Odam genetikasi

VIII BOB.
ODAM POPULYATSIYASINING GENETIK ASOSLARI
Tayanch tushunchalar: tur, populyatsiya, yopiq sistema, ochiq
sistema, populyatsiyalardagi irsiylanish, qon guruhlari, Xardi- Vayn-
berg qonuni.
8.1. 
Populyatsiya haqida tushuncha. 
Hozirgi vaqtda dunyo aho- 
lisi 7 milliardga yaqinlashmoqda. Ulaming hammasi bir tur Homo 
sapiens, y a’ni ongli odamlar turiga kiradi. Lekin ular morfologik j i ­
hatdan nihoyatda turli-tuman.
XX asming 30-yillariga qadar turlar organizmlardan tashkil top- 
gan deyilgan b o is a , keyinchalik ular populyatsiyalardan iborat degan 
tushuncha keng ta rg ib qilinishi b o id i. M aium ki, odamlar k o‘hna 
sayyoramizda bir tekislikda yashamay shaharlarda zich, qishloqlar- 
da siyrak b o ia d i. Odam yashamaydigan hududlar ham bor. Shunga 
o ‘xshash o ‘simlik, hayvon turlariga mansub individlar, quruqlikda bir 
tekislikda tarqalmay, yashash uchun qulay, y a’ni suv bor, unumdor 
tu p ro g i m o i joylarda nihoyatda zich, namligi kam, unumsiz tuproq- 
da, ya’ni ozuqasi kam joylarda juda siyrak joylashgan.
Tabiatda zich joylashgan 
o ‘simlik, hayvon gumhlarini fanda 
populyatsiyalar deyiladi. Hozirgi vaqtda har bir o ‘simlik, hayvon turi 
populyatsiyalardan tuzilganligi deyarli barcha biologlar tomonidan 
e ’tirof etiladi. Turlar qanchalik keng maydonda joylashgan b o is a , 
undagi populyatsiyalar soni ham ko‘p, tur tarqalgan hudud kichik-tur 
b o is a populyatsiyalar soni kam b o iad i.
Tur bilan populyatsiya orasida qanday farq bor degan savolga 
javob berib, shuni ta ’kidlash lozimki, bir tur individlari boshqa tur 
individlari bilan chatishm aydilar, ahyonda chatishsalar ham nasi 
bermaydilar. M asalan, yovvoyi ot 
Equas Przevaliskii
xonaki eshak 
Equus astnus
bilan chatishm aydi, mabodo chatishsa ham xachir 
naslsiz b o ia d i. Shunga o ‘xshash bug ‘doy bilan arpa ham chatish­
maydi. Turlar bir-biri bilan chatishmagani uchun ulam i “yopiq 
sistem a” bir turga kiruvchi populyatsiyalar o ‘zaro chatishib, nor­
mal nasi qoldirgani sababli, ular “ochiq sistem a” deb izohlanadi.
117

---

Jinsiy organi bor o ‘sim liklar, hayvonlar o ‘z -o ‘zidan otalanuvchi 
va chetdan otalanuvchi xillarga ajraladi. 0 ‘z-o ‘zidan otalanuvchi 
organizm lar k o ‘proq gom ozigota, chetdan otalanuvchi esa getero- 
zigota hisoblanadi. P opulyatsiyalar o ‘z -o ‘zidan otalanuvchi tur- 
larga nisbatan chetdan otalanuvchi turlarda k o ‘proq. Yuqoridagi 
fikrlarni mutlaq tushunm aslik kerak, chunki tashqi ichki m uhitning 
o ‘zgarishi tufayli chetdan otalanuvchi, shuningdek, o ‘z-o ‘zidan 
otalanuvchi turlarda m utatsion o ‘zgaruvchanlik, genlar oqim i, ge­
netik avtom atik jaray o n r o ‘y beradi. Shunga qaram ay o ‘z-o ‘zidan 
otalanuvchilarda xilm a-xillilik kam, chetdan otalanuvchilarda 
k o ‘p b o ia d i.
Endi populyatsiya ta ’rifi bilan tanishamiz. Populyatsiya deb uzoq 
muddat davomida tur egallagan arealning muayyan bir joyida ya- 
shaydigan, o ‘zaro chatishib nasi bcradigan, shu turga mansub boshqa 
populyatsiyalardan ayrim belgi-xossalari bilan tafovut qiluvchi mus- 
taqil genetik tizim hosil qiladigan, o ‘z-o‘zini qayta tiklovchi individ- 
lar y ig in d isig a aytiladi.