Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

 

---

391 
Mehnat darslarini о‘tish bо‘yicha tavsiyalar 
Yuqorida aytilganidek pedagogik amaliyot davrida talabalar о‘zlari 
biriktirilgan sinflarda mehnat ta’limining belgilangan yо‘nalishlari bо‘yicha 6-8 ta 
dars о‘tishi lozim. Birinchi haftasida amaliyotchi talaba fan о‘qituvchisining ish 
uslubi bilan, sinf xonasidagi asbob va jihozlarni ta’minlanishi bilan, savol javobni 
qanday о‘tkazishi bilan tanishadilar. Amaliyotchi о‘z ishida oliy о‘quv yurtida 
olgan bilimlariga tayanishi lozim va imkoni boricha maktabdagi fan 
о‘qituvchilarining tajribalaridan foydalanadilar. Bundan tashqari biriktirilgan 
mehnat darslarida qatnashish shuning uchun zarurki, dars о‘tkazishning tashkil 
qilinishi va metodikasidan keskin farq qilishi ustaxona bilan bog‘liq muayyan 
odatlarni egallagan о‘quvchilarga salbiy ta’sir qilashi mumkin. Nihoyat, mazkur 
maktabda yuzaga kelgan mavjud sharoitlarni о‘rganish maktab dasturining 
о‘rganiladigan mavzusi talablariga tо‘la javob beradigan ish obyektini rejalashga 
yordam beradi.
Talabalar darslarga tayyorlanishida uning kо‘rgazmali vositalar bilan 
ta’minlanganligi alohida diqqatga sazovordir. Har maktabda о‘rganiladigan mehnat 
operatsiyalarining, texnikaga oid ma’lumotlarning kо‘rgazmaliligini yaxshilashga 
va shuning hisobiga о‘quv jarayonining samaradorligini kо‘tarishga imkon 
topiladi. Amaliyotchilar bu borada tashabbus kо‘rsatishlari va о‘rgatadigan о‘quv 
materialiga doir ayrim kо‘rgazma vositalarni taklif etib, keyinchalik uni о‘zlari 
yoki о‘quvchilar yordamida tayyorlashlari maqsadga muvofiqdir. Bular plakatlar, 
moslamalar, slaydlar namunalar bо‘lishi mumkin. 
Amaliyotchilar uchun darsning eng qiyin elementi о‘quvchilarning mustaqil 
ishlarini tashkil qilishdir. Zaruriy tajribasi yо‘qligi tufayli amaliyotchi talaba 
mustaqil ishlarni bajarish davomida о‘quvchilarda paydo bо‘ladigan 
qiyinchiliklarni hali oldindan kо‘ra bilmaydi. Shunday paytlarda amaliyotchi о‘zini 
yо‘qotib qо‘yadi, о‘zini qanday tutishni bilmaydi, shu tufayli о‘quv jarayonidagi 
uning rahbarlik roli yо‘qqa chiqadi. Amaliyotchi eng avvalo shuni yodda tutishi 
kerakki, о‘quvchilar amaliy ish bajarayotganlarida albatta xatolarga yо‘l 
qо‘yadilar, yо‘riqnomalar yordamida mehnat xarakatining ichki kо‘rinishini ochib 

