Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

Kapitalning markazlashuvi – 
bu bir kapital tomonidan boshqa birining qo‘shib olinishi yoki bir qancha 
mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi 
orqali kapital hajmining o‘sishidir.
Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to‘planishi farqlanadi. 
Ishlab chiqarishning gorizontal to‘planishi – bu milliy iqtisodiyotning 
ma’lum tarmog‘i doirasidagi korxona va firmalarning yiriklashuvidir. 
U erkin 
raqobat davri, shuningdek, XX asrning boshlarida ishlab chiqarish to‘planishining 
asosiy shakli sifatida maydonga tushgan edi.

Ishlab chiqarishning vertikal to‘planishi
– bu milliy iqtisodiyotdagi bir 
necha o‘zaro bog‘liq tarmoqlarda mahsulot ishlab chiqarishning 
to‘planishidir. 
U ilmiy-texnika inqilobi sharoitlarida keng rivojlandi. 
Ishlab chiqarishning to‘planishi o‘z rivojining ma’lum darajasida 
monopoliyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to‘planishi 
hamda monopoliyalarning paydo bo‘lishi o‘rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda 
namoyon bo‘ladi: 
1) tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo‘lishi 
ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga 
imkon yaratadi; 
2) yirik korxonalar o‘rtasidagi raqobat juda qaltis bo‘lib, ular uchun katta 
miqyosdagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko‘ra, raqobatni cheklash, 
tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab 
chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishi lozim bo‘ladi. 
Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to‘planishidan 
tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi: 

---

250 
1) 
davlatning 
proteksionistik 
bojxona 
siyosati. 
U 
chet 
eldagi 
raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo‘qotib, monopoliyalarning 
paydo bo‘lishiga sharoit yaratadi; 
2) banklar faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat monopoliyalarining 
jadal o‘sishiga imkon beradi.

Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko‘rib chiqish 

muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga 
ko‘ra ajratish mumkin.