E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

4.5. Birinchi sinf o‘quvchilarining tafakkuri
Birinchi sin f o'quvchilarining tafakkuri quyidagicha rivojlantirilsa, so‘zsiz 
samarali natijalar berishi mumkin.
0 ‘quvehining "Bu nim a?1', ,rN ega bunday?” degan savollariga o ‘zi javob 
berishiga o ‘rgatish kerak. Bu o ‘rinda asosiy vazifa unga to ‘g ‘ri ko‘rsatm a berish, 
uni mantiqiy xatolardan qutqarish, to‘g ‘ri m ulohaza yuritishga k o ‘m aklashishdan 
iboratdir. M asalan: "5" raqami qanday bo‘laklardan tuzilgan? Bir ju ft so‘zdan 
tuzish m um kinm i? 3 va 2 sonini yaxlitlab ko‘rchi? T o‘rt tayoqchadan to ‘rtburchak 
yasachi? M eva xususiyatini so‘zlab berchi? Yirtqich hayvonlar qanaqa bo‘ladi? 
Eshitgan cho'pchagingdagi qahram onlam i sanab berchi?
128

---

Taqqoslash yordami bilan narsalaridagi o ‘xshash va farqli tom onlar 
aniqlanadi. Taqqoslash kishi bilish faoliyatining dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Bu jarayon orqali beshning uchdan kattaligi, sopolning chinnidan m o‘rtligi fikran 
solishtiriladi. N atijada o ‘quvchiga o ‘xshash va tafovutli belgilar anglashib boradi 
va ular yuzasidan m a’lum xulosaga keladi, unga nimani nim a bilan taqqoslash 
kerakligini o ‘rgatish lozim, xolos. Aks xolda, u qanday y o ‘l tutishni bilmasdan 
dovdirab qolishi mumkin.
M avhumlashtirish yaqqol narsalardan muhim tomonini fikran ajratib olish 
demakdir. Jumladan, o ‘quvchi oq ko‘ylak to‘g ‘risida so ‘z yuritgan bo‘lsa, . 
taklifim izga binoan, u qor, oq ro‘mol, ohak, oqlangan imorat haqida mulohaza 
yuritadi. K eyinchalik esa, butunlay "oq" degan tushunchani o'ylashi mumkin. -..v 
A w a l o ‘qish kitobi, matematika, mehnat, o ‘zbek tili, tabiatshunoslik 
tushunchalarini talaffuz qilib o ‘rgangan boMsa, asta-sekin ulami bir tushuncha 
bilan "kitob" deb mavhumlashtiradi.
Dunyodagi narsa va hodisalami, jism va predmetlami konkretlashtirish, 
yaqqollashtirish jarayoni mavhumlashtirish bilan mustahkam aloqada bo‘ladi. 
Yaqqol narsalar o ‘quvchi uchun ju d a yengil fikr yuritishda ustun turadi. 0 ‘quvchi 
ham m a vaqt yaqqol narsa bilan m ashg'ul bo‘lishni yaxshi ko‘radi. Masalan, katta, 
uchburchak, hajm, go‘zal, harakat, elektr, parallel (yondosh) kabi mavhum 
tushunchalam i ular darrov tushunib ololmaydilar. Ulami yaqqollashtirgan.. 
■
taqdirdagina anglay boradilar. Katta ko'cha, uchburchak taxtacha, besh litr siit,, 
go‘zal o ‘yinchoq, parallel temir yo‘l izlari va hokazolar to ‘g‘risida m a’lumot 
berilgandan keyingina o‘quvchilar yuqoridagi tushunchalar haqida taassurotga 
ega bo ‘ladilar. Am m o har qanday narsalam i ham yaqqollashtirish mumkin emas, 
chunki bu narsa odat tusiga kirib borishi, ularda mavhum tushunchalar 
shakllanishiga salbiy ta ’sir etadi. T a ’lim jarayonida bunday noxush odatdan iloji t 
boricha saqlanish shart.
Umumlashtirish usuli o ‘quvchi fikr yuritishining shunday jarayonidirki, 
uning yordam ida narsalar m a’lum aniq alomat asosida fikran birlashtiriladi. 
"Meva" "orqali olma, shaftoli olcha kabilar to‘g ‘risida fikr yuritsa, koshiq, .... 
cho‘mich, tovoq so‘zlarini jam lab "idish-tovoq" deb nomlanadi. Narsa va 
hodisalam i noto‘g‘ri umumlashtirish ham mumkin. Jumladan, so‘z nuy 
hayvonlari" to ‘g ‘risida gap ketsa, birinchi sinf o ‘quvchilari q o ‘y, echki, sigir 
kabilar qatoriga sichqon, kalamush, mushuklami ham qo‘shib aytadilar. Shunday 
paytlarda o ‘quvchiga aniq va to ‘la tushuncha berib o ‘tmoq maqsadga molik. 
Deylik, stol ustida traktor, raketa, samolyot o ‘yinchoqlari turibdi. U bu 
o ‘yinchoqlam i taqqoslash orqali yakka narsalami umumlashtirib, "o‘yinchoqlar" 
deyilishini anglaydi.
Kitob, daftar, qalam - o ‘quv qurollari; qo‘g ‘irchoq, avtomobil, belkurakcha 
- o ‘yinchoqlar; shkaf, javon; stol, stul - uy jihozlari; uchburchak, to‘rtburchak 
aylana - geom etrik shakllar; ayiq, bo‘ri, tulki, y o ‘lbars, arslon - y o w o y i 
hayvonlar; qarg‘a, chum chuq, musicha - qushlar; buvi, opa, oyi, uka, aka, singil - 
oila a’zolari kabi so ‘zlar, tushunchalar orqali guruhlarga ajratishda, bola aqliy
129

---

faoliyatini rivojlantirishda salmoqli turtki bo‘ladi oladi. Shuning uchun ulam i 
klassifikatsiyalashga o ‘rgatish muhim aham iyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sin f ta’limi jarayonida ayrim paytlarda hissiy-yaqqol yoki 
amaliy umumlashtirish usulini q o ‘llash hollari uchrab turadi. Bu hoi, albatta, 
topshiriq talabiga binoan am alga oshiriladi. N arsa va hodisalam i klassifikatsiya 
qilish lozim bo‘lib qolsa, ko‘pincha shu usuldan foydalanish tavsiya qilinadi. 
Chunki, bunday chog‘larda chuqur tahlil qilish, ulardan muhim belgilam i 
(alom atlami) ajratish kabi murakkab jarayonlar talab qilinmaydi. Politexnik 
ta’lim darslarida mana shu xildagi qator vazifalam i berish mumkin. Jum ladan, 
turli hajmda yasalgan va turli rangda bo‘yalgan jism lardan bayram bezaklarini 
tayyorlash yoki boshqa narsalar dan yashil o ‘simliklar, yumshoq metallar, bezakli- 
akvarium baliqlar, odamsimon maymunlar, qushlar, "yig‘Ioqi" bolalar va 
hokazolami tayyorlash mumkin.
Misollardan ko‘rinib turibdiki, o ‘quvchilar predmet va tushunchalam i 
muhim bo‘lmagan belgisiga asoslangan holda umumlashtirishni nazarda tutadilar. 
Ular hissiy-yaqqol umumlashtirish usuli yordam ida vazifani bajarishga m uvaffaq 
bo'lganlar. Bolalar ulami "qizil" "yaltiroq" "yum shoq","bezakli","odam sim on" 
kabi belgilarga ajratib klassifikatsiya qiladilar.