Abdulla sher axloqshunoslik

1 Декарт P. Сочинение в двух томах. Т. 1. М ., «Мысль», 1989. С. 547.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turli xil narsa va hodisalar uchun ham sababdir, ya’ni birinchi sababdir. 
Ana shu birinchi sababsiz olam dagi narsa va hodisalarning mavjud 
b o ‘lishi yoki ifoda topishi m um kin emas. Substansiya o ‘z -o zining 
sababchisi sifatida erkin, ayni paytda, oqibat sifatida zaruriyatdir. 
Erkinligi uning abadiy qudratini, zaruriyati uning abadiy mavjudligini 
anglatadi. Biroq, uning erkinligi erkin ixtiyor emas, balki erkin sababdir. 
Bu fikrlar 0 ‘rta asrlar m usulm on Sharqi falsafasidagi, xususan, Forobiy, 
Ibn Sino singari m utafakkirlar qarashlaridagi vujudi vojib (zaruriy vujud) 
tushunchalarini eslatadi. Zero, Spinoza M aym oniy, Ibn Izro singari 
yahudiy allom alarning ijodini puxta o'rgangan edi. Bu m utafakkirlar 
esa Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Xayyom , G ‘azzoliy kabi faylasuflar 
qarashlarini o ‘ziga xos talqin etgan.
Spinoza nasroniylikka asos b o ‘lm ish «Xudo-odam» to g risidagi — 
yerga tushib iztirob va o ‘limga rozi b o ‘lib, so‘ng odam lar gunohining 
ibtidosini yuvish m aqsadida qayta tirilgan Xudoning о g li haqidagi 
aqidani rad etadi. U ni faylasuf, b o ‘lm agan narsa, deb ataydi, uni -
aylana kvadrat shaklini ola biladi, degan aqlga sig'm aydigan gapga 
o ‘xshatadi. S huningdek, m utafakkir yahudochilikning, yahudiylarni 
alohida e ’tiborga molik, boshqa xalqlardan baland turadigan «muqaddas» 
xalq sifatida talq in etuvchi aqidasini ham bekor gap deb ataydi, islomiy 
aqidaparastlikni ham qoralaydi. Lekin uning panteistik qarashlarida 
tasaw ufiy m ohiyat yotganini anglash qiyin emas. U insonga X udoning 
b ir parchasi sifatida qaraydi. U m um an, Spinozaning substansiya va 
m oduslar haqidagi ta ’lim oti m ashhur m utasaw if, buyuk sh o ir Shayx 
M uslihiddin S a ’diydagi «H ar yaproqda X udo bor!» degan satrni yodga 
soladi. U nim aiki insonning kom illikka erishuviga xizm at qilsa — yaxshi 
(ezgulik), nim aiki buning aksi bo'lsa — yom on (yovuzlik) deb hisoblaydi 
va kom illikni X udo bilan bog‘liq fazilat ekanini ta ’kidlab о tadi. «Shu 
bois, — deb yozadi m utafakkir, — eng komil inson m utlaq kom illik 
egasi b o ig a n X udoga yetishgan va shu yetishuvdan lazzat oladigan 
od am dir»1.
M u ta fa k k irn in g fikriga k o ‘ra, q alb yoki ru h d o im o g ‘o y a la r 
yig'indisidan iborat b o ‘ladi. H a r b ir g‘oya — intensional, y a’n i m a lum
bir obyektga y o ‘naltirilgan. R uhning eng yaqin obyekti esa — uning о z