TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ġnsan  cəmiyyətinin  ən  qədim  inkiĢaf  mərhələləri.  Alt  paleolit  -  Quruçay 

mədəniyyəti  (olduvay)  və  aĢel. İbtidai icma cəmiyyətinin, qədim insanların, onların 

inkişaf  xüsusiyyətlərinin  meydana  çıxması,  formalaşması  və  ayrı-ayrı  inkişaf 

mərhələləri  paleolit  düşərgələrində  aparılan  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapılmış 

maddi 

mədəniyyət qalıqları vasitəsi ilə tədqiq olunur. 

Alt  paleolit.  Çoxtəbəqəli  Azıx  mağara  düĢərgəsi.  Azərbaycan  ərazisində 

aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  nəticəsində  30-dan  artıq  paleolit  abidəsi  müəyyən 

olunmuşdur.  Azərbaycanın  ən  ibtidai  sakinləri  haqqında  biliklər  mağara 

düşərgələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir.  

Alt  paleolit  abidələrində  aparılan  tədqiqatlar  zamanı  4  arxeoloji  mədəniyyət  - 

olduvay (ən qədim), qədim aşel, aşel və Mustye mədəniyyətləri müəyyən olunmuşdur. 

Azərbaycanın qədim daş dövrü tarixi üçün ən mühüm arxeoloji tapıntılar Azıx, 

Tağlar,  Daşsalahlı,  Qazma  və  Buzeyir  mağara  düşərgələrində  aparılan  arxeoloji 

qazıntılar  zamanı  əldə  olunmuşdur.  Bu  abidələrin  çöküntülərində  çaydaşı,  aşel  və 

Mustye dövrlərinin mədəni təbəqələri qeydə alınmışdır. Bu mağaralarda aparılan elmi 

tədqiqatlar  nəticəsində,  keçmiş  SSRİ  ərazisində  ilk  dəfə  olaraq,  çaydaşı  alətləri 

mədəniyyəti  müəyyən  olunmuşdur.  Bu  baxımdan  çoxtəbəqəli  Azıx  mağara 

düşərgəsində aparılan tədqiqatların xüsusi elmi əhəmiyyəti vardır. 

Azıx  mağara  düşərgəsi  Azərbaycan  Respublikasının  Qarabağ  bölgəsinin 

cənub-şərq  yamaclarının  ucqar  nöqtəsində  yerləşir.  Abidə  Quruçayın  sol  sahilində 

olub, dəniz səviyyəsindən 900 metr yüksəklikdə yerləşir. Öz böyüklüyünə görə Azıx 

mağarası Zaqafqaziya karst boşluqları arasında ən möhtəşəmidir. Əlavə mikroyollarla 

birlikdə  mağaranın ümumi uzunluğu 200 metrdən artıq olub, ümumi sahəsi isə 1250 

kv.m-dən  bir  qədər  çoxdur.  Azıx  mağarası  karst  mənşəli  olub,  əsasən,  son  ağcagil  - 

Abşeron dövrləri  ərzində  əmələ  gəlmişdir. Quruçayın  yatağı  mağaranın  giriş  yolunu 

---

48 

 

kəsib  aşağı  enmiş,  burada  terras  əmələ  gəlmiş,  mağara  subasma  təhlükəsindən  xilas 

olmuş və ibtidai insanın mağarada yaşamasına şərait yaranmışdır. 

Quruçay  dərəsi,  Azıx  mağarası  yerləşdiyi  ərazi  ilə  birlikdə,  istehsal  alətləri 

hazırlamaq  üçün  zəngin  xammal  mənbəyi  olmuşdur.  Burada  kvars,  kvarsit,  bazalt, 

felzit, çaxmaqdaşı, yaşma və s. mineral daşlar vardır. 

Azıx  mağarası  dünya  arxeologiyasında  xüsusi  yer  tutaraq,  özünün  maddi 

mədəniyyət  qalıqlarına  görə  keçmiş  SSRİ  ərazisində  yeganə  abidədir.  Burada 

kompleks  şəkildə  arxeoloji  tədqiqatlar  aparılmışdır.  Abidənin  tədqiq  olunmasında 

arxeoloqlarla 

yanaşı, 

paleozooloqlar, 

paleogeoloqlar, 

paleogeomorfoloqlar, 

paleontoloqlar  və  başqa  elmi  sahələrin  mütəxəssisləri  yaxından  iştirak  etmişlər. 

Çoxtəbəqəli  Azıx  mağara  düşərgəsinin  cənub  giriş  yolunda  arxeoloji  qazıntılar 

zamanı 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınmışdır. Çöküntünün ümumi qalınlığı 13,5 metrə 

bərabərdir.  Düşərgənin  çöküntülərində  qədim  paleolitin  bütün  dövrlərini  ardıcıl  əks 

etdirən  bütün  təbəqələr  qeydə  alınmışdır.  Mağara  düşərgələri  arasında  stratiqrafik 

cəhətdən belə ardıcıllıq hələlik dünyanın heç bir guşəsində qeydə alınmamışdır.