O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Qaylardasan, sevikli erkam),
uchinchisida afsus 
(G‘urbat axtarganga g‘urbat ekan bu dunyo), to‘rtinchisida gumon (
Sen ham uni 
sevasanmi?
) kabi ma'nolar nosintaktik hodisalar sifatida namoyon bo‘lgan. 
Ma'lum bo‘ldiki, [Pm] tarkibida tasdiq-inkor va modallik ma'nolari ham 
mavjud. Shuning uchun [Pm] da mujassamlashgan va turli vositalar bilan 
ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, aniqlik, qat'iylik, shart, 
istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma'nolar gap tarkibida 
turlicha – kirish bo‘lak, kiritma bo‘lak kabi gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe-
hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va shu boisdan so‘z birikmalarini ham
tashkil eta olmaydigan modal va tasdiq-inkor so‘zlar vositasida kengaytiriladi. 
Masalan: 1
. Nigora, ehtimol keladi. 2. Biz, shubhasiz, yutib 
chiqamiz. Gaplardagi 
ehtimol, shubhasiz so‘z-gaplari sodda gap tarkibiga kirar ekan, gap bo‘laklari bilan 
grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan (Pm) ning tegishli ma'nolarini
muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini n 
utqda to‘laroq ochishga yordam beradi. Modal so‘zlar va modallik masalalarida 
ko‘plab tilshunos olimlarimiz o‘z tadqiqotlarini amalga oshirganlar. 
Jumladan, quyida Sh. Rahmatullayev tasnifi bilan tanishamiz. 
Modallar gap shaklga bir butun holda qo‘shilib, so‘zlovchining o‘zi 
anglatayotgan fikrning aniqligiga, chinligiga ishonch darajasini, voqelikdan 
taajjublanishini, afsuslanishini ifodalaydi:

---

19 
1. Fikrning aniqligini ifodalovchi modallar: fikrning realligini ifodalovchilar: 
darhaqiqat, haqiqatan, haqiqatda, filhaqiqat
(eskirgan); fikrning qat'iyligini 
ifodalovchilar: 
shubhasiz, so‘zsiz, shaksiz
; anglatilayotgan voqelikning yuz 
berishiga ishonch bildiruvchi: 
albatta
; anglatilayotgan voqelikning yuzaga kelishi 
tabiiy ekanini ifodalovchilar: 
o‘z­o‘zidan, tabiiy
; fikrning chinligi eslatuvchi: 
rostdan, darvoqe, aslida.
2. Fikrning noaniqligini ifodalovchi modallar: fikrning taxminiy ekanini 
ifodalovchilar: 
shekilli, chog‘i, chamasi
; fikrning gumonli ekanini ifodalovchilar: 
ehtimol, balki
; fikrning tusmolli ekanini ifodalovchilar: 
xoy­naxoy, aftidan, 
mazmuni
; fikrning chinligiga gumon ham, ishonch ham ifodalovchilar: 
har qalay, 
har holda
: 
Jahonning kattaligi aniq o‘lchangancha yo‘q
;
h a r h o l d a, bir 
soldatning qalbidan kichik bo‘lur
(G‘afur G‘ulom). Ayrim modallar yuz bergan 
voqea­hodisadan so‘zlovchining taajjubini, afsusini ifodalaydi: 
ajabo, attang, esiz, 
tavba, xayriyat
. 
Modallar, asosan, quyidagi turkumlarning negizidan ma'no taraqqiyoti 
asosida o‘sib chiqqan: 
1. Ot leksema shakldan o‘sib chiqqan modallar: 
a) tub leksema shaklga teng deb qaraladi: 
ehtimol
kabi; 
b) asli arabcha leksemaning tushum kelishigi shakliga teng bo‘lib, o‘zbek tili 
nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi: 
haqiqatan (haqiqat 

 an)
kabi; 
c) asli predlog va leksemadan iborat bo‘lib, o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub 
deb qaraladi: 
darhaqiqat
(tojikcha 
dar
predlogi va arab tilidan o‘zlashgan 
haqiqat
leksemasidan iborat bo‘lib, tojik tilida analitik grammatik shaklli leksemashakl 
sifatida 
dar haqiqat
tarzida ajratib yoziladi), 
darvoqe
(Bu modal ham xuddi 
shunday tuzilgan: tojikcha