'anaviy axborot-xabar beruvchi bayon qilishga 
qaraganda ko`proq vaqt oladi. Lekin bu keyingi xolatni burttirib yubormaslik kerak 
.Muammoli metodni joriy qilishning dastlabki boskichlarida byekor sarf bo`lgan 
vaqt keyinchalik, o`quvchilarning mustaqil fikrlashi yetarli darajada kanot yozgach 
o`z urniga kelib koladi.
Maktab ta'limi tajribasida har ikala metodni ham garmonik tarzda 
uygunlashtirish zarur.Barcha qonuniyatlarni «qayta kashf etish» ga o`quvchilarni 
majbur qilmaslik kerak.Lekin har xolda kurib chiqilgan metod mustaqil, ijodiy 
tafakkurni rivojlantirish jihatidan juda samarali metod ekanligini unutmaymiz . 
Bu esa har kimning fan taraqqiyoti jadallashib borayotgani bilan birgalikda 
mustaqil ravishda olga harakat qilishga imkon beradi.Shuning uchun ham 
psixologlar va pedagoglar turli yosh boskichlarida,turli o`quv predmetlarida ,o`quv 
kurslarining har xil bulimlarini o`tish vaqtini muammoli va tadqiqotchilik 
metodlarini qo`llanish imkoniyatlarini intyentsiv ravishda tadkik qilmoqdalar. 
Ta'limni individuallashtirish ustida maxsus tuxtalib o`tish kerak.Ta'limni 
individuallashtirish har bir o`quvchi individual(alohida),boshqalarga bog’liq 
bo`lmagan xolda ta'lim oladi degan ma'noni bildirmaydi.(garchi prinsip jihatidan 
shunday ta'lim bo`lishi mumkin bo`lsa ham). Xususan, programmalashtirilgan 
ta'lim(epizod sifatida emas balki ta'lim sistemasi sifatida) o`z tabiatiga ko`ra
individuallashtirilgan. 
Ta'limni 
individuallashtirishning 
ma'nosi shuki, u 

---

134 
o`quvchining individual – psixologik xususiyatlariga tayanadi, ana shu 
xususiyatlarni hisobga olgan xolda kuriladi. Shu nuqtai –nazardan sinfdagi oddiy 
ta'lim qanday ruy berishini qarab chikamiz. Sinf rivojlanishi va tayorgarlik darajasi 
bir xil bo`lmagan, o`zlashtirishi turlicha va o`qishga munosabati har xil, 
qiziqishlari xilma-xil o`quvchilardan tashkil topadi.
O`qituvchi an'anaviy tashkil etilgan ta'lim sharoitida hammaga bir xilda 
baravar kela olmaydi. Shuning uchun u ta'limni urtacha darajaga – urtacha 
rivojlanishga, urtacha tayorgarlikka, urtacha o`zlashtirishga tatbik qilgan xolda olib 
borishga majbur bo`ladi – boshqacha qilib aytganda, u ta`limni qandaydir 
afsonaviy «o’rta» o`quvchini ko`zda to`tgan xolda tashkil yetadi. Bu narsa 
mukarrar ravishda shunga olib keladiki, «kuchli» o`quvchilar o`z rivojlanishida 
sunniy ravishda ushlab turadilar, o`qishga qiziqishlari qolmaydi, o`qish ulardan 
ko`p aqliy kuch sarflashni talab qilmaydi, «kuchsiz» o`quvchilar yesa surunkasida 
orkadaqolishga muttalo bo`lganlar, ular ham o`qishga qiziqmay qo`yadilar, bu 
o`qish ulardan ko`p aqliy kuch sarflashni talab qiladi, «kuchsiz» o`quvchilar esa 
surunkasiga orkada qolishga mubtalo bo`lganlar ular ham o`qishgp qiziqmay 
kuydilar,bu o`qish ulardan ko`p aqliy kuch sarflashni talab qiladi.
«O`rta darajaga kiruvchilar» ham juda juda har xil bo`ladilar, qiziqish va 
mayllari turlicha ,idrok xotira ,xayol va tafakkur xususiyatlari xilma –xil bo`ladi 
.Bir o`quvchi ko`rgazmali obrazlar va tasavvurlarga asosli ravishda tayanmogi 
zarur, ikkinchisi bunga kamroq extiyoj syezadi,biri syekin fikrlaydi, 
ikkinchisining aqliy muljali nisbatan tezligi bilan ajralib turadi,biri tezda olib 
kolsada ,mustaxkam emas,ikkinchisi –syekin esda olib kolsada, ko`p narsani 
yodida saqlaydi; birini uyushgan xolda ishlashga o`rgangan, boshqasi kayfiyatiga 
qarab, asabiylashib va notekis ishlaydi; biri astoyidil, ikkinchisi majburan 
shugullanadi.
Ta'limni individuallashtirish prinsipi o`qitishga o`quvchilarning ryeal 
tiplariga tayanish zarurligi asoslanadi. Bu prinsiplarni, biz kurib o`tganimizdek, 
proglammalashtirilgan ta`lim juda yaxshi amalga oshiradi. Lekin odatdagi ta`lim 
sharoitidagi bu prinyip tatbik etilishi mumkin va lozim.
O`quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari ta`limning ayrim 
metodlari va usullari tanlash hamda qo`llanish vaqtida uyga berilgan ttopshiriqlarni 
kismlarga, bo`lishda sinf va kontrol ishlarning variantlarini (ularning kiyinlik 
darajasiga qarab) aniqlashda hisobga olinadi.
Ta'limda individual yondoshish kamchiliklarga barham berishnigina emas 
(bu narsa ko`pincha anna shunday tushuniladi.), balki o`quvchilar tafakkurini 
rivojlantirish ,o`qishga to`g`ri munosabatda bo`lishni, bilishga oid qiziqishlarni 
tarkib toptirish ishlarini olib borishni ham anglatadi. O`qishga salbiy (negativ 
)munosabatda bo`lish xollarida bunday munosabatni keltirib chikargan sabablarga 

