6-misol.
Ushbu
a
b
y
; funksiyaning berilgan
A
= 4
0,01;
B
= 7
0,04
qiymatlardagi chegaraviy absolyut xatoligini toping.
Yechish.
.
0975
,
0
08
,
0
0175
,
0
04
,
0
4
01
,
0
4
2
1
7
2
1
b
a
b
b
a
a
y
a
a
b
a
b
a
b
7-misol.
Ushbu
c
b
a
y
funksiyaning berilgan
A
= 4
0,01;
B
= 7
0,04 va
C
= 5
0,1 qiymatlardagi absolyut va nisbiy xatoliklarini toping.
Yechish.
;
5941
,
0
1
,
5
04
,
7
01
,
4
)
(
))
(
(
))
(
(
))
(
),
(
),
(
(
c
c
b
b
a
a
c
c
b
b
a
a
y
;
6061
,
0
9
,
4
96
,
6
99
,
3
)
(
))
(
(
))
(
(
))
(
),
(
),
(
(
c
c
b
b
a
a
c
c
b
b
a
a
y
;
006
,
0
2
)
6061
,
0
(
5941
,
0
2
))
(
),
(
),
(
(
))
(
),
(
),
(
(
)
(
c
c
b
b
a
a
y
c
c
b
b
a
a
y
y
;
6
,
0
5
7
4
)
,
,
(
c
b
a
c
b
a
y
%;
1
01
,
0
6
,
0
006
,
0
)
(
)
(
y
y
y
34
8-misol.
Ushbu 1)
b
a
a
y
; 2)
b
a
y
funksiyalarning berilgan
A
= 4
0,01;
B
= 7
0,04 qiymatlardagi chegaraviy nisbiy xatoliklarini toping.
Yechish.
.
0192
,
0
0167
,
0
0025
,
0
7
4
04
,
0
01
,
0
4
01
,
0
)
1
b
a
a
b
a
a
b
a
a
b
a
a
b
a
a
y
.
0054
,
0
0029
,
0
0025
,
0
7
04
,
0
2
1
4
01
,
0
2
1
2
1
)
2
b
a
b
a
b
a
b
a
y
9-misol (to‘g‘ri masala).
a
)
Hisoblanayotgan
F
funksiyaning bajarilayotgan
opeatsiyalari tartibini va ularning natijalari xatoliklarini yozing,
F
funksiyaning
izlanayotgan qiymatini hisoblang va bu hisob xatoligini baholang.
b
) Natijaning
ishonchli raqamlari sonini aniqlang.
t
b
a
F
cos
3
2
;
02
,
0
3
,
28
a
;
01
,
0
45
,
7
b
;
0001
,
0
7854
,
0
t
.
Yechish.
а
) Berilgan sonlarning absolyut xatoliklari:
(
a
)
=
0,02;
(
b
)
=
0,01;
(
t
)
=
0,0001. Berilgan sonlarning nisbiy xatoliklari:
(
a
) = 0,02/28,3 = 0,00070671;
(
b
) = 0,01/7,45 = 0,0013423;
(
t
) = 0,0001/0,7854 = 0,00012732. U holda
a
2
= 800,89;
(
a
2
) = 2
(
a
) = 0,0014134;
(
a
2
)
=
800,89
0,0014134 = 1,132;
b
3
= 413,49;
(
b
3
) = 3
(
b
) = 0,0040269;
(
b
3
)
=
413,49
0,0040269 = 1,6651;
a
2
+
b
3
= 1214,4;
(
a
2
+
b
3
)
=
(
a
2
)
+
(
b
3
)
=
2,7971;
(
a
2
+
b
3
)
=
2,7971/1214,4 = 0,0023033;
;
70711
,
0
cos
t
;
0000707
,
0
sin
'
cos
cos
t
t
t
t
t
(cos
t
)
=
(cos
t
)/
cos
t
= 0,0001;
F
= (
a
2
+
b
3
)/cos
t =
1214,4/0,70711 = 1717,413;
(
F
)
=
(
a
2
+
b
3
)
+
(cos
t
)
= 0,0023033 + 0,0001 = 0,0024033;
(
F
)
=
1717,413
0,0024033 = 4,1274586629.
б
) Ishonchli raqamlar sonini aniqlash uchun funksiyaning absolyut xatosi ta’rifi
va bahosidan foydalanamiz:
;
0466
,
80
cos
2
t
a
a
F
;
4776
,
235
cos
3
2
t
b
b
F
.
40725
,
1717
)
sin
(
cos
2
3
2
t
t
b
a
t
F
35
Shunday qilib,
.