---

392 
berish mumkin. О‘quvchilar mustaqil ishni bajarayotganlarida amaliyotchi 
ularning mehnat amallarini tо‘g‘ri bajarayotganliklarini tekshirishga asosiy diqqat-
e’tiborni qaratishlari lozim. Metodik adabiyotlar bilan tanishish, maktabdagi fan 
о‘qituvchisidan va amaliyot rahbaridan maslaxatlar olish kо‘pchilikka xos 
xatolarni aniqlashga hamda oldindan ularni bartaraf etish choralarini о‘ylab 
kо‘rishga imkon beradi. Mustaqil ish vaqtida ish о‘rinlarini aylanib chiqib, 
о‘quvchilarga maslahatlar berish zarur. Ba’zan amaliyotchi aynan bir narsaning 
о‘zini turli о‘quvchilarga kо‘p marta alohida-alohida namoyish qilayotganini 
payqamay qoladi. Bunga kо‘p vaqt ketadi va baribir hamma о‘quvchilarni qamrab 
olishning iloji bо‘lmaydi. Bu holda eng muhimi xatoning tipikligini о‘z vaqtida 
aniqlash va frontal yо‘riqnoma о‘tkazishdir.
Amaliyotchi yangi materialni bayon etishga tayyorlanar ekan, о‘quvchilarda 
va о‘quv materiali bilan bog‘liq bо‘lgan, о‘quv dasturi doirasidan chiqmaydigan 
savollar paydo bо‘lishi mumkinligini hisobga olishi kerak. Albatta bu savollarga 
javob berishi zarur, lekin bunga hamisha ham bо‘lavermaydi. Bu holda 
о‘quvchilarga darslardan keyin о‘z oldiga kirishni, tо‘garak ishida qatnashishni 
taklif qilish, zarur adabiyotlarni tavsiya etish mumkin.
О‘tilgan material yuzasidan savol-javob va yangi materialni mustahkamlashga 
tayyorgarlik kо‘rishda amaliyotchi savollarni о‘ylab olishi lozim. О‘quvchilarning 
javoblaridagi mumkin bо‘lgan chetlashishlarni tahlil qilib chiqish lozim. Ularning 
xatolarini darhol tuzatishga tayyor turish lozim. Bu ishni xushmuomalalik bilan, 
о‘quvchiga qattiq tegmaydigan qilib amalga oshirish kerak. О‘quvchilar ishini 
tekshirayotganda ularning xarakteridagi о‘ziga xos xususiyatlarni e’tiborga olish 
va baholarni shu asosda qо‘yish kerak. Ma’lumki 10-15 yoshdagi bolalar juda 
qattiq emotsional ta’sirlanadilar. Ehtiyotsizlik bilan aytilgan har bir qо‘pol sо‘z 
ularni qattiq g‘azablantirishi, bu g‘azabni jilovlash qiyinlashib, agar 
amaliyotchining о‘zi ham yomon kayfiyatda bо‘lsa, butun dars buzilishi mumkin. 
Mehnat fanini yо‘nalishlar bо‘yicha о‘qitishda har bir yо‘nalishning о‘ziga 
xos xususiyatlari mavjud. Masalan «Servis xizmati» yо‘nalishida о‘quv xonalari 
tegishli tartibda jixozlangan bо‘lishi, sanitar-gigiyenik meyorlarga javob berishi 

---

393 
kerak bо‘ladi. О‘quvchilarga tikuv mashinasidan tо‘g‘ri foydalanishni va turli 
shikastliklarning oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish va о‘quvchilarning 
shunga amal qilishlarini ta’minlash zarur. Darslarda kо‘rgazmali qurollardan, 
texnik vositalardan, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish, о‘quvchilarda 
fanga bо‘lgan qiziqishlarini ortiradi. Amaliy mashg‘ulotlarda joriy, oraliq, yakuniy 
yо‘riqnomalarni о‘z vaqtida va mazmunli, tо‘g‘ri о‘tkazish о‘quvchilar tikayotgan 
buyumlarining sifatli bо‘lishiga olib keladi.
Mehnat darslarida kо‘rgazmali qо‘llanmalardan foydalanish metodining 
samarali bо‘lishi quyidagi talablarga rioya qilinishiga bog‘liqdir:
1.
Kо‘rgazmali qо‘llanmalarni namoyish qilish vaqtida ularning barcha 
о‘quvchilarga yaxshi kо‘rinadigan bо‘lishini ta’minlash zarur, estetik jixatdan talab 
darajasida bо‘lishi kerak. 
2.
Kо‘rgazmali qо‘llanmalar о‘quv materiali mazmunining eng muhim 
belgilarini aks ettirishi lozim.
3.
Bayon qilinayotgan materialning mazmuniga tо‘la tо‘kis muvofiq keladigan 
kо‘rgazmali narsalarni namoyish qilish kerak. Ortiqcha kuzatish obyektlari 
bо‘lmasligi lozim, chunki ular о‘quvchilarning diqqatini chalg‘itishi mumkin.
4.
О‘qituvchi kо‘rsatayotgan narsaning о‘quvchilar tomonidan idrok etilishi 
jarayoniga aniq rahbarlik qilishi lozim.
Mehnat darslarida о‘quvchilar bilimini tekshirishda amaliyotchi talabalar 
quyidagi tavsiyalar asosida ish yuritadilar. 
О‘quvchilar bilim, kо‘nikma va malakalarini tekshirish hamda baholash katta 
ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bilim va mehnat kо‘nikmalarini tekshirish 
va baholash mehnat ta’limining barcha bosqichlarida: о‘tilgan materialni takrorlash 
va yangisini mustaxkamlashda mehnat usullarini egallashda va mehnat va mehnat 
topshiriqlarini mustaqil bajarishda, grafik ish va uy vazifalarini bajarishda amalga 
oshiriladi.
Bilim, kо‘nikma va malakalarni tekshirish ikki xil shaklda: frontal va yakka 
tarzda о‘tkaziladi. Mehnat ta’limi darslarida yakka tekshirish uchun qulay sharoit 
vujudga keladi, chunki о‘quvchilarning biridan sо‘rash boshqa о‘quvchilarni 

