Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15-mavzu. TARBIYA PSIXOLOGIYASI 
Reja
1.Tarbiyaviy texnologiyalarning psixologik aspektlari. 
2.Turli yosh bosqichlarida tarbiya xususiyatlari. 
3. Shaxs shakllanishiga oilaning ta`siri, shaxs tarbiyasida madaniyat.
O`quvchilarni individual munosabatda bo`lish orqali o`rganib boriladi. 
Individual munosabat – o`quvchiga ta'sir etish yo`li bo`lib, o`quvchini 
o`rganishdagi dastlabki boskichlardan biri hisoblanadi. O`qituvchi bolalar 
kollyektivida har bir o`quvchining xulq-atvorini, qiziqishini, qobiliyatini, bilimini, 
gayratini, xarakterini hisobga olgan xolda ta'lim-tarbiya ishlarini olib boradi.
Maktabda o`quvchilar uchun xulq va maktab qoidalari bir xil bo`lsa ham, 
uning ijrosi turli o`quvchida turlichadir. Bu narsa har bir o`quvchining o`ziga xos 
xsusiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. 
O`quvchilarga salbiy xollarda, ko`pincha tezchora ko`rishni talab qilish 
lozim 
bo`lgandaginaindividual 
munosabatdabo`lish 
bilan 
chegaralanish 
noto`g`ridir. Masalan, o`quvchi T. ga berilgan xarakteristikada «T. juda qobiliyatli 
kiz. Kolyektivning aktiv a'zosi. Sinfda katta obruga ega» dyeyiladi. Bu 

---

141 
fikrgaasoslanganda, bu o`quvchiga individual munosabatdabo`lish talab qilinmas 
edi. T. ga berilgan xarakteristikada Yana shunday fikrlarni ukiymiz: «xarakter 
jihatdan u o`zini katta tutuvchi, injik, gap kutara olmaydigan kiz. O`z maksatiga 
erishishda hech narsadan tortinmaydi». Bundan ma'lumki, bu «alochi» o`quvchi 
bilan albattaindividual munosabatda bo`lish lozimdir. 
Ba'zan o`quvchilarga individual munosabatni har bir bolani chuqurroq 
o`rganish, tushunish bilangina sheklab qo`yadilar-da, bu sohadagi ishni davom 
ettirmaydilar. 
Individual 
munosabatning 
bunday 
chegaralanishi 
uning 
ta'sirchanligini, amaliyligini yoqotib qo`yadi.
Pedagog bolalarni o`rganishda hech kachon pedagogik maqsadni 
unutmasligi kerak. O`quvchini o`rganishda tarbiyaga asos buluvchiyaxshi 
xsusiyatlarni va qayta tarbiyalash talab etiladigan salbiy xsusiyatlar bilan birga, 
ijobiy tomonlarni ham topish kerak.
O`quvchi – kamol topib boruvchi, yeng avallo, ta'lim-tarbiya ta'siri ostida 
shaxs sifatida voyaga yetuvchi odamdir. 
Yaxshi o`qituvchi o`quvchilarning yaxshi-yomon tomonlarini biladi, ular 
uchun nimalar kiyin ekanligini puyqaydi, bu qiyinchiliklarning oldini oladi va 
kimlarga yordamlashish zarur bo`lsa, ushalarga kumak beradi. Bunday o`qituvchi 
g`oyat darajada xayajonli, syerharakat bolalarni tinchlantiradi, uyatchan, 
tortinchoklarni ma'qo`llaydi aktiv, iste`dodli bolalarga Yana ish beradi, 
dangasalarni «harakatga solishga» urunadi, qobiliyatsizlarga kushimcha yordam 
ko`rsatadi.
O`qish yoki mehnat natijalariga baho qo`yishda barcha uchun yagona 
mye'yor bo`lsa-da, ayrim xolda o`quvchilarning individual xsusiyati nazarda 
tutilib, bu muhim qoidadan shekinishga ruxsat etiladi. Individual munosabat 
murakkab va ko`p irrali protsyessdir. Individual munosabat o`quvchini har 
tomonlama bilishda foydalanadi. O`quvchini o`rganishda unga nisbatan hamma 
vaqt odillik bilan ish ko`rish kerak. Odillik – o`qituvchi shaxsining muxzim 
xarakter xislati bo`lib, o`quvchilar buni juda kadirlaydilar. Maktab o`quvchilari 
(ayniqsa, o`smir va o`spirinlar) o`z bilimlari va xatti-harakatlariga baho berishda 
xakkoniyatsizlik qilgan o`qituvchisini hech kachon kyechirmaydilar. Ularning 
fikricha, xakkoniyatsiz o`qituvchi eng yomon o`qituvchidir.
O`quvchitni uning kelajagini oldindan ko`ra bilgan, unga ishongan xolda 
o`rganish kerak. O`qituvchida: «Agar o`quvchidabugun yomon tomonlar ko`p 
bo`lsa, ertaga albatta yaxshi tomonlari ortib boradi», degan umid bo`lishi lozim. 
O`quvchining kuchiga ishonish, unda, kichkinabo`lsa ham, yaxshi xislat borligini 
bilish asosida uning shaxsini tarkib toptirish individual munosabatning eng yaxshi 
tomonidir. Xudi shunday munosabatni biz uuqorida F.N. Gonobolin keltirgan 
misolda yakkol ko`ramiz. 

