― pul va banklar

1-rasm. Pul aggregatlarini o‟lchash 
M2 pul aggregati M1 aggregatini hamda M1 aggregati tarkibiga kirishi 
uchun etarli darajada likvidli bo‗lmagan boshqa aktivlarni o‗z ichiga oladi: chek 
yozib berish xususiyatidagi aktivlar (pul bozori depozit hisobraqamlari va pul 
bozori investitsion fondlaridagi ulushlar) va juda kam xarajat hisobiga naqd pulga 
aylanadigan boshqa aktivlar (jamg‗arma depozitlar va kichik denominatsiyali 
muddatli depozitlar). Kichik denominatsiyali muddatli depozitlar denominatsiyasi 
100000$ dan kam bo‗lgan depozit sertifikati hisoblanib, shtraflarsiz faqatgina 
fiksirlangan qoplash muddatida so‗ndiriladi. Jamg‗arma depozitlar notranzaksion 
depozitlar hisoblanib, istalgan vaqtda qo‗shimcha mablag‗lar kiritilishi yoki 
olinishi mumkin. Pul bozori depozit hisobraqamlari pul bozori investitsion 
fondlariga o‗xshash bo‗lib, tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqariladi. 
Investitsion fondlari ulushi chakana xisobvaraqlar hisoblanib, uy xo‗jaliklari 
cheklar yozishi mumkin.
Barcha AQSh dollari qaerda? 
AQShda har bir odam uchun 3000$ dan ortiq naqd pullarni to‗g‗ri kelishi 
etarli darajada katta hisoblanadi. AQSh dollari banknotasi yirik gabaritli bo‗lib, 
osonlik bilan o‗g‗irlanishi mumkin. Bundan tashqari AQSh dollariga foiz 
to‗lanmaganligi bois katta miqdorda AQSh dollarining ko‗pchiligimizda 
saqlanishi hech qanday ta‘sir ko‗rsatmaydi. O‗zining cho‗ntagida 3000$ olib 
yurgan biror kishini bilasizmi? Bizda haqli ravishda savol tug‗iladi: barcha AQSh 
dollari qaerda va uni kimlar ushlab turibdi? Katta miqdorda AQSh dollarini 
o‗zlarida saqlovchi guruh jinoyatchilar hisoblanadi. Agarda jinoiy faoliyatga 
aralashib qolgan bo‗lsangiz, siz o‗z tranzaksiyalaringizni cheklar orqali 
o‗tkazmaysiz. Chunki cheklar orqali tranzaksiyalarni o‗tkazilishi barchaga ma‘lum 
bo‗ladi va sizga qarshi kuchli dalil bo‗lib qolishi mumkin. Bu holat nima uchun 

---

Toni Sopranoning orqa devorida katta miqdorda naqd pullar borligini tushuntirib 
beradi. Naqd pulda tijoriy operatsiyalarni amalga oshirilishi natijasida 
operatsiyalarning ko‗zga tashlanmaslik xususiyati, ba‘zi tijorat turlarini katta 
miqdorda naqd pulni saqlab turishni talab qiladi. Natijada ushbu tijoratchilar 
soliq to‗lashlari kerak bo‗lgan daromadini yashirish imkoniyatiga ega bo‗lishadi. 
Chet elliklar keyingi guruh hisoblanib, doimiy ravishda AQSh dollarini o‗zlarida 
ushlab turishadi. Ko‗plab mamlakatlarda aholi o‗zining milliy valyutasiga 
ishonmaydi. Buning sababi ushbu bilan izohlanadiki, chet elliklarning milliy 
valyutasida foydalanishganda yuqori inflyasiya surati uchun xarajat qilishi 
natijasida milliy valyutaning qadri emiriladi. Ushbu guruhdagi odamlar AQSh 
dollarini ushlab turishdan maqsadi inflyasion riskni sug‗urtalash hisoblanadi. 
Rublga bo‗lgan ishonchni etishmasligi bois ruslarning katta miqdorda AQSh 
dollarini jamg‗arishlariga olib kelmoqda. Muomalaga chiqarilgan AQSh 
dollarining yarmidan ko‗pi xorijiy davlatlarda saqlanmoqda.
Iqtisodchilar va siyosatchilar pul aggregatlaridan qaysi biri pullarni 
o‗lchashda samarali ekanligi borasida aniq bir to‗xtamga kelishmagan bo‗lib, 
mantiqiy jihatdan olib qaralganda ham pul aggregatlari harakati o‗zaro yaqin va
parallel hisoblanadi. Agarda pul aggregatlarini bir xil deb baholaydigan bo‗lsak, 
bitta pul aggregatidan foydalangan holda kelajakdagi iqtisodiy faoliyatni 
bashoratlash va siyosatni amalga oshirish boshqa pul aggregatidan foydalanish 
bilan bir hil bo‗lishi oqibatida pulning tegishli mohiyati belgilangan iqtisodiy 
qarorga mos tushish yoki tushmaslik ahamiyatini yo‗qotar edi. Ammo, agar pul 
aggregatlari birgalikda xarakatlanmasa, bir pul aggregati tomonidan pul taklifida 
sodir bo‗layotgan o‗zgarishlar izohi boshqa pul aggregati tomonidan o‗zgacha 
tavsiflanishi mumkin. Qarama-qarshi izohlar va tavsiflar mavjud vaziyatni 
chigallashtirilishi oqibatida iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayonini yanada 
murakkablashtiradi.
2-rasm 1960-2011 yillarda M1 va M2 ning o‗sish suratlarini tasvirlaydi. 
Ikkita pul aggregatining o‗sish surati birgalikda xarakat qilish xususiyatini 
namoyon qilib, o‗sish va tushish vaqti 1990 yillargacha bir xil ko‗rinishga ega 
hisoblanadi. O‗rtacha 1970 yillarga nisbatan 1960 yillarda M1 va M2 pul 
aggregatlari o‗sish surati yuqori darajada ekanligini ko‗rishimiz mumkin.
Bundan tashqari, bu aggregatlarning harakatida sezilarli farqlar ko‗zga 
tashlanadi. 1992 yildan 1994 yilgacha M1 ning yuqori darajada o‗sish suratiga 
qarama-qarshi ravishda M2 ancha pastroq o‗sish suratiga ega bo‗lganligini 
ko‗rishimiz mumkin. Shuningdek, 2004 yildan 2007 yilgacha sezishimiz mumkinki, 
M2ning o‗sish surati biroz ko‗tarilgan bo‗lsada, M1 keskin suratda pasaygan va 
salbiy ko‗rinishga ega bo‗lgan. 2009 yilda M1 deyarli 0%dan 15%gacha yuqori 
o‗sish suratiga ega bo‗lgan bo‗lsa, M2 biroz o‗sish suratini namoyon qildi. 
Bundan ko‗rishimiz mumkinki, pulning turli o‗lchov instrumentlari monetar 
siyosatning so‗nggi yillardagi holati to‗g‗risida xar xil xulosalarni keltirib 
chiqaradi.
 

---