E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

6.1. Ilk o‘spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi
Ilk 
o'spirinlik 
yoshidagi 
o ‘zgarishlar 
maktab, 
oila, 
shaxslararo 
munosabatlardagi mavqeni yanada mustahkam lashning muhim omili hisoblanadi. 
Lekin yetakchi omil yangicha ta ’lim muassasa o ‘quvchisi faoliyatining 
xususiyati, mohiyati va m azmunidagi tub burilishdir.
Ilk o ‘spirinlarda a w a lo o ‘zini anglashdagi siljish yaqqol k o ‘zga tashlanadi. 
Bu hoi shunchaki o ‘sishni bildirm aydi, balki o‘z shaxsiyatining m a’naviy- 
psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maqsad va vazifalarini 
anglashni, oqilona baholashni aks ettiradi. Ilk o ‘spirinda o ‘zining ruhiy dunyosini, 
shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga 
intilish kuchayadi. 0 ‘z xulq-atvorini jilovlash, his-tuyg‘ulari ham da ichki 
kechinm alarini tushunish ishtiyoqi vujudga kela boshlaydi.
Ilk o ‘spirindagi o ‘zini anglash turmush, o ‘qish, mehnat va sport faoliyatlari 
taqozosi bilan namoyon bo‘ladi. Yangicha ta ’lim muassasidagi odatlaniimagan 
vaziyatning shaxslararo m unosabat va muloqot ko'lam ining kengayishi o ‘zining 
aqliy, axloqiy, irodaviy his-tuyg‘ularining xususiyatlarini oqilona baholash, 
qo‘yilayotgan 
talablarga javob 
tariqasida yondashish 
o ‘zini 
anglashni 
jadallashtiradi.
Bunday ta ’lim tizimidagj o ‘quvchilam ing o'zini anglashga aloqador 
xususiyatlari mavjud. Ular a w a l, o'zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va 
kam chiliklarini, munosib va nom unosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga 
ega bo‘ladilar. Agar o ‘sm irda atrofdagi kishilam ing oqilona baholashlari orqali 
aniq baholash yuzaga kelsa, ilk o ‘spirmda bu holat boshqacharoq tarzda kechadi, 
unda o‘z shaxsiy faziiatini, xulq-atvorini, aqliy va jism oniy mehnat faoliyatini 
tahlil qilish, qiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk o ‘spirin o ‘smirga qaraganda 
o ‘z m a’naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to*laroq ta saw u r eta olsa ham, 
ulam i oqilona baholashda kamchiliklarga y o ‘l qo ‘yadi. N atijada u o ‘z 
xususiyatlariga ortiqcha baho berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga 
duchor bo‘ladi, sin f (kurs) va pedagoglar jam oalarining a ’zolariga g ‘ayritabiiy 
m unosabatda bo‘la boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk o ‘spirinlar o ‘z xatti- 
harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past baho beradilar va o ‘zlarini 
kam tarona tutishga intiladilar.
Akadem ik litsey, kasb-hunar kolleji o ‘quvchisining o'sm irlik yoshi 
davridagi boladan boshqacha, yana bir xususiyati — murakkab shaxslararo 
m unosabatlarda aks etuvchi, burch?. vijdon hissi, o ‘z qadr-qimmatini e ’zozlash, 
sezish va fahmlashga moyillikdir. Masalan, o‘spiriii yigit va qiz sezgirlik deganda 
nozik, nafis holatlam ing farqiga borish, zaniratni tez anglash, xoh'sona yordam 
uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. 
Ilk o ‘spirin o ‘zining ezgu niyatini baholashga jam oada 6‘z o ‘m ini belgilash nuqtai 
nazardan 
. yondashadi, 
chunonchi 
“0 ‘zim 
tanlagan 
m utaxassislikka 
yaroqlim anm i?” “Jonajon respublikamga, ota-onamga munosib farzand bo4 la 
olam anm i?” “Jam iyatning taraqqiyotiga o ‘z ulushimni qo‘sha olam anm i?” degan 
savollarga javob qidiradi.
173