---

142 
O`quvchilarga individualmunosabatda bo`lishda o`qituvchining olidida 
asosan quyidagi vazifalar turadi: har bir o`quvchini, uning o`ziga xos psixologik 
xususiyatlarini yaxshi bilish.
O`quvchilarga ta'lim-tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish metodlarini va usullarini 
tallashda va ularni tatbik etishda o`quvchilarning individual xsusiyatlarini hisobga 
olish, bu yerda pedagogik tadbirlar hamda o`quvchilarga bir mye'yorda 
qo`llanilishga alohida e'tibor berish. 
O`quvchilar bilan to`g`ri pedagogik muomalada bo`lish uchun qanday 
munosabat o`quvchida qanday oqibatlarni keltirib chiqarishni oldindan bilish. 
Shaxs odam ishtiroq etadigan ijtimoiy munosabatlar sistemasining ta'siri 
ostida va unda o`zi bajaradigan faoliyat ta'sirida tarkib topadi.
Ijtimoiy muhitning, jamoaning shaxsga ta'siri to`g`risida gapirilar ekan, 
sotsial psixologiya ishlab chikayotgan ryefyeryent guruh tushunchasiga asoslanish 
zarur. Gap shundaki, hama odamlar ham, xatto eng yakin tevarak-atrofdagi 
odamlar ham maktab o`quvchisining shaxsiga ta'sir qilavyermaydi, ko`plarning 
fikirlariga u befarq karaydi. Xaar bir odam uchun bo`lganidek, har bir maktab 
o`quvchisi uchun ham ayrim guruhlar (ba'zan bunday guruh bir kishidan tarkib 
topgan bo`lishi mumkin) mavjut bo`ladi, u shaxs sifatida bu guruhning fikirlari, 
o`zi uchun nihoyatda ahamiyatli bo`lgan muloxazalari bilan hisoblashadi. Oila, 
sinf, sinyefdagi ayrim o`quvchilar, ba'zi o`qituvchilar, xovlidagi ulfatlar, yakin 
dust va xokazolar muayyan maktab o`quvchisi uchun anna shunday referent 
guruhlar bo`lishi mumkin.
Maktab o`quvchisining tez-tez uchrab turadigan tirbiyaviy ta'sirlarga befarq 
yoki xatto salbiy munosabatda bo`lish xollarida ko`pincha o`quvchining 
tarbiyachiga ma'lum bo`lgan ryefyeryent guruh pozitsiyasilaturishi sabab bo`ladi. 
A.V.Pyetrovskiyning oqilona fikriga ko`ra, agar tarbiyachi, maktab uo`quvchsisi 
hech narsa va hech kim bilan hisoblashmaydi, uning uchun hech qanday obruli 
odamlar yoq, unga hech kim ta'sir qila olmaydi, deb davo qiladigan bo`lsa, bu 
narsa odatdatarbiyachining maktab o`quvchisining axloqiy poeziyasining belgilab 
beradigan ta'sirli ryefyeryent guruhlardan mutlako xabarsiz eknligini bildiradi. 
Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslariniishlab 
chikayotganlarida,tarbiyaning har qanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni 
baholab bo`lmaydi, degan fikrga asoslanadilar. 
Shaxsning ijobiy yo`nalishini tarkib toptirish uchun, maktab o`quvchisiningn 
barcha vaziyat va xolatlarda to`g`ri yo`l topishniistashi hamda to`g`ri yo`l to`tishi 
uchun uning nima qilishni bilishi, o`zi xurmat qiladigan kishilarning nima 
qilayotganlarini ko`rishi va o`zi ham to`g`ri xulq-atvorli bo`lishni mashq qilish (bu 
– eng muhimi) zarur. 