---

135 
qarab ,tarbiyaviy chora tadbirlar ko`rish kerak bo`ladi.Bunday sabablar orasida 
o`qituvchi Bilan bo`lgan kelishmovchilik, o`quvchi duch kelgan qiyinchiliklar 
,bilimdagi nuksonlar, o`z kuchiga ishonmaslik va xokozolar bo`lishi mumkin. 
Ta'limni individuallashtirish tajribasi boshqa mamlakatlarda ham ,shu 
jumladan Yevropa mamlakatlarida ham o`tkazilmokda. Masalan,bunday tajriba 
AQShdagi bir nyecha maktabda o`tkazilmokda, lekin biz unga ijobiy baho bera 
olmaymiz, chunki u intyellyetual rivojlanishning genetik jihatdan shartli tug`ma 
darajasi haqidagi gayri ilmiy goyalarga asoslanadi va bolalar koboliyatlaning 
tyengsizligini belgilab beradi. Lekin psixolgik-didaktik xarakterdagi ayrim jihatlari 
malum qiziqish uygotadi.
Barcha bolalar o`qishga qobiliyatlidirlar, har bir normal va psixik jihatdan 
soglom o`quvchi urta malumot olishga kodirdir, maktab programmalari doirasida 
o`quv matyerilarida malum darajada muvakiyatli egallashga kodirdir, binibarin 
o`quvchi hamma o`quvchilarning ham shunday bo`lishiga erishmogi lozim, degan 
nuqtai nazarda turadilar. Lekin bundan hamma o`quvchilarga ham ta'lim berish bir 
xilda oson, deb aslo uylab bo`lmaydi. Har qandiy ta'lim metodikasi sharoitida, bu 
ta'lim yaxshi tashkil etilgan sharoitda bir xil o`quvchilar yaxshiroq harakat qilib, 
boshqalardan ko`ra uuqori natijalarga yerishadilar. Bir o`quvchi alohidako`p kuch 
va mehnat sarf qilmasdan nisbatan qisqa muddat ichida yoqsaknatijalarni, katta 
muvaffakiyatlarni qo`lga kiritadi, usha darajaga shunchalik tez va osonlikcha 
ko`tarila olmaydi. 
O’qiy olishlik- doimiy va o`zgarmas sifat yemas, oldindan belgilab olingan 
qandaydir bir narsa emas, u ta'lim jarayonida tegishli faoliyatni egallash 
jarayonida rivojlanadi va takomillashadi. Shuning uchun ayrim o`quvchilarning
o`qishidagi, nisbatan past daraja o`qituvchini anna shu o`quvchilarning fikrlash 
qobiliyatlarini har tamonlama rivojlantirish,ularning o`quv materiallarini to`lakonli 
o`zlashtirishiga harakat qilish zaruratidan xalos etmaydi.
Biroq tadqiqotlarning ko`rsatishicha ,ukiy olishdagi individual farqlar shu 
kadar kattaki,hamma katyegoriyadagi o`quvchilar uchun bir xilda optimal bo`lgan 
umumiy ta'lim shart sharoitlarini yaratib bo`lmaydi .
Shu narsa belgilab chiqilganki ,kengaytirilgan va mazmun jihatidan ancha 
murakkab programma asosida ta'lim berish –o’qiyolishlik qobiliyati birmuncha 
uuqori ekanligi yakkol namoyon bo`lgan o`quvchilar uchun optimal darajadagi 
ta'lim bo`ladi.
Materialni ta'limdagi muammolilik prinsipini maksimal darajada amalga 
oshirish asosidatakdim etmok kerak. Bunday o`quvchilarga muammolarni xal 
etishning asosiy, prinsipial jihatdan yangi uslublarini ko`rsatib berishga qaratilgan 
va chetdan beriladigan nisbatan ozgina kumak kifoya qiladi.