---

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o ‘quvchida o'zining fazilati to‘g‘risida 
yaqqol tasaw ur hosil qilish uchun o‘qituvchiga unga juda ustalik, bilimdonlik, 
ziyraklik bilan yordam berishi lozim. U o‘zining do‘stona, iliq munosabati bilan 
sinf jamoasi a’zolari e’tiborida ishonch, obro‘ qozonishi uchun har bir 
mulohazasida pedagogik-psixologik nazokatga rioya qilsa yigit va qizlarda ham 
o*z kuchiga, imkoniyatiga, qobiliyatiga, fahm-farosatiga ishonch hissini paydo 
qiladi. Ularda ustozga chuqur hurmat, minnatdorchilik tuyg‘ulari uyg‘onadi.
Ilk o'spirin o‘quvchida o‘zini anglash ncgizida o ‘zini o ‘zi tarbiyalash istagi 
tug‘iladi va bu ishning vositalarini topish, ulami kundalik turmushga tatbiq qilish 
ehtiyoj i 
vujudga 
keladi. 
Lekin 
o ‘zlarining 
o‘zini 
o'zi 
tarbiyalashi 
psixologiyasidagi mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy xislatlami 
shakllantirish bilan kifoyalanib qolmay, ulami kattalarga xos ko‘p qirrali 
umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Ilk o‘spirinlik davrida o‘quvchilar o‘zIarida eng qimmatli fazilatlami, 
o‘quv va malakalami ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga 
ehtiyoj sezadilar. Ma’lumki, mazkur toifadagi ta’lim muassasi o'quvchilari 
ma’naviy-psixologik qiyofaga ega boMish uchun oqilona o'lcham, mezon, 
vazifalarini bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu 
tasvirini qidiradilar.
Ilk o‘spirinIarda ideallar bir necha ko‘rinishda namoyon bo‘lishi va aks 
etishi mumkin. Masalan, ular taniqli kishilaming qiyofalari, badiiy asar qahramon 
timsolida o'zlarida yuksak fazilatlami (sifatlami) gavdalantirishni orzu qiladilar. 
Biroq yigitlar bilan qizlar o‘rtasida ideal obrazini tanlashda katta farq bo‘ladi. 
Masalan, qizlar ko‘pincha mehnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli 
jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining xususiyatlari mujassamlangan 
qiyofalami ideal darajasiga ko‘taradilar. Ammo ayrim o'quvchilar tarixiy 
shaxslaming masalan, baquwat yo‘lto‘sar, oq ofitser, quv josus va boshqalaming 
salbiy sifatlariga taqlid qilishga ham moyil bo‘ladiIar.
Ilk o‘spirin o‘quvchilaming o‘zini o‘zi tarbiyalashi o‘quv yurtidagi 
jamoatchilik tashkilotlarining, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy ta’siri doirasida 
amalga oshishi shart. Zeroki, o ‘zini o‘zi takomillashtirish jamoada munosib o‘rin 
egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali mehnatga qiziqishga xizmat qilishi 
kerak.
Kuzatishlar va hayot tajribalarming ko‘rsatishi ba’zi hollarda ilk o'spirinlar 
o‘zlarini qo‘rqmas, jasur qilib ko‘rsatishga, noo‘rin xatti-harakatlarga moyil 
bo‘ladilar, qaltis yoMIar bilan o‘z irodalarini tarbiyalashga intiladilar, goho 
hayotlarini xavf ostida qoldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga 
sun’iy usullar va vositalar yordamida qiyinchiliklami bartaraf qilish mumkin 
emasligini tushuntirish kerak. Shuningdek, ulami oqilona, maqsadga muvofiq 
samarali usullardan foydalanish yo‘llari bilan tanishtirish, haqiqiy chiniqish 
malakalari bilan qurollantirish yaxshi natija beradi.
Akademik litsey, kasb-hunar kolleji o‘quvchilari m a’naviy xislatlarga, 
axloq normalarining mohiyatiga jiddiy munosabatda bo‘ladilar. Ular axloqiy
174