1274
,
4
)
(
)
(
)
(
)
(
t
c
F
b
b
F
a
a
F
F
Ma’lumki,
;
10
5
10
5
,
0
10
41274
,
0
1274
,
4
)
(
1
1
m
n
m
n
F
3
1717, 413 1,7174135 10
F
,
bu yerda
n
= 3 – sonning tartibi;
m
– ishonchli raqamlari soni, ya’ni
m
≤ 3 da
.
10
5
10
5
,
0
10
5
,
0
)
(
3
4
1
3
m
m
m
F
Demak, ishonchli raqamlar soni
m
= 3 va
F
= 172
10
1
.
10-misol (teskari masala).
Berilgan
t
b
a
F
cos
3
2
funksiya uchun
m
= 5 –
ishonchli ma’noli raqamlar bilan natijani olish uchun zarur bo‘lgan
a
28,3;
b
7,45;
t
0,7854 – boshlang‘ich berilgan ma’lumotlarning xatoligini aniqlang.
Yechish.
Dastlab quyidagilarni topamiz:
2
800,89
a
,
3
413, 49
b
,
cos
0,70711
t
,
2
3
1214, 4
a
b
,
2
3
1214, 4
1717, 413
cos
0,7071
a
b
F
t
(dastlabki 5 ta raqam ishonchli deb faraz qilamiz).
m
ta ishonchli belgi ta’rifiga ko‘ra absolyut xatolik quyidagiga teng:
05
,
0
10
2
1
)
(
1
F
, bu yerda
).
(
)
(
1
i
n
i
i
x
x
F
F
Teng ta’sir etish prinsipini qo‘llash uchun
),
(
i
i
x
x
F
1,
,
i
n
qo‘shiluvchilarning
barchasi o‘zaro teng deb olamiz. U holda barcha argumentlarning absolyut xatoliklari
quyidagi formuladan aniqlanadi:
n
i
F
x
F
n
x
i
i
...,
,
1
),
(
)
(
1
.
Bunga ko‘ra quyidgilarni topamiz:
0002
,
0
)
0446
,
80
3
(
05
,
0
)
(
3
)
(
1
F
a
F
a
;
)
(
3
)
(
1
F
b
F
b
;
00007
,
0
)
4776
,
235
3
(
05
,
0
.
00000970
,
0
)
40725
,
1717
3
(
05
,
0
)
(
3
)
(
1
F
t
F
t
12-misol:
Quyida berilgan ifodaning qiymatini berilgan miqdorlarda hisoblang
va hisoblash xatoligini aniqlang.
36
2
)
(
)
)(
1
(
n
m
n
m
n
N
,
0001
,
0
0567
,
3
n
,
02
,
0
72
,
5
m
.
Yechish:
Yuqorida keltirilgan formulalarga tayanib, quyidagilarni yozamiz:
n
-1 = 2,0567(
0,0001);
m
+
n
= 3,0567(
0,0001) + 5,72(
0,02) = 8,7767(
0,0201);
m
–
n
= 3,0567(
0,0001) – 5,72(
0,02) = 2,6633(
0,0201);
N
= 2,0567
8,7767/2,6633
2
= 2,545
2,55;
(
N
) = 0,0001/2,0567 + 0,0201/8,7767 + 2
0,0201/2,6633 = 0,0175 = 1,75%;
(
N
) = 2,55
0,0175 = 0,045;
N
= 2,55(
0,045);
(
N
) = 1,75%.
13-misol.
Doiraning diametri 0,5 mm aniqlik bilan o‘lchanganda u
d
= 0,728 m
bo‘lsa, u holda shu doiraning yuzasini hisoblang.
Yechish.
Doiraning yuzasini hisoblash formulasi
S
= π
d
2
/4. Hisoblashlarda π
sonini ixtiyoriy aniqlikda olish mumkin. Shuning uchun yuzani hisoblash xatoligi
d
2
ni hisoblashning xatoligidan topiladi. Demak,
d
2
ning nisbiy xatoligi
(
d
2
) = 2
(
d
) =
2/728 = 0,27%. π sonini yaxlitlash natijasida ushbu
(
S
) =
(π/4) +2
(
d
) nisbiy
xatolikning oshmasligi uchun π sonini hech bo‘lmaganda to‘rtta, aniqrog‘i, beshta
ishonchli raqam bilan olish lozim:
S
= (3,1416/4)
0,728
2
m
2
= 0,7854
0,53 m
2
=
0,4162 m
2
. Natijaning absolyut xatoligi:
(
S
) =
S
(
S
) = 0,4162
0,0027 = 0,0011.
Yaxlitlash qoidasiga ko‘ra
S
=0,416 m
2
;
(
S
) = 0,001.
14-misol.
Faraz qilaylik, o‘lchovlar natijasi
x
= 1,5; uning chegaraviy absolyut
xatoligi
x
= 0,05 bo‘lib, uning barcha raqamlari qat’iy ma’noda ishonchli. tg
x
ning
qiymatini hisoblang.