---

136 
O`quvchilar bilan olib boriladigan ishning xarakterli xsusiyati - ular 
psixikasining ojiz tomonlariga passivik bilan moslanish emas, balki bu o`quvchilar 
maksimal darajada voyaga yetishi uchun ularning aqliy rivojlanishiga aktiv tasir 
ko`rsatish prinsipi bulmogi lozim. Tarbiyachi va o`qituvchi ayrim bolalarda 
o`zining urtacha ekanligi, qobilyatsizligi va xatto mukammal emasligi haqida 
paydo bo`lgan tasavvurga aktivlik bilan qarshilik ko`rsatishlari lozim. Ta'lim 
bunday 
o`quvchining 
individual 
xsusiyatlariga 
muvofiqlashmaydi, 
balki 
o`quvchining o`zi tobora tezlashib va murkkablashib borayotgan ta'lim jarayoniga 
muvofiqlashadi.
Ko`pgina o`qituvchilar muttasil o`zlashtirmovchi o`quvchilar bilan 
ishlashda, hamma o`zlashtirmovchi o`quvchilar «bir xilda yomon» tafakkir 
xsusiyatlariga egadirlar va o`zlashtimasligiga barham berish uchun ayni bir xil 
yondoshish (odatda – bir xil metodika buyicha kushimcha mashxulotlar o`tkazish) 
zarur, deb xatto uylaydilar. Ann shu xatto fikr, aftidan, bir xil o`quvchilar bilan 
ishlashda ko`pincha muvafakiyatsizlikka uchrashga sabab bulayotganga o`xshaydi. 
Haqiqatda, bu o`quvchilardagi tafakkur xususiyatlari juda har xil, ularning 
muttasil uxlashtimasliklari sababi ham har xil bo`lib, ular bilan ishlash metodikasi 
ham har xil bo`lishi lozim. Metodika materiali asosida o`tkazilgan tekshirish, 
jumladan, shuni ko`rsatdiki, «kobilyatsiz» o`quvchilar nisbatan rivojlanishda va 
o`z tafakkuridagi ko`rgazmali – obrazli vaso`z – mantiq komponyentlarining 
nisbatida ancha farq qiladilar (aftor materiallaridan).
Shunga binoan matematikadan muttasil o`zlashtirmovchi o`quvchilarning bir 
nyecha tiplari o`rganib chiqilgan bo`lib biz ulardan ikkita asosiy tipini bayon 
qilamiz.
Intyellyektual faoliyatning konkryet – ko`rgazmali planidan so`z – mantiq
planiga va so`z – mantiq planidan konkret – ko`rgazmali planga o`tishga kelganda 
shuni aytish kerakki, bu tipdagi o`quvchilar birinchi yo`lni ikkinchisiga oz 
qiyinchilik bilan amalga oshiradilar. Ular uchun obrazga tayanishdan ko`ra, 
obrazdan o`zoklashish osonroq (garchi har ikkalasi ham ma'lum qiyinchiliklar 
Bilan bog’liq bo`lsada). Ko`rsatib utilgan tipga mansub bo`lgan o`quvchilar 
matematikadagi abstraktsiyaga moyil bo`ladilar, muhim bo`lmagan belgilarning 
konkryet ahamiyatlaridan o`zlarini olib kochishga harakat qiladilar.
Biroq, bunday abstraktsiya, odatda, shoshilinch abstraktsiya bo`ladi, chunki 
uning uchun xali yetarli hissiy baza yoq vash u sababli asossiz abstraktsiya bo`ladi. 
Abstraktsiya bilan chambarchas bog’liq bo`lgan umumlashtirish haqida ham 
xudi shu gapni aytish mumkin. Bu urinda ham umumlashtirishga, ma'lumki, 
mukammal bo`lmagan, shoshilinch umumlashtirishga moyinliqancha aniq 
ifodalangan bo`ladi.