---

iurkumlar, birliklaming mazmunini, chuqur anglay boshlaydilar, har qaysi 
axloqiy tushunchaning nozikligi va ko‘p ma’noligini bilishga harakat qiladilar. 
Masalan, burch, vijdon, g‘urur, qadr-qimmat, faxrlanish, mas’uliyat, or-nomus 
kabi tushunchalami chuqur tahlil qila oladilar. Lekin ulaming hammalarini bu 
axloqiy tushunchalami yaxshi anglaydilar, deb bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, to*g‘ri 
axloqiy qarashlar, tasavvurlar tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining o‘zi 
yetarli, deyish mumkin emas. Va pedagog xotirjamlikka yo‘l qo‘ymasligi, 
sog‘lom muhit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishi 
zarur. Shuningdek, maktabda, kollejda tarbiya ishlari izchil olib borilmasa, yigit 
va qizlarda chinakam, barqaror e’tiqodlar shakllanmaydi. Ilk o‘spirinlarda axloqiy 
tushunchalami oqilona shakllantirish lozim, ularga nojo‘ya xulq-atvor, chet el 
filmlarining mazmuni ma’naviyatga va ruhiyatga salbiy ta’sir etishini tushuntirish 
zarur. Ijtimoiy hayotda uchraydigan yaramas yurish-turishlarga, illatlarga zarba 
berish, ulaming ta’siridan yigit va qizlami asrash pedagoglar jamoasining muhim 
vazifasi hisoblanadi.
Ilk o*spirinlarda balog‘atta yetish tuyg‘usi takomillashib borib, o*zining 
o‘mini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuyg‘usiga aylanadi. Bu hoi 
uning o‘zini alohida shaxs ekanligini, o‘ziga xos xislatini tan olinishiga intilishida 
aks etadi. Bunga esa moddalarga mayl qo‘yish, murakkab tasviriy san’atga, 
musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga qiziqishni namoyish qilish yaqqol dalildir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ilk o‘spirin yoshidagi qizlar katta 
yoshdagi kishilaming ta’siriga osonroq beriladi. Ilk o‘spirin yigitlar esa 
kattalardan ko‘ra tengdoshlari ta’siriga ko‘proq beriladilar. Shuning uchun 
maxsus o‘quv yurti o‘quvchisi shaxsining tarkib topishiga maktab muhiti xususan 
sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy tengqurlar guruhi kuchli ta’sir etadi. Sinf, kurs 
jamoasi umumiy maqsadni belgilashga, jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar 
o‘matishga, shaxsiy va jamoatchilik munosabatlar rivojlanishiga imkoniyatlar 
yaratadi. Sinf va maktab jamoalari ta’sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-toqatlilik, 
к am tar I ik, intizomlik, halollik, hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va 
xudbinlik, loqaydlik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo‘rqoqlik, g‘ayrlik 
singari illatlaming barham topishi tezlashadi. Jamoa a ’zolari o‘rtasidagi ahillik, 
birlik, yagona maqsadga intilish, iliq psixologik muhit mavjud salbiy xatti- 
harakatlami yo‘qotish uchun xizmat qiladi.
Kollej o ‘quvchilari shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlari 
alohida ahamiyat kasb etadi. Ulaming yuksak talablar qo‘yishi natijasida ilk 
o‘spirinlarda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, 
tanqidiylik 
singari 
fazilatlar barqarorlashadi. 
Mazkur tashkilotl^ 
ilk 
o‘spirinlardagi g‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, jamoachilik, insonparvarlik, 
o‘zaro yordam, hamkorlik tuyg‘ularini mukammal bosqichga ko‘taradi. Ana 
shulami kuzatib tadqiq etgan psixolog L.I.Umanskiy tashkilotchilik qobiliyati 
o‘zaro uzviy bog‘liq quyidagilardan iboratligini ta’kidlaydi: I) tashkilotchilik 
tuyg‘usi (psixologik topqirlik, kashfiyotchilik, nazokat, amaliy aql-idrokda o‘z 
ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emotsional-irodaviy ta’sir ko‘rsatish

