Abdulla sher axloqshunoslik

1 Qarang: Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. I kitob. U .U vatov taijimasi. Т.,
«Mehnat», 1992, 247-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M a’lum ki, N avoiy sh e’rlari va dostonlarida ilgari surilgan axloqiy 
tam oyillar h am da ijobiy q ah ram o n lar qiyofalarida tajassum topgan 
adolat, sadoqat, burch, m uhabbat, rahm -shafqat, m ardlik, kam tarlik 
singari fazilatlar haqida ko ‘p yozilgan. Ayni paytda, Navoiy soTiylikning 
naqshbandiya sulukiga m ansub yirik shaxs — m u tasaw if sifatida h am
axloqshunosiik nazariyasi va amaliyoti taraqqiyotiga ulkan hissa q o ‘shgan 
m u ta fa k k ird ir. U « Q a n o a t n a q s h in in g ifsh o si va n a q s h b a n d iy a
tariqatining adosi» degan she’rida o ‘zi m ansub b o ‘lgan tariqatning t o ‘rt 
tam oyilini shunday tushuntiradi:
Desang xilvatim anjuman bo ‘Imasun,
Kerak anjuman ichra xilvat sanga.
Vatan ichra sokin b o 'lib soyir о ‘I,
Safardin agar bo ‘Isa mehnat sanga.
Nazarni qadamdin yiroq solmag‘il,
Bu y o ‘l azmi agar b o ‘Isa rag ‘bat sanga.
Damingdin yiroq tutmag‘il hushni,
Ki yuzlanm ag‘ay har dam o f at sanga.
Bu to ‘rt ish bila rub
7 
maskun aro,
Cholinmoq ne tong ко ‘si davlat sanga.
Bu ohang ila b o ‘lg ‘usi naqshband,
Navoiy, agar yetsa navbat sanga.1
Shu o ‘rin da naqshbandiya tariqatining asosiy qoidalariga t o ‘xtalib 
o ‘tm oqjoiz. Yuqoridagi qit’ada Alisher Navoiy naqshbandiya tariqatining 
um um falsafiy aham iyatga ega b o ‘lgan dastlabki tam oyillarini o ‘ziga xos 
sh arh lag an , u larn i m azk ur ta riq a t boshlovchisi Y usuf H a m a d o n iy
solihlarning asosiy qoidalari tarzida m uom alaga kiritgan:
1. Hush d ar dam (h ar nafasda es-hush joyida b o ‘lishi, hushyorlik 
bilan yashash, g ‘ofillikdan chekinish).
2. N azar d ar qadam (o ‘zgalar qadam ini m uhokam a qilishdan k o ‘ra 
o ‘z qadam ing pok, harom -x arish d an yiroq b o ‘lishini kuzatib borish, 
q ad am -baqad am m a ’naviy yuksaklikka erishish).
3. Safar d a r V atan (V atanni kezm oq, kezib riyozat chekm oq, uni 
sevm oq, V atanda yashash ham b ir safar ekanini anglam oq).
4. Xilvat d a r anju m an (odam lar yig‘ilgan joylarda, xalq orasida ichki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tanholikka erishm oq, gunohkorlar anjum an id an forig‘ va Tangri bilan 
birga b o ‘lm oq, o ‘zligini topm oq).
Bundan tashqari naqshbandiyada A bdulxoliq GMjduvoniy kiritgan
— yod kard (yod etm o q), bozgasht (ortga q ay tm oq), nigohdosht (nigoh 
so lm o q ), y o d d o sh t (y o d d a saq lam o q ) va B a h o u d d in N a q s h b a n d
qo ‘shgan — vuqufi zam oniy (zam ondan voqiflik), vuqufi abadiy (abaddan 
voqiflik), vujudi qalbiy (qalbdan voqiflik) tam o y illari mavjud. U larning 
dastlabki to ‘rttasi k o ‘proq so f zikrga taalluqli b o ‘lsa, keyingi uchtasi, 
H am adoniy qoidalari kabi, ko ‘proq falsafiy xususiyatga ega. U m u m an
olib qaralganda, m azkur o ‘n bir tam oyilning h am m asida h am u yoki 
bu darajada axloqiy talablar ustuvordir.
Xullas, naqshbandiya tariqatining ikki to m o n i bor. Birinchisi, axloqiy 
jih a ti: u z a m in d a n , x a lq d a n , m e h n a t d a n u z ilib q o lm a s lik k a , 
m a ’rifatlilikka erishishga, jaholatga, zulm ga qarshi kurashishga, b iro r- 
bir kasbning boshini tutishga, o ‘zgalarga axloqiy nam una bo'lib yashashga 
chaqiradi. Ikkinchisi, ilohiy jihati: u axloqiy qism iga ham o h an g -
tavhidga am al qilishga, poklikka, V atanni bilishga, vatanparvarlikka, 
ilmli b o ‘lishga d a ’vat etadi.
Bu tariqatning yana «Xilvatda — sh u h rat, sh u h ra td a ofat» degan 
aqidasi ham diqqatga sazovor. X ilvatda faqat o ‘zini o ‘ylab, ertadan
kechgacha ibodat qilishda ham g'araz bor: b u , birin ch id an , kishining 
jan natdan eng a w a lo o ‘zi o ‘rin olishi uch u n tirishib-tirm ashishi b o ‘lsa, 
ikkinchidan, Xudoga xudbinlik orqali yaxshi k o ‘rinish va, u chinchidan, 
odam lar ko'ziga o ‘zini zo ‘r qilib ko ‘rsatish, y a ’ni shu hrat orttirish.
Shuningdek, bu tariqat ziyolilarga ju d a k atta m as’uliyat yuklaydi. 
U ning «Agar m am lakat xarob b o is a , sh o h d a n xafa b o ‘lm a, haqiqat 
ahli nazdida bu darveshlarning — ziyolilam ing, ilm ahlining gunohidin>, 
«H ech kim dan xafa b o ‘lm a va hech kim ni xafa qilm a», « 0 ‘lik sherdan 
tirik m ushuk afzal» singari hikm atlari h am h e c h qach o n o ‘z kuchini 
yo ‘qotm aydi‘.
M a’lumki, diling X udo bilan, q o 'lin g ish b ila n b an d b o 'lsin , degan 
shior naqshbandiya tariq atin in g asosiy tam oy ilid ir. N avoiy b u tu n um r, 
a w a lo , shaxsan o ‘zi an a shu tam oyilga am al qildi, qolaversa, deyarli 
h am m a asarida insonni zam in d an oyog‘i u zilm agan q ah ram o n tarzida