O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

 

---

50 
2.4. Keltirilgan mexanik bo‘g‘in 
Agar mashinaning ishchi organi elektr motor vali bilan bevosita bog‘langan 
bo‘sa, elektrmexanik tizim xarakatini taxlil qilish uchun motor va ishchi organni 
mexanik tizim deb qabul qilib, bu tizim uchun (2.11) xarakat tenglamasidan 
foydalanish mumkin bo‘ladi. Bunday kinematik sxema ventilyator, nasos kabi 
mashinalar uchun xarakterlidir. Biroq aksariyat holatlarda mashinaning ishchi 
organi elektr motori bilan bevosita emas, balki turli uzatmalar bilan bog‘langan 
bo‘ladi. Bunday holatlarda taxlil uchun (2.11) tenglamani qo‘llab bo‘lmaydi, 
chunki M va M
q
momentlar turli vallarga qo‘yilgan hamda inertsion massalar turli 
tezlik bilan aylanadilar. 
Xarakat tenglamasini qo‘llash uchun esa barcha qarshilik momentlari va 
inertsiya momentlarini valga keltirish, ya’ni elektr motorni valiga keltirish vazifasi 
paydo bo‘ladi. Bunday keltirish faqatgina xisob-kitob bilan amalga oshiriladi. 
Momentlarni keltirish printsipi quvvatlar tengligini saqlashga asoslanadi. 
Inertsiya momentlari kinetik energiyani saqlanishi printsipiga asosan motor valiga 
keltiriladi. 
2.9 - rasm. Qarshilik va inertsiya momentlarini motor valiga keltirish 
Agar mashina ishchi organi (IO) motor vali bilan uzatish soniga ega 
bo‘lgan reduktor orqali bog‘lansa (2.9 - rasm, a), ishchi organ qarshilik momenti 
M
q.i.o
ni motor valiga keltirish uchun quvvatlar tengligi sharti qanoatlantirilishi 
kerak. 

---

51 
M
q.i.o 
* 
i.o
= M
q 
(2.13)
Bunda: 
M
q.i.o
– xarakatga qarshilik momenti (statik moment) 
ω
i.o
– ishchi organ burchak tezligi 
M
q
.
– elektr motor valiga keltirilgan qarshilik momenti 
ω
– elektr motor vali aylanish tezligi. 
Agar mexanik tizim reduktoridagi isroflar inobatga olinsa, (2.13) tenglamaga 
foydali ish koeffitsientini kiritish mumkin, unda
M
q.i.o 
* 
i.o
 = M
q 
 * * ƞ
red.
 
Shunday qilib, ishchi organ validagi statik moment aniq bo‘lsa, elektr motor 
valiga keltirilgan statik moment quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
M
s. 
=
. 
= 
 
(2.14) 
Umumiy qoida: statik momentni elektr motor valiga keltirish uchun ishchi 
organ validagi xaqiqiy statik momentni reduktor uzatish soni hamda foydali ish 
koeffitsientiga bo‘lish kerak. 
Ishchi organdagi inertsiya momenti J
i.o.
ni motor valiga keltirish uchun 
kinetik energiya tengligi shartiga amal qilinishi lozim.
. 
Bundan, avval motorga keltirilgan inertsiya momenti
quyidagi formula 
bilan aniqlanadi: 
 
(2.15) 
Umumiy qoida: inertsiya momentini motor valiga keltirish uchun kinematik 
bo‘g‘in inertsiya momentini uzatish soni kvadratiga bo‘lish kerak. 
Statik moment va inertsiya momentlarini motor valiga keltirish bilan haqiqiy 
kinematik sxema o‘rniga (2.9 ram, b) xisobiy kinematik sxemani xosil qilamiz. Bu 
sxema asosida esa elektr yuritmaning harakat tenglamasidan foydalanishimiz 
mumkin bo‘ladi: 
M – M
q
 = (
)*
yoki 
M – M
q
 =J
Σ
 *

---

52 
Ishchi mashinalarning ba‘zi bir kinematik sxemalarida ilgarilanma xarakatli 
bo‘g‘in mavjud bo‘ladi. Bunga misol tariqasida yuk ko‘taruvchi lebyodkaning 
kinematik sxemasini ko‘rib chiqamiz (2.10 - rasm). Bunda aktiv statik moment 
lebyodka ilgagidagi yukning og‘irlik kuchi tomonidan hosil qilinadi:
G = m
yuk
 g 
Bu moment lebyodka barabaniga qo‘yilgan bo‘lib, quyidagiga teng : 
M
q(bar.) 
=m
yuk
 * g * R
bar