TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

BĠRĠNCĠ BÖLMƏ 

 

 

DAġ DÖVRÜ. 

ĠBTĠDAĠ ĠCMA QURULUġU 

 

 

I FƏSİL 

 

PALEOLĠT DÖVRÜ. 

ĠBTĠDAĠ OVÇULAR – YIĞICILAR 

 

DaĢ  dövründə  Azərbaycanın  təbii  Ģəraiti.  İnsanın  və  cəmiyyətin 

formalaşması və inkişafı təbii mühitin inkişafı ilə yanaşı və sıx əlaqədə getmişdir. 

Külli  miqdarda  paleolit  abidələrinin  tədqiqi  nəticəsində  təbiətin,  insanın  və 

onun  maddi  mədəniyyətinin  inkişafında  müşahidə  olunan  əsas  hadisələr  arasında  sıx 

qarşılıqlı  əlaqələrin  mövcud  olması  müəyyən  edilmişdir.  Təbiət  ibtidai  insanlann 

məskəni  və  qida  mənbəyi  olmaqla  bərabər  onların  demək  olar  ki,  bütün  həyat 

sahələrinə,  hətta  antropogenez  prosesinə,  yayılmasına,  təsərrüfat  xüsusiyyətlərinə, 

məişətinə,  geyimlərinə  belə  ciddi  təsir  göstərmişdir.  Antropogenezdə  təbiətin  rolu 

əsasən  hominidlərin  bioloji  potensialına  stimulvermə  və  seleksiyaetmə  təsirindən 

ibarət  olmuşdur.  Xüsusən  cəmiyyət  tarixinin  başlanğıc  mərhələsində  təbii  amillərin 

insanlara  təsiri  daha  güclü  olmuşdur.  Təbiətlə  insan  arasındakı  qarşılıqlı 

münasibətlərin  inkişafı  təbiətin  cəmiyyətin  inkişafına  təsirinin  tədricən  zəifləməsi 

istiqamətində  getmişdir.  Sosial  tərəqqi  nəticəsində  insanın  təcavüzü  getdikcə  artmış, 

mütərəqqi hal almış və mürəkkəbləşmişdir. 

Yer kürəsinin digər bölgələrində olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində də təbii 

şərait  sabit  qalmamışdır.  Xüsusən  ibtidai  insanların  yaşadığı  daş  dövründə  təbiət 

dəyişilmələri daha kəskin xarakter almışdır. 

Qərbi Azərbaycanda üst miosen-erkən pliosen yaşlı çöküntü qatlarında tapılan 

fauna və flora qalıqları göstərir ki, həmin geoloji dövrlərdə (7 mln il bundan əvvəldən 

3,2 mln il əvvələdək) ərazidə isti iqlim şəraiti hökm sürmüşdür. Burada savanna tipli 

meşə-çöl  landşaftı  olmuşdur.  Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  dağlarının  yamacları 

həmişəyaşıl   ağaclarla,   zəngin  enliyarpaqlı   meşələrlə   örtülü olmuşdur. Heyvanat 

aləmi də olduqca zəngin  idi. Dağətəyi  və düzənlik  ərazilərdə insanabənzər  meymun, 

kərgədan,  zürafə,  dəvəquşu  və  digər  tropik  və  subtropik  iqlim  şəraitinə  xas  olan 

heyvan  sürüləri  mövcud  olmuşdur.  Meşələrdə  müasir  dövrdə  yaşayan  ağac  növlərilə 

---

43 

 

yanaşı həmişəyaşıl ağaclar, o cümlədən palma, dəfnə,  maqnoliya, həmişəyaşıl palıd, 

azat,  darçın  ağacı,  nissa,  araliya  və  s.  geniş  yayılmışdır.  Bu  da  həmin  dövrlərdə 

iqlimin  kifayət  dərəcədə  isti  və  rütubətli  olduğunu  göstərir.  Hesablamalara  əsasən 

dağətəyi və düzənliklərdə orta illik temperatur 17-19°C, yanvar ayının temperaturu 6-

8°C, iyul ayınınkı 26-27°C, yağıntının miqdarı isə 1100-1200 mm təşkil etmişdir. 