---

137 
Fikrlash faoliyatining konkret – ko`rgazmali planidanso`z – mantiq planiga 
o`tishni bu tipdagi o`quvchilar qiyinchilik Bilan amalga oshiradi. Ularning 
obrazdan uzoqlashuvi kiyin bo`lib, orkaga kaytishi – obrazga tayanishi nisbatan 
osondir. Tabiyki, xatto abstraktsiyaning hissiy bazasi tamomila yetarli bo`lgan 
xolda ham bu abstraktsiya jarayoni ular uchun nihoyatda kiyinlik qiladi. 
Umumlashtirish bu grux o`quvchilari uchun juda kiyin jarayondir. Bu tipga 
mansub bo`lgan o`quvchilar ko`rgazmali – obrazli materialni so`z – mantiq
materialiga qaraganda yaxshiroq esda olib va esda saqlab koladilar. Ta'riflar, 
ifodalir, mantiqiy sxyemalar, isbotlash va muloxazalarga oid sxyemalir yaxshi esda 
olib kolinmaydi, yodlash uchun ko`p vaqt talab qiladi, tez unitiladi.
Diferyentsiyalashtirilgan ta'limning barcha sanab utilgan formalari asosida 
quyidagi fikr, ya'ni hamma o`quvchilar hamma fanlar buyicha bilimlarning 
muayyan minimumini to`la-to’kis o`zlashtirishlari (bu minimum davlat o`quv 
programmalarida belgilab berilgan), bundan tashqari esa, ayrim fanlarni asosliroq 
va chuqurroq o`rganishlari yoki o`quv pilaniga kirmaydigan fanlarni o`rganishlari 
mumkin, degan fikr yotadi. 
Difyeryentsiyalashtirilgan ta'lim tajribasi va uni maxsus ravishda tekshirib 
chiqish (M.A.Myelnikov, D.A.Epshtyeyn va boshqalar) shuni ko`rsatdiki, bu 
ta`lim hamma o`quvchilarga zarur bilmlar xajmini berishga va ayni vaqtda Fan, 
texnika, san'atning isalgan sohasidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish 
imkon tugdiradi. Bunday difyeryentsiyalashtirish o`quvchilarning individual 
qiziqish – xavaslarini va kobilyatlarinirivojlantirishda yordam beradi. 
Qobiliyatlarini tarkib toptirish va rivojlantirish muammosi munosabati bilan 
psixologlarning bir qancha takikotlarini o`quvchilarning turli faoliyat turlariga 
bo`lgan qobiliyatlarini aniqlashga qaratilganligini ko`rsatib o`tish kerak. Bu urinda 
qobiliyatlar degandi kishining muayyan faoliyati talablariga javob beradigan va 
uning muvoffakiyatli bajarilishi shart bo`lgan individual psixolog xsusiyatlari 
komplyeksiya tushuniladi. Shunday qilib, qobiliyatlar – murakkab, intyegral psixik 
tarizda hosil bo`lgan narsalar xsusiyatlar yoki komponyentlarning o`ziga xos 
sintezidan iboratdir.
Aqliy faoliyatning xsusiyatlari bo`lgan matematik qobiliyatlar haqida 
gapirganda (V.A.Krutyetskiy tadqiqotlari), avvalo o`qituvchilar o`rtasida bir 
muncha tarkalgan yanglish fikr haqida tuxtalib o`tish kerak. Birinchidan, ko`pkina 
kishilar matematik qobiliyatlar dastavval tez va aniq hisoblash (jumladan, kungilda 
hisoblash) qobiliyatdan iborat deb hisoblaydilar. 
Aslida 
esa 
hisoblash 
qobiliyatlari 
chinakam 
matematik 
(ijobiy) 
qobiliyatlarni tarkib toptirish bilan hamma vaqt ham boxlik emas. Ikkinchidan, 
ko`p kishilar matematikaga qobiliyatli bo`lgan o`quvchilar formulalar, rakamlar va 
sonlarni eslab qolish uchun juda yaxshi xotiraga ega bo`ladilar, deb hisoblaydilar. 