---

imkoniyati (muammolar yechimiga jalb qilish, ulaming kuch-g‘ayratini 
biriktirish); 3) tashkilotchilik faoliyatiga moyillik (emotsional his-tuyg‘u, ijobiy 
munosabat, faollik ko‘rsatish, qat’iy qiziqish va hokazolar); L.I.Umanskiyning 
fikricha, ilk o‘spirin namunali tashkilotchi bo‘lishi uchun unda quyidagi xislatlar 
bo‘lishi kerak: a) axloqiy xislatlar - jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, 
faollik, mehnatsevarlik; b) irodaviy xislatlar - matonat, qat’iyat, mustaqillik, 
tashabbuskorlik, 
batartiblik, intizomlilik; v) emotsional xislatlar -
xushchaqchaqlik, tetiklik, hazilkashlik va yangilikni his etish, o‘z kuchiga 
ishonch, optimizm va boshqalar.
Ilk o‘spirinlaming yana bir muhim xislati ularda yuksak darajadagi do'stlik, 
o‘rtoqlik, ulfatchilik, muhabbatning vujudga kelishidir. Shu his-tuyg‘ular yigit va 
qizlaming ma’naviyati va psixologiyasida qanday tus olishiga qarab, tarbiyaviy 
chora va tadbirlami amalga oshirish yaxshi natija beradi. Sinfdagi hamkorlik 
faoliyatida o‘zaro yordam hamjihatlilik, intilish va manfaatlar birligiga 
asoslangan o‘rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O'rtoqlik munosabatlarining 
yuksak cho'qqisi do‘stlik hissida namoyon bo‘ladi. Do‘stlik hissi o ‘rtog‘iga 
mehribonlikda u bilan uchrashish va suhbatlashish, o ‘z fikr va hissiyotlari bilan 
o‘rtoqlashishda ko‘rinadi. Haqiqiy do‘stlik hissi o‘zaro talabchanlik bilan bog‘liq 
bo‘lib, xatolami birgalikda tuzatishda ifodasini topadi.
Yigit bilan qiz o ‘rtasida muhabbat tuyg‘usi vujudga kela boshlaydi. 
Muhabbatning quvonchli lahzalari, iztirobli kechinmalari ikkala yoshning 
ruhiyatini egallaydi va tobora chuqurlashib boradi, ular uchun dastlabki hayot 
sinovi vazifasi bo‘ladi. Mazkur his-tuyg‘u o'spirinlaming o ‘zaro yaqinligi, 
hayotga qarashlari, qiziqishlari, didlari va ezgu niyatlarining umumiyligi hamda 
butun umrga ahillik, ittifoqlik umidini bag‘ishlagan shodlik bilan xarakterlanadi.
Ilk o'spirin o‘quvchilarda tabiat, san’at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy 
hayot go‘zalliklarini payqash, idrok qilish, sevish, ulardan ta’sirlanish, ma’naviy 
ozuqa olish xislatlari paydo boMadi. Ulaming psixologiyasida may in sado, 
yoqimli nido, qalbni to‘lqinlantiruvchi musiqa, nozik his-tuyg‘u, ezgulik hislari, 
mayllari kuchayadi. Ayniqsa, estetik hislar ulaming ma’naviyatidagi qo‘po!, 
noxush, xunuk va yoqimsiz qiliqlaming yo‘qolishiga yordam beradi. Lekin 
bundan ilk 
0
‘spirinlar jo ‘shqin, keskin, shavq va zavqli damlardan butunlay voz 
kechadilar, degan ma’no kelib chiqmaydi. Shunga qaramay, ilk o‘spirin yigit va 
qizlar orasida estetik tuyg‘usi to‘la shakllanmagan, noto‘g‘ri tasaw urga ega 
bo‘lgan shaxslar ham uchraydi. Ularda estetik his-tuyg*u o‘ziga xos qarashlar va 
nuqtai nazaming o*sishida ilm-fan va texnikaning rivoji, tafakkuming 
takomillashuvi, taqlidchanlik muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun muayyan reja 
asosida turli muzeylar ko‘rgazma va konsert zallariga, kino, teatr, radio va 
telestudiyaga sayohatlar uyushtirish maqsadga muvofiqdir.
Mazkur o‘quvchilaming o‘quv mashg‘uloti o‘z xususiyati va mazmuni 
bilan boshqa yosh davridagi o‘quvchilaming ta’lim jarayonidan tubdan farq 
qiladi. 0 ‘quv rejasi va dasturining murakkablashuvi, yangi faniar va fakultativ 
kurslaming kiritilishi o‘zlashtirishni nazariy tafakkur 
yordamida amalga
176

---

oshirishni taqozo etadi. Ana shu sababli ulaming munosabati ham o‘zgaradi, 
ularda fanlarga turlicha munosabatlar shakllana boshlaydi.
0 ‘quvchilaming fanlarga munosabatlari asosan qaysi fanning inson 
dunyoqarashidagi roliga 
faoliyatidagi va ijtimoiy ahamiyatiga amaliy 
xususiyatiga o‘zlashtirish imkoniyatiga va uni o‘qitish metodikasiga bog‘liq 
bo‘ladi.
Ushbu yoshda bilishga qiziqish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. 
Masalan, bu qiziqish ijtimoiy-siyosiy masalalarga, texnikaga, tabiatga, osmon 
jismlariga, jamiyatshunoslikka, huquqiy muamolarga, sport va hokazolarga 
yo‘nalgan bo‘ladi. Ulaming to'garaklarda faol qatnashishi qobiliyat va aqliy 
imkoniyatlariga qarab amalga oshadi.
Ilk o*spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik, takomillashib boradi, mantiqiy 
xotira, eslab qolishning yo‘l va vositalari esa ta’lim jarayonida yetakchi rol o ‘ynay 
boshlaydi. Ular topshiriqlami bajarishda uning ma’nosi hamda mohiyatini to‘Ia 
anglab ish tutadilar, eslab qolish, esda qolish, esga tushirish jarayonlaming 
samarali usullaridan unumli foydalanadilar. Bu jarayonlar muvaffaqiyatli amalga 
oshishini ta’minlovchi diqqatning sifati va miqdori o‘zgaradi. Diqqatni ko‘chirish 
va taqsimlash sezilarli rivojlanadi, boshqalaming nuqtai nazariga e’tibor berish, 
ulaming nutqini tinglash, yozib olish, mulohaza yuritish mahorati oshadi va aqliy 
qobiliyati takomillashadi.
Ilk o ‘spirinlaming tafakkuri tobora faol, mustaqil va ijodiy xususiyatlarga 
ega bo‘lib boradi. Lekin ulaming fikr yuritishida birmuncha ob’ektiv va sub’ektiv 
kamchiliklar uchraydi.