3,2  mln  il  bundan  əvvəldən  0,7  mln  il  əvvələdək  olan  dövrə  aid  təbəqələrdə 

tapılmış  heyvan  və  bitki  qalıqları  bu  dövrdə  Azərbaycanda  və  qonşu  ərazilərdə 

iqlimin xeyli soyuqlaşmasını və quraqlaşmasını göstərir. Düzən və dağətəyi ərazilərdə 

meşə  sahələri  xeyli  azalır,  həmişəyaşıl  bitkilərin  bir  çoxu  məhv  olur,  açıq  sahələr 

genişlənir.  Heyvanat  aləminin  növ  tərkibi  kasıblaşır,  hipparion  fauna  üstünlük  təşkil 

edir.  Bununla  belə,  bitki  tərkibində  rütubətli  subtropik  şəraitdə  yaşayan  həmişəyaşıl 

və  yayda  yaşıl  bitki  növlərinin  (gərməşov,  çiyələk  ağacı,  darçın  ağacı,  həmişəyaşıl 

palıd və s.), heyvanlardan isə dəvəquşu, kərgədan və fillərin saxlanılması göstərir ki, 

iqlim sərt olmamışdır. Belə vəziyyət Azərbaycan ərazisində insanın meydana gəlməsi 

və yaşaması üçün çox əlverişli şərait yaradırdı. 

Azərbaycan ərazisində bütün dördüncü dövrü əhatə edən və bəşəriyyətin bütün 

əsas  inkişaf  mərhələlərini  səciyyələndirən  maddi  mədəniyyət  qalıqları  aşkar 

edilmişdir. 

Ümumi  qəbul  olunmuş  geoxronoloji  bölgüyə  əsasən  dördüncü  dövr  üç 

epoxaya - eopleystosen, pleystosen və holosen epoxalarına bölünür. 

Azərbaycan ərazisində eopleystosen epoxası 1,8 mln il bundan əvvəl başlanan 

Abşeron əsrinə müvafiq gəlir. Təxminən 700 min il evvəl eopleystosen epoxası başa 

çatır,  onu  pleystosen  epoxası  əvəz  edir.  Pleystosen  epoxası  üç  yerə  bölünür:  erkən, 

orta  və  üst.  Azərbaycanda  erkən  pleystosenə  Bakı  əsri  (700-400  min  il  əvvəl),  orta 

pleystosenə alt Xəzər əsri (400-130 min il əvvəl), üst pleystosenə üst Xəzər və erkən 

Xvalın əsrləri müvafiq gəlir. Holosen son 10 min ili əhatə edir. 

Azərbaycan  ərazisində  paleolitin  ömrü  1  mln  ildən  artıq  olub,  üst 

eopleystosendən holosenədək davam edən dövrü əhatə edir. 

Çaydaşı  mədəniyyətinin  sahibləri  olan  ən  qədim  insanlar  Azərbaycanda  üst 

eopleystosendə  (Abşeron  əsrində),  erkən  Aşel  mədəniyyətinin  sahibləri  erkən 

şteystosendə (Bakı əsrində), Orta Aşel mədəniyyətini yaradanlar isə orta pleystosendə 

(alt Xəzər əsri) və üst pleystosenin əvvəllərində yaşamışlar. 

Mustye  və  son  paleolit  mədəniyyətlərinin  sahibləri  Azərbaycan  ərazisində 

pleystosen  epoxasının  axırlarında  məskunlaşmışlar.  Azərbaycanın  ona  qonşu  olan 

Qafqaz  və  Yaxın  Şərq  regionlarının  paleolit  düşərgələrindən  və  dördüncü  dövrün 

çöküntü qatlarından toplanmış bitki və heyvan qalıqlarının öyrənilməsi bu ərazilərin 

ibtidai  insanlar  yaşadığı  dövrlərdə  mövcud  olmuş  təbii  şəraitini  bərpa  etməyə  imkan 

verir. 

---

44 

 

Eopleystosen  epoxası