---

394 
ishdan chalg‘itmaydi. Frontal sо‘rash kamroq qо‘llaniladi va undan biror mehnat 
usulini nazariy qoidani butun guruh qanchalik tо‘g‘ri о‘zlashtirganini tekshirish 
zarur bо‘lib qolganda foydalaniladi. Odatda tayyor buyumni baholashda frontal 
tekshirish qо‘llaniladi.
Bilim, kо‘nikma va malakalarni tekshirish og‘zaki, yozma va amaliy bо‘lishi 
mumkin. 
1.
Og‘zaki tekshirish – о‘quvchilar bilimining saviyasi, puxtaligi va ongliligini 
aniqlash imkonini beradi.
2.
Bilimlarni yozma tekshirish nisbatan kamroq, odatda о‘quvchilar bilimini 
sinab kо‘rish kerak bо‘lganda, ya’ni о‘quvchilar berilgan mavzuni о‘rganishga u 
yoki bu masala bо‘yicha qanday bilimlar bilan kelgani va bu bilimlar mavzuni 
о‘rgangandan keyin qanchalik tо‘laligini aniqlash zarur bо‘lganda qо‘llaniladi.
3.
Bilimlarni amalda tekshirish mehnat ta’limida alohida о‘rin tutadi, chunki 
о‘quvchilarning mehnat darslaridagi faoliyati asosan ijtimoiy foydali buyumlarni 
tayyorlashdan iborat bо‘ladi va shu yо‘l bilan moddiy ifodasini topadi.
О‘quvchilar bilimi, kо‘nikma va malakalarini tekshirish jarayoni quyidagi 
didaktik masalalarni hal qilishga yо‘naltirilgan.
1.
Bilim, kо‘nikma va malakalarni aniqlash.
2.
О‘quvchilar о‘quv faoliyatlarida rag‘batlantirish. 
3.
О‘quv jarayonini tashkil qilish va о‘tkazishdagi nuqsonlarni aniqlashda 
yordam berish.
4.
О‘quvchilarda о‘z-о‘zini nazorat qilish malakalarini tarkib toptirish. 
5.
Bilim, kо‘nikma va malakalarni tekshirish oldindan ishlab chiqilgan dastur 
asosida о‘tishi hamda о‘quvchilarning о‘quv faoliyatiga tarkiban qо‘shilib ketishi 
kerak.
Baho qо‘yishda oqilona va metodik jihatdan tо‘g‘ri yondoshish zarur. U 
о‘quvchining qiziqishini hamda о‘qishga bо‘lgan hohishini rag‘batlantirishi va 
aksincha notо‘g‘ri qо‘yilgan baho uning о‘qishga bо‘lgan qiziqishini pasaytirishi 
mumkin. Baho tarbiyaviy vositalardan biri bо‘lmog‘i kerak, Shuning uchun ham 
baho qо‘yishda amaliyotchining nihoyatda obyektiv bо‘lishi talab etiladi. 

---

395 
Kо‘pincha amaliyotchi talabalar о‘quvchilarning intizomiga oid birorta kamchiligi 
(darsga kechikib kelishi, gaplashib о‘tirishi va hokazo) uchun bahoni kamaytirish 
kabi xatoga yо‘l qо‘yadilar. Bu о‘rinda amaliyotchi talaba tarbiyaviy ta’sir 
kо‘rsatishning boshqa vositalaridan foydalanishi lozim. О‘quvchilarning bilim, 
malaka va kо‘nikmalarini baholashda quyidagi talablarni bajarilishi talab etiladi.
1.
Nazariy va texnologik bilimlar meyori va ularni amaliy ish jarayonida 
qо‘llash. 
2.
Asboblar, moslamalar va boshqa jihozlarni bilishi va ularni ishga sozlay 
bilishi. 
3.
Amaliy ish jarayonida texnika xavfsizligi va sanitariya gigiyena 
talablarini bajara bilishi.
4.
Ajratilgan vaqt meyorida buyumni tayyorlay olishi.
5.
Mehnat usullarini qanchalik egallay bilishi.
6.
Dars jarayonini yozma va grafik xujjatlardan foydalana bilishi va 
ularning oddiylarini tuza bilishi.
7.
Ish joyini nechog‘liq tо‘g‘ri tashkil qila bilishi.
8.
Materiallarni tanlay bilishi, asbob uskunalarga tо‘g‘ri munosabatda 
bо‘lishi.
9.
Nechog‘liq mustaqil ishlay bilishi va ijodiy izlanishi.
10.
Buyumni sifatli tayyorlashi.
11.
Texnik va texnologik talablarni tо‘g‘ri bajara olishi.