O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

5.11- rasm. Bir fazali ko‘prikli tiristorli o‘zgartgichning boshqaruv 
burchagi
turli bo‘lgandagi kuchlanish epyurlari
O‘rtacha to‘g‘irlangan kuchlanish shtrixlangan yuzalar farqi bilan 
aniqlanadi. Rostlash burchagi = bo‘lganda o‘rtacha to‘g‘irlangan kuchlanish 
nolga teng bo‘ladi (5.11 v- rasmga qarang).
Tiristorli o‘zgartirgich to‘g‘irlagich va invertor rejimlarida ishlashi mumkin. 
= 0 dan π /2 gacha bo‘lganda to‘g‘irlagich rejimi kuzatiladi. Bunda o‘rtacha 
to‘g‘irlangan kuchlanish to‘g‘irlangan tok zanjiridagi E.YU.K. dan katta bo‘lishi 
kerak E
d
>E
ya
.
To‘g‘irlangan tokning yo‘nalishi o‘zgartirgich to‘g‘irlangan kuchlanishning 
yo‘nalishi bilan mos tushadi. 
Agar burchak π /2 dan oshirilsa ( = ÷
), unda tiristorlar ochilgan 
paytdagi manfiy yarim to‘lqin yuzasi musbat yarim to‘lqin yuzasidan katta bo‘ladi, 
va natijada o‘zgartirgichning to‘g‘rilangan o‘rtacha kuchlanishi manfiy bo‘ladi 
(5.11 g - rasm). Bu esa (5.15) formuladan ham ko‘rinib turibdi. Endi 

---

140 
o‘zgartirgichning invertor rejimi paydo bo‘ladi. Bu rejim yuritmaning rekuperativ 
tormozlanishini ta’minlashi mumkin. 
O‘zgartirgichning manfiy kuchlanishi ta’sirida tiristorning bir tomonlama 
o‘tkazuvchi bo‘lganligi sababli tok o‘ta olmaydi. Shuning uchun o‘zgartirgichning 
invertor rejimi uchta shart qanoatlantirilganda bo‘lishi mumkin.
1.
To‘g‘irlangan tok zanjirida E.YU.K, manbai bo‘lishi kerak. Uning 
kattaligi invertorga qarshi to‘g‘irlangan E.YU.K. qiymatidan yuqori 
bo‘lishi kerak; tiristorli yuritma sxemalarida – motor yakori E.YU.K.i 
invertor E.YU.K. dan katta bo‘lishi kerak. Ya’ni E
ya
> /E
d
/. 
2.
E.YU.K. manbai (motor yakori) o‘zgartirgichga shunday ulangan bo‘lishi 
kerakki, yakor E.YU.K.i ta’sirida tokning o‘tishi imkoni bo‘lsin. 
3.
Tiristorni rostlash burchagi dan katta bo‘lishi kerak > . 
Bu shartlar qanoatlantirilganda o‘zgarmas tok motori generator rejimida 
ishlaydi va o‘zgarmas tok ishlab chiqaradi. Bu tok esa tiristorli o‘zgartirgich 
yordamida o‘zgaruvchan toka aylantirib tarmoqqa uzatiladi TO’-D elektr yuritmasi 
uning motori ikkita qarama – qarshi ulangan o‘zgartirgichlar orqali 
ta’minlanganda, reversli deb ataladi (5.10 v - rasmga qarang). 
O‘zgarmas tok kuchlanishi manbai sifatida tiristorli o‘zgartgich, boshqarish 
burchagi bilan rostlanadigan E.YU.K. bilan (E
d
)va R
n
ichki qarshilik bilan 
xarakterlanadi. 
R
n
 = R
a
 + R
γ
 
(5.16) 
Bunda 
R
a
 
– o‘zgaruvchan tok tarafidagi iste’mol manbasi aktiv qarshiligi
(tarmoq reaktori yoki transformatori). 
R
γ
 
– tiristorni ulash paytidagi kuchlanish pasayishiga bog‘liq bo‘lgan shartli 
qarshilik. 
O‘zgartirgichlar iste’mol tarmog‘iga tarnsformator orqali yoki tarmoqli 
reaktor orqali ulanadi. 
Iste’mol tarmog‘ining transformatorsiz sxemalarida tarmoqli reaktor ikkita 
vazifani bajaradi: o‘zgartirgichdagi qisqa tutashuv tokini cheklaydi va 

---

141 
o‘zgartirgichning iste’mol tarmog‘iga salbiy ta’sirini kamaytiradi. Transformator 
ham, reaktor ham aktiv va induktiv qarshilikka ega. 
Transformator fazasining ikkilamchi chulg‘amiga keltirilgan aktiv qarshiligi 
transformator pasportida berilganlarga asosan aniqlanishi mumkin: 
R
m
 = 
 , 
Bu yerda, I
2f
– transformator ikkilamchi chulg‘amining nominal faza toki; 
R
qt
– transformatorning qisqa tutashuvida quvvat yo‘qotishi. 
Tiristorning ulanish jarayoni 5.12 - rasmda keltirilgan.