― pul va banklar

 
6-mavzu. Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari 
 
REJA: 
 
6.1. Pul tizimi va uning mazmuni.
6.2. Pul tizimining elementlari. 
6.3. Pul tizimini tashkil qilish shart-sharoitlari. Pul tizimini tashkil qilish 
prinsiplari. 
6.4. Pul tizimi shakllari va ularning evolyutsiyasi: bimetallizm; 
monometallizm; qog‘oz va kredit pullari tizimi. 
6.5. Xitoy pul tizimi. 
6.6. Yevropa Valyuta Ittifoqi tashkil topishi, hamda yevroning muomalaga 
kiritilishi. 
 
6.1. Pul tizimi va uning mazmuni. 
ul tizimi pul muomalasini tashkil etishning tarixiy jihatdan qaror topgan va 
qonun bilan mustahkamlab qo‘yilgan shaklidir. Boshqacha aytganda, bu pul 
muomalasining aniq bir mamlakatda muayyan vaqt ichida qo‘llaniladigan qoidalari 
va normalari majmuidir. 
Milliy valyuta tizimi pul tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul 
mablag‘lari iqtisodiyotda amal qiladigan shaklga qarab pul mablag‘larining ikki 
turi: metall pullar muomalasi tizimi va pul belgilari muomalasi tizimi farqlanadi. 
Metall pullar muomalasi tizimlari pullik tovar (oltin va kumush) bevosita 
muomalada bo‘lgan sharoitda amal qilgan. Bunda mazkur metall pullarning barcha 
funksiyalarini bajargan, mavjud kredit pullar esa metallga erkin almashtirilgan. 
Metall pul belgilarining muomalasi tizimida bimetallizm davri va 
monometallizm davri farqlanadi. Bunday holda bimetallizm iqtisodiy jarayonlarda 
ikkita asl metallarning bir vaqtda foydalanishi bilan tavsiflanadi, monometallizm 
esa umumiy ekvivalent sifatida bir metallga o‘tishni anglatadi. Bunda bimetallizm 
holatida quyidagicha xillar ajratib ko‘rsatiladi: 
1) parallel valyuta tizimi – oltin bilan kumush o‘rtasidagi o‘zaro nisbat 
bozorda stixiyali ravishda belgilanadi; 
P 

---

2) qo‘shaloq valyuta tizimi – ikki metall o‘rtasidagi o‘zaro nisbat davlat 
tomonidan ushbu metallarga bo‘lgan talabga, shuningdek, ushbu davlatdagi 
iqtisodiy va siyosiy vaziyatga qarab belgilanadi; 
3) nuqsonli valyuta tizimi – metallar iqtisodiy tizimda mavjud bo‘ladiyu, 
lekin teng huquqlarga ega bo‘lmaydi. Odatda, davlat kumush valyutaning zarb 
qilinishi va foydalanishiga cheklashlar kiritadi. 
Faqat bir metallning amal qilishi tizimi sifatidagi monometallizmda ham 
ayrim o‘zgarishlar yuz berdi: 
1) oltin tangali standart – to‘laqonli oltin valyutaning amal qilishi, unda 
tovarlarning qiymati ham ushbu valyuta bilan hisoblanadi; 
2) oltin yombili standart – oltin muomalada bulmaydi, lekin unga katta 
miqdorlardagi (yombi miqdorida) almashinish amalga oshiriladi; 
3) oltin valyutali (oltin devizli) standart – pullarning almashinishi faqat oltin 
yombili standartli mamlakatlarning valyutalariga amalga oshiriladi. 
Valyuta tizimi - bu, mamlakatlar o‘rtasida valyuta munosabatlarini tashkil 
etish shaklidir. 
Valyuta tizimi - bu, xo‘jalik aloqalarini baynalmilallashuvi asosida tarixan 
shakllangan, valyuta amali bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir. 
Valyuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va roli jamiyatning 
iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. 
Valyuta tizimi davlat, rezident va norezident shaxslarga tashqi iqtisodiy 
faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit yaratib beradi. Sub‘ektlarning ushbu 
faoliyati amalga oshishida valyuta qonunchiligi alohida ahamiyat kasb etadi. 
Maxsus adabiyotlarda valyuta tizimlarining 3 ko‘rinishi farqlanadi, ya‘ni 
milliy, jahon va hududiy valyuta tizimlari.