---

143 
Bilimlar – axloqiy tasavvurlar va tushunchalarning muayyan sistemasini 
egallamasdan turib xaqiqiy e'tikodlarni tarkib toptirib bo`lmaydi. O`z-o`zidan bu 
bilimlar axloqiy xulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta'sir ko`rsata 
olmaydi. 
Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo`li o`quvchilarning 
o`zlarida to`g`ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va 
umumlashtirish yo`lidir, albatta. O`quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman 
formalari, ularning ongi va xis-tuygulariga jonli, yorkin otashin so`zning 
(tarbiyachilar, maktab kutubxonalari tomonidan uyushtirilgan individual va 
kollyektiv 
etik 
suhbatlari,ma'ro`zalar, 
munozaralar, 
kitobxonlar 
konferyentsiyalarining ) ta'siri bu ishni ancha to’ldirishi mumkin . 
Hatto aktiv ta'sir ko`rsatishning ajoyib ustasi bo`lgan A.S.Makaryenko ham 
axloqiy (etik) suhbatlarning chinakam tarafdori edi.Uning o`zi nazariy aaxloqiiy 
turdagi suhbatlarning konspektini yozar, ularda eng yaxshi axloqiy nazariyaning 
eng katta samaralarining ko`rar edi.
Muayyan prinsiplar ishlab chiqilgan bo`lib, aaxloqka doirsuhbatlar usha 
prinsiplar asosida to`zilishi kerak. Bu prinsiplar quyidagilardir: 
1.Aaxloqka doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga 
tushunarli bo`lishi lozim. Mavxum va abstrakt tushunchalar, murakkab 
muloxazalar Bilan toliktirib qo`yishga yo`l qo’yib bo`lmaydi. 
2.Odatda, suhbat o`tkaziladigan kollyektivni, uning yo`nalishini, bu 
kollyektiv a'zolarining o`zaro munosabatlarini, o`qituvchiga, o`qish va boshqalarga 
munosabatini yaxshi bilish zarur.
3.Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o`tkazibyu turmaslik darkor.Agar 
suhbatlar konkryet sabablar Bilan, mamlakat yoki kollyektiv hayotidagi biror 
vokyeaga, masalan oktabr', ryevolyutsianing, katnashuvchilari bilan, kaxramonlar 
Bilan uchurashuvlarga, Yangi kitob yoki kinofilm chiqqanligiga, maktab hayotida 
yuz bergan biror ijobiy yoki salbiy voqyeaga tugirlab o`tkazilsa, juda yaxshi natija 
beradi.
4.Suhbatni erkin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni, hayotiy 
voqyealar yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni tahlil qilishdan 
boshlab, umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o`tish tavsiya etiladi. 
5.Emotsional tarzda keltirilgan, Yerkin va ta'sirchan obrazga oqilona 
tayanish (nafis san'atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish, kinofilmlar yoki tyeatr 
asarlariga kollyektiv bo`lib borish yoxud ularni kollyektiv bo`lib yeslash) zarur. 
6.O`quvchilarning ongiga singdiriladigan qoidalarning yaxshilab asoslab 
berilishi, isbotlangan bo`lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hama narsani tushunib 
olishga va buning oqibatida dalil kabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch 
hosil qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga 