Yechish.
Hisoblashni mikrokalkulyatorda bajaraylik: tg1,5 = 14,10141994.
Ishonchli raqamlarni aniqlash uchun funksiyaning absolyut xatoligini topamiz:
tg
x
=
x
/cos
2
x
=0,05/0,005 = 10. Bu esa tg1,5 = 14,10141994 hisobning birorta ham
raqami ishonchli emasligini bildiradi. Demak, dastlabki
x
ni aniqlashda aniqroq
o‘lchov asbobidan foydalanish zarur ekan. Masalan, o‘lchovdan olingan natija
x
=
14923,
x
= 0,0005 bo‘lsa, u holda tg
x
= tg1,4923 = 12,71327341,
tg
x
<
0,0005/0,006 < 0,09, ya’ni o‘lchovdan olingan natijaning 2 ta raqami qat’iy ma’noda
ishonchli. Endi yakuniy natijani 12,7 deb yaxlitlab olish mumkin.
15-misol.
Sharning radiusi taxminan 1 ga teng desak, uning hajmini 0,1 aniqlik
bilan hisoblash uchun uning radiusi va π sonni qanday aniqlik bilan hisoblash lozim?
Yechish.
Sharning hajmini hisoblash formulasi:
V
= 4π
R
3
/3. Absolyut xatoliklar
chegarasi:
π
= 0,1/(2
4R
3
/3
)=0,3/8 = 0,0375;
R
= 0,1/(2
4R
2
)=0,1/(8π) = 0,00398.
16-misol.
1) Jismning og‘irligini o‘lchash natijasi:
m
= 23,4
0,2 g. Jismning
aniq og‘irligini baholang; 2) Tarvuzni tarozining pallasiga qo‘yib tortishmoqda.
O‘lchov toshlarining eng kichigi 50 g. Tarozi tarvuzning og‘irligini 3600 g ko‘rsatdi.
Bu son – taqribiy. Tarvuzning aniq og‘irligi noma’lum. Natijalarni taqqoslang.
37
Yechish.
Demak, 1)
m
= 0,2 – absolyut va
m
= 0,2/23,4 = 0,9% – nisbiy
xatolik chegarasi; 2) Xuddi shunday,
t
= 50;
t
= 50/3600 = 1,4%. Demak,
m
<
t
.
17-misol.
Millimetrlarga bo‘lingan lineyka yordamida qalamning uzunligi
o‘lchandi. O‘lchash 17,9 sm ni ko‘rsatdi. Bu o‘lchashning chegaraviy misbiy xatolig-
ini ko‘rsating.
Yechish.
Bu yerda
x
= 17,9 sm;
(
x
) = 0,1 sm; nisbiy xatolik
(
x
) = 0,1/17,9 yo-
ki yaxlitlasak,
(
x
) = 0,1/18
0,6%. Bunday lineyka bilan nisbiy xatolikni yanada
kamaytirishning iloji yo‘q. Agar yanada aniqroq o‘lchaydigan lineyka bilan bunday
o‘lchashni bajarsak, u holda ko‘pi bilan 0,02 yoki 0,01 sm absolyut xatolikka er-
ishishimiz mumkin.
18-misol.
Silindrik porshen 35 mm atrofidagi diametrga ega. Mikrometr
yordamida o‘lchashning chegaraviy nisbiy xatoligi 0,05% bo‘lishi uchun uni qanday
aniqlikda o‘lchash lozim?
Yechish.
Misol shartiga ko‘ra 35 mm ning chegaraviy nisbiy xatoligi
x
= 0,05%
bo‘lishi kerak. Demak, chegaraviy absolyut xatolik
x
= 36
(0,05/100) = 0,0175 (mm)
yoki yaxlitlasak 0,02 (mm). Ma’lumki,
x
= 35;
x
= 0,0005 ekanligidan ushbu
x
=
x
/
x
formulaga ko‘ra
x
= 35
0,0005 = 0,0175 (mm).
19-misol.
A4 fomatdagi qog‘ozning uzunligi (29,7
0,1) sm. Xorazmdan Tosh-
kentgacha bo‘lgan masofa (1100
1) km. Birinchi holda absolyut xatolik 1 mm dan,
ikkinchi holda esa 1 km dan oshmaydi. Bu o‘lchashlarning aniqligini taqqoslang.
Yechish.
Buni to‘g‘ridan to‘g‘ri taqqoslab, xulosa chiqarmaslik kerak. Birinchi
holda
x
= 0,1;
x
= 0,1/29,7
100% = 0,33%. Ikkinchi holda esa
y
= 1;
y
=
1/1100
100% = 0,091%, ya'ni
x
>
y
. Bu ikkinchi holda olchash birinchisiga qara-
ganda aniqroq bajarilganligini ko‘rsatadi.