---

138 
Biroq akademik A.N.Kolmogorov kunrsatib o`tganidek, matematikadagi 
muvaffakiyat ko`p muktordagi faktlar, rakamlar, sonlar, formulalarni tez va 
mustaxkam esda olib qolish qobiliyatiga ancha kam asoslangan. Nihoyat, bir xil 
odamlar matematik qobiliyatlarning ko`rsatkichlaridan bir fikrlash jarayonlarining 
tezligidir deb hisoblaydilar. Biroq ishning tez surati o`z-o`zicha matematik 
qobiliyatlarga aloqador yemas. O`quvchi syekin va shoshmasdan ishlashi, shu 
bilan bir vaqtda matematkani o`zlashtirishda uylab, ijobiy, muvaffakiyatli ravishda 
olga borish mumkin. 
Qobiliyatli o`quvchilarning (matematik faoliyat jarayonidagi) tafakkuri: 
a)tez va keng umumlashtirish bilan (har bir konkryet vazifa namunaviy 
masala sifatida xal qilinadi):
b) tugal xulosa chiqarishlar tyendyentsiyasi bilan (mantiqiy jihatdan xuda 
aniq asoslangan mavjud bo`lganda);
v) fikrlash jarayonlarining zo`r harakatchanligi, masalalarini yechishga 
yondoshdagi nuqtai-nazarlarining xilma-xilligi, bir aqliy faoliyatdan ikkinchisiga 
osson va erkin o`tish bian, to`g`ridan to`g`ri fikrlashdan tyeskari fikrlashga o`tish 
bian;
g) masalani yechishda aniqlikka, oddiylikka, ratsionallikka, tyejamlikka 
(ixchamlikka) intilish bilin xarakterlanadiyu. 
Matematikaga qobiliyatli bo`lgan o`quvchilarning xotirasi matematik 
sistemalarning (masalalarning) turli elementlariga nisbatan turlicha namoyon 
bo`ladi. Ularning xotirasi umumlashgan xarakterga ega bo`ladi.
Masalalarning tiplari va ularni yechish usullari, fikrlarning, dalil-ispotlarning 
sxyemalari, mantiqiy sxyemalar tez esda olib kolinidi va mustahkam esda 
saqlanadi. Konkryet ma'lumotlarini, rakamlarini, sonlarini esda olib qolishga 
kelganda shuni aytish kerakki, u matematik qobiliyatlariga nisbatan byetarafdir. 
Bunday o`quvchilar yaxshi rivojlangan fazoviy tasavvurlari blan farq qiladilar.
Matimatikaga alohida istye'dotli bo`lgan o`quvchilarga aqlini o`ziga xos 
matematik munosabatlar prizmasi orqali idrok qilishga moyillik ularni mantiqiy va 
matematik katyegoriyalar tarzida aniqlash xsusiyati xarakterlidir. 
Bu problemaning ahamiyati xozirgi vaqtdagi ishlab chikaruvchiga (ishchi, 
texnik, injyenir) qo`yilayotgan yoqsak texnika talablari blan ijodiy faoliyat 
elementlarini xozirgi ishlab chiqarish mehaniqaga ko`piroq joriy qilish va aqliy 
mehnat bilan jismoniy mehnatning toboro bir-biriga yaqinlashuvi bilan belgilanadi.
Pirovardida shuni ta'kidlash kerakki, ta'lim protsyessida va ta'limning ta'siri 
ostida o`quvchining shaxsi tarkib topadi. Bu vaqt dunyoqarash, qiziqishlar, 
qobiliyatlar (ta'limning ularga ta'sir ko`rsatishi aniq kurinib turibdi) kabi shaxsiy 
xsusiyatlarigina emas, balki ma'aviy kuyofaga, emotsional irodavi sifatlarga, 
xarakterga ham taallulidair. To`g`ri ta'lim hamisha o`quvchilarning ma'naviy 

---

139 
jihatdan usimshini, ular shaxsining vujudga kelishini, ularning kommunistik 
maqsadini tarkib toptirishini bildiradi. Shu ma'noda ta'lim qilishni tarkibiyalaydi, 
bu esa bizga tarbiyalovchi ta'lim to`g`risida gapirish xuquqini beradi. 
Ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay 
xilma-xil ko’nikma va malakalarni Hosil qiladilar.