---

144 
rozi bo`lishga kodir bo`lgan o`smirlar va katta maktab yoshidagi o`quvchilar bilan 
suhbat o`tkazish paytida juda muhimdir. 
7.O`quvchilarda maksimal oktivlik uyg`otish, jonli ravishda fikr almashish 
istagini uyg`otish, ularning fikrin avj oldirish va o`zlarini aaxloq masalalari ustida 
uylab ko`rishga majbur qilish zarur.O`quvchilarga tayyor haqiqatni zo`rlab kabul 
qildirish yaramaydi, aaxloq normalari haqidagi xulosalarini ularning aktiv 
ishtiroqida (ammo o`qituvchining rahbarligida) chikartirish kerak. Buninng uchun 
suhbat jarayonida mux'okamaga qo`yilishi kerak bo`lgan masalalarni oldindan 
tayyorlab qo`yish tavsiya etiladi.
8.O`quvchilarda chuqur va ta'sirchan amotsyalarini uyxotishga intilish 
lozim. Bunda o`qituvchi suhbatni befarq va shavk-zavksiz emas, balki yemotsional 
tarzda jonli qilib o`tkazganidagina erishish mumkin. O`qituvchi o`zining extirosli 
e'tikodi o`smirlarga yoqushini unutmasligi darkor.
Tarbiyachilarning shaxsiy namunasi (shu jumladan, o`qituvchilarning 
shaxsiy n’amunasi) o`quvchi shaxsini tarkib toptirishda muhim ahamiyatga ega. 
Kichik maktab yoshidagi o`quvchi ko`pincha o`qituvchiga taqlid qilib, unga 
uxshahga harakat qiladi, Lekin birinchidan,buni ko`pincha tushunib yetmasdan 
qiladi, ikkinchidan, o`qituvchining tashqi kurinishi va qiliklaria taqlid qiladi, 
chunki u xali shaxsning namoyon bo`lishini taxlil qilishga va shaxsning barkaror 
xislatlarini anglab yetishga kodir emas. O`smir va katta maktab yoshidagi o`quvchi 
ko`pchilik xollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar.
O`smir o`zini katta deb hisoblay loshlaganda e'tiboran kttalarning xatti-
harakatilari va ishlariga taqlid kikishga intiladi.
Shuning uchun unda tevarak-atrofdagi kishilarning, ayniqsa o`ziga eng yakin 
va o`zi uchun eng obruli kishilarning xatti-harakatlariga qiziqish hamda e'tibor 
berish yuzaga keladi. 
O`qituvchi qanchalik obruli bo`lsa, uning e'tikodi, bilimlari, fikrlari, didi 
o`quvchilarga shunchalik ko`p ta'sir qiladigan bo`ladi.
O`qituvchilar va ota-onalar bazan tarbiyaviy ishlarda o`zlarining shaxsan 
namuna ko`rsatishlarining ta'siriga yetarlicha baho bermaydilar. Xolbuki, ularning 
qilayotganishlari, o`zlarini qanday to`tishlari ularning aytgan gaplariga, urgatgan 
narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko`proq ahamiyatga ega bo`ladi. 
A.S.Makaryenko ta'kidlab o`tgan ediki, bu jihatdan odam xulq-atvorining hama 
tomonlari, xatto odamning qanday o`quvonishi va xafa bo`lishi, uning dustlari 
hamda dushmanlari bilan qanday munosabatda bo`lishi, uning boshqa kishilar 
Bilan gaplashishi va boshqalar to`g`risida qanday gapirishi ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. Tarbiyachi xulq-atvorining o`z so`zlariga zid kelishi xollari ham tarbiya 
uchn juda zararlidir. Agar o`quvchi bunday xolni bir nyecha marta, uning ustiga, 
har xil kishilarda ko`zatiladigan bo`lsa, unda ikki yuzlamalik tarbiyalanadi.

---

145 
Agar o`quvchi axloqiy jihatdan xali barkaror bulmasa (juda ko`p 
xollardashunday bo`ladi) yoki bunga uxshash namunalarni u bir nyecha marta 
kabul qilgan bo`lsa. Unda uning xulq-atvori usha namunalarga muvofiq tarzda 
yomon tomonga o`zgarishi mumkin.
Tabiyki, hama o`qituvchilar va ota-onalarning kamchiliklaribulmasligini 
hamda o`z xatti-harakatlarida xatolarga yo`l kuymasliklarini kutib utirish 
yaramaydi. Ammo o`quvchilar oldida bunday kamchiliklarni ko`rsatmaslikni talab 
etish mumkin va kerak. Agar shunga uxshash xoll barii bir yuz bersa, yaxshisi 
o`zining noxaqligini qo`lay va nazokatli bir tarzda (bu – zaruriy shart) buyinga 
olish kerak. Ko`pchilik tarbiyachilar oldida buyinga olish ularning ko`z ungida o`z 
obrusini yoqotish dyemakdir, deb hisoblab, xato qiladilar. Eng yaxshisi xatoga yo`l 
kuymagan ma'qo`l, agar xatoga yo`l qo`yilgan bo`lsa, ikkinchi xatoni takrorlab 
utirish: ujarlik Bilan o`zining gunoxsizligiga ishontirishga yoki o`z xatti-harakatini 
oklashga intilish yaramaydi. Bunday qilish chindan ham oruni tukadi. O`z xatosini 
oqilona va nazokatli bir tarzda ochiqdan-ochiq tan olish esa (agar shu kishi 
tajribasida bunda xatolar kamdan-kam uchiragan xollarda) tabiyatchining obruyiga 
putur yetkazmaydi, salbiy namuna esa o`z kuchini yoqotadi .O`smirlarda o`z aybi 
yoki xatosini mardlik Bilan vijdondan va to`g`ridan-tugir tan olgan katta kishiga 
nisbatan xurmat kuchayib kyetadi.
To`g`ri xatti-harakatlarda Amaliy tajribani uyishtirish, uuqorida takidlab 
utilganidek, shaxsni tarbiyalashda, asosiy omildir. Tarbiyachi o`quvchilarda xatti-
harakatlarning shunday forma va usullarini tarkib toptirmogi kerakki, bu forma va 
usullarida tarbiyaning xal qiluvchi ta'sir ostida yuzaga keladigan o`quvchi 
e'tikodlari amalga oshsin.
Xatti-harakatlarning aytib utilgan formalari motivlarini, o`quvchining 
extiyoj va munosabatlarini «moddiylashtirish» ifodasi, vositasi, formasiga aylanib 
kolgandagina barkaror omilga aylanib mustaxkamlanadi. 
Avvolo gap bir xil ishlarning o`zini yoki o`z xarakteriga ko`ra bir xil bo`lgan 
ishlarni ko`p martalab shunchaki bajarish to`g`risida bormaydi. Axir, bu xolda 
xatti-harakatlarida shablon, styeryeotip, turli vaziyatlarda to`g`ri ish tuta olmaslik 
hosilbulur edi. Mashq qilish – bu turli variantlardagi xatti-harakatlarni aslida bir-
biriga uxshash vaziyatlarda uyushgan va muayyan maqsadni ko`zlagan xolda 
takrorlashdir. Faqat anna shunday qilingandagina xatti-harakatlarning barkaror va 
Ayni vaqti umumlashgan formalari tarkib topadi. Sun'iy mashqlar emas, o`quvchi 
hayoti va faoliyatining tabiiy sharoitlari nazarda tutiladi, albatta. 
Nihoyat, tarbiyachi mashq qiladigan qo`lay payt kelishini kutib utirmaydi, 
balki uning o`zi anna shunday sharoit yaratadi, o`quvchilar oldiga Amaliy 
ahamiyatga ega bo`lgan vazifalar, muayyan talabalar qo`yadi. 