20-misol.
Ikkita har xil yuklarning og‘irliklarini o‘lchashda quyidagi qiymatlar
olindi:
x
= 357,456 tonna va
(
x
) = 24,726 tonna;
y
= 28,7673 tonna va
(
x
) = 2,4652
tonna. Qaysi yuk aniqroq o‘lchanganligini toping.
Yechish.
Birinchi yukning absolyut xatoligini bitta raqamgacha yaxlitlaylik:
(
x
) = 24,726
30. Birinchi yuk og‘irligini o‘nliklargacha aniqlikda yaxlitlaylik:
x
=
357,456
360. Demak,
x
= (360
30) tonna. Nisbiy xatolikni hisoblaylik:
(
x
) =
30/360
0,083 = 8,3%. Ikkinchi yukning absolyut xatoligini bitta raqamgacha
yaxlitlaylik:
(
y
) = 2,4726
3. Ikkinchi yuk og‘irligini butun qiymatlar aniqligida
yaxlitlaylik:
y
= 28,7673
29. Demak,
y
= (29
3) tonna. Nisbiy xatolikni hisoblaylik:
(
y
) = 3/29
0,11 = 11%. Shunday qilib,
(
x
) <
(
y
), ya’ni birinchi yuk aniqroq
o‘lchangan ekan.
21-misol.
Sferik qatlamning hajmini uning berilgan
r
ichki radiusi va
h
qatlami
qalinligi bo‘yicha hisoblang, bu yerda
r
>>
h
.
38
Yechish.
Ma’lumki, izlanayotgan hajm
)
)
((
3
4
3
3
r
h
r
V
. Ma’lumki,
r
+
h
va
r
qiymatlar bir biriga juda ham yaqin, ya’ni bu formulada aniqlik yo‘qotiladi.
Shuning uchun, bu yerda
)
3
3
(
3
4
3
2
2
h
rh
h
r
V
formuladan foydlangan ma’qul.
Buni quyidagicha izohlash mumkin. Faraz qilaylik,
r
= 1 va
h
= 0,01. Soddalik uchun
V
V
4
3
~
deb olaylik. U holda aniq qiymat
030301
,
0
~
V
. Birinchi formula
bo‘yicha: (
r
+
h
)
2
= 1,010
1,010 = 1,0201
1,02; (
r
+
h
)
3
= 1,020
1,01
1,030.
030
,
0
000
,
1
030
,
1
~
*
V
.
Birinchi
formulaning
absolyut
xatoligi:
4
*
10
01
,
3
)
~
(
V
. Ikkinchi formula bo‘yicha:
*
~
V
= 3
1,0
2
(0,01) + 3
1,0
(0,01)
2
+
(0,01)
3
= 3,0
10
-2
+ 3,0
10
-4
+1,0
10
-6
= 3,0301
10
-2
3,03
10
-2
. Ikkinchi formulaning
absolyut xatoligi:
6
*
10
0
,
1
)
~
(
V
. Shunday qilib, ikkinchi formulaning absolyut
xatoligi taxminan 300 marta kichik.
22-misol.
Ushbu
2
3
2
3
2
hisoblashni bajaring va xatolikni aniqlang.
Yechish.
Hisoblashni quyidagi hollarda bajaraylik:
005154776
,
0
3
56
97
)
3
4
7
(
)
3
2
(
3
2
3
2
2
4
2
.
Hisoblash natijalarini jadval ko‘rinishida keltiraylik:
2
3
2
3
2
4
)
3
2
(
2
)
3
4
7
(
3
56
97
3
1,7
0,00657
0,00810
0,04000
1,80000
3
1,73
0,00524
0,00523
0,00640
0,12000
3
1,732
0,00516
0,00516
0,00518
0,00800
3
1,7321
0,00515
0,00515
0,00513
0,00240
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, oxirgi formula juda ham sodda, ammo u eng
noaniq natijani berdi. Jadvaldagi har bir hisoblashlarning xatoliklarini baholang.
23-misol.
Havo oqimiga perpendikulyar qo‘yilgan kvadrat plastinkaning
qarshilik kuchi
P = kSv
2
formula bilan aniqlanadi, bu yerda
P
– qarshilik kuchi;
S
–
plastinka yuzasi;
v
– havo oqimining tezligi;
k
– proporsionallik koeffisiyenti.
k
mi-
qdor 5% ,
S
va
v
esa 1% nisbiy aniqlik bilan olinganligini bilgan holda
P
ning nisbiy
aniqligini toping.
39
Yechish.
Ko‘paytmaning nisbiy aniqligini hisoblash formulasiga ko‘ra
P
=
k
+
S
+ 2
v
= 5% + 1% + 2% = 8%.
Dostları ilə paylaş: |