---

146 
Odamning yo`nalishi, e'tikodlari amalga oshiriladigan xatti-harakatlarning 
mustaxkamlangan va umumlashgan usullari bo`lgan baxs xislatlari va 
xsusiyatlarning tarkib topishi mashq qilish jarayonida xali shaxsning xsusiyatlarga 
aylanmagan psixik xolatlarning tarkib topishi boskichini bosib utadi, chunki u 
muvakkat hamda vaziyatli xarakterga ega bo`ladi. Psixik xolatlar – muayyan vaqt 
ichidagi psixik kurinish va xatti-harakatlarning yaxlit bir xarakteristikasidir ular 
yuzaga kelgan o`ziga xos oralik narsalardir. Shaxsning psixik xsusiyatlariga o`tish 
xudi anna shu psixik xolatlar orqali amalga oshiriladi. Agar psixik xolatlar tez-tez 
takrorlansa, 
u 
mustaxkamlanishi 
va 
shaxsning xislatigaaylanib qolishi 
mumkin.xarakterni tarbiyalashuchun dastlab bolaning bir nyecha marta hech 
bo`lmaganda qat’iylikning muvakkat xolatini boshdan kyechirishiga erishish zarur. 
Xush, 
xulq-atvor 
qanday 
to`zatiladi? 
Ma'qo`llash 
va 
koralash, 
rrag`batlantirish hamda jazolash o`z o`quvchining xulq-atvorini boshqarish va 
to`zatishning xaqiqiy vositalaridir. Maqullash, rag`batlantirish xatti-harakatlarining 
to`g`ri motivlari va to`gri formalarini mustahkamlash hamda rrag`batlantirish 
vositasi bo`lib xizmat qiladi. Karorlash, jazolash xatti-harakatlardagi salbiy 
ko`zgalishlarni hamda noto`g`ri formalari turmozlab turish vositasidir. 
Maktab o`quvchilarning ishlariga berilgan ijobiy baho, uning xatti-
harakatlarini qo`llab-o`quvvatlash maqo`llashning har xil turlari (ogzaki 
rrag`batlantirish, maktab, minnadorchilik bildirish, maktab radio axboroti, devoriy 
gazyetadagi makola, ota-onalarga yuborilgan va xokozalar) o`quvchida ijobiy 
emoyiyalar, qilingan ishdan o`quvonchli qanotlanish xissini paydo qiladi va 
bundan quyin ham anna shunday qilishistagini keltirib chikaradi.
Tanbex berish, koralash o`quvchidagi noxush kyechilmalarni, boshqa 
kishilarga, kollyektivga yetkazilgan jazodan norozi bo`lish, kattalar va kollyektivni 
xafa qilganlikdan ranjish hislariga sabab bo`ladi. Buning natijasda o`quvchida 
bundan keyin anna shunday ishlardan o`zini tiyishga intilish istagi paydo bo`ladi.
Rrag`batlantirish va jazolash sistemasini qo`llanshdagi xatolar shaxsni 
tarbiyalash jarayonida zararli aks etadi.
O`smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning Yangi omili – o`z-o`zini tarbiyalash 
vujudga keladi. O`quvchilar o`zlaridan ijtimoiy qimmatga ega bo`lgan shaxs 
xislatlarini tarkib toptirish sohasida xulq-atvoridagi kamchiliklarga salbiy xislat va 
sifatlarga barham berish sohasida ongli ravishda muntazam ishlay boshlaydilar. 
Odam yoqsak darajada o`z-o`zini idora qiluvchi, o`z-o`zini kamol toptiruvchi 
birdan-bir sistemadir, - degan edi I.P.Pavlov. Shaxsning katta ta'sirlari bilan 
tarakkiy etishi, uni tashkardan manaviy psixologik – yetuklikning muayyan 
darajasida idora qilish, ichki idora qilish, o`z-o`zini idora qilish bilan tuldirila 
boshlaydi.

---

147 
O`smir, yigit kizning o`z-o`zini tarbiyalashga intilishi (agar to`g`ri tashkil 
etilgan va jamiyat tomonidan ragbatlantirilgan bo`lsa) kollyektivdan ajralish, 
undan o`zini ustun qo`yish istagini emas, balki o`z burchini yaxshilab bajarish, 
kollyektivning munosib azosi bo`lish istagini takoza etadi. O`z-o`zini 
tarbiyalashning bunday usuli maktab tarbiyasiga qarshi qo`yilmaydi, balki uni 
tuldirib boradi. O`quvchii, tarbiyachi o`quvchilarning o`z-o`zidan tarbiyalashiga 
rahbarlik qilishda turtta vaziyatni ko`zda to`tishi kerak. Birinchi vazifa-o`quvchida 
o`zida shaxsning ijobiy xislatlarini tarkkiy ettirishiga va o`z xulq-atvoridagi yomon 
tomonlardan xolos bo`lishga intilishi uyg`otish istagini (yoki qo`llab- o`quvvatlash 
)dir. Agar bunday istak xali bulmasa ,uning o`z-o`zidan yuzaga kelishini kutib 
utirmaslik bunday istakni odam o`z xarakterini o`zi yuzaga keltirishini va uning 
uchun javob berishini ishonarli tarzda ko`rsatib, bazi kishilarning o`z-o`zini 
tarbiyalashda 
aknday 
yutuqlarga 
erishganliklarini 
aytib 
berishi 
kerak. 
Tarbiyalashva o`z-o`zini tarbiyalash imkoniyatlariga ishonmaslik o`smirlar,yitgit 
va kizlarning bir ksmiga mos xususiyat bo`lib(uuqoriad ko`rsatib utilgandek) u 
xususiyat malum darajada passivlikka sabab bo`ladi.
Ana shuundan ikkinchi vazifa-o`quvchiga o`z shaxsiga tanqidiy munosabatta 
bo`lishda, o`z xulq atvoridagi xususiyatlarni dikkat bilan va odilona tushuntirib 
olishda, o`z kamchiliklarini yakkol ko`rishda,o`z nuksonlarini faxmlab olishda 
yordamlashish vazifasi kelib chiqadi. O`z-o`ziga baho berish,bu bahoning 
obyektivligi yoki subyektivligi shaxsninng trkib topishi jarayonida muhim rol 
o’ynaydi.
Uchinchidan, o`qituvchi tarbiyachi o`z-o`zini tarbiyalash programmasini 
to`zishda, shaxs xulq-atvori xislatining qaysi xususiyatlarini (masalan, o`zini 
ushlay bilish, qat’iylik shuning singarilarni)tarakkiy etish, qaysilariga (masalan, 
ujarlik, yalkovlik, ko`pollikka) barham berish keraqligini belgilab, hamda har xil 
qilib olishda o`quvchiga yordam beradilar.
Nihoyat, turtinchi vazifa – o`qituvchi, tarbiyachi o`z-o`zini tarbiyalashning 
oqilona yo`llarini ko`rsatib beradilar, o`quvchini shaxsning ijobiy xislatlarini tarkib 
toptirish va kamchiliklarga barham berishga oid eng maqsadga muvofiq va 
samarali ishlash usullari Bilan qurollantiradilar. O`quvchining shaxsning ryeal 
tusiklarga barham berish jarayonida, kundalik mehnat, o`qish, jamoat ishida, 
hayotiy, xatto kundalik qiyinchiliklarga qarshi ko`rashda tarkib topishga ishontirish 
lozim. 
Agar o`z-o`zini tarbiyalash o`quvchilar jamoaning rahbarligi va nazorati 
ostida amalga oshirilsa, juda yaxshi natija beradi. Agar jamoaning o`z-o`zi o`z 
a'zosiga qat’iy talablar kuysa va ularning bajarilishini muntazam ravishda nazorat 
qilib tursa, bu xoll o`quvchining o`z ustida ishlashga nihoyatda ragbatlantirib 
yuboradi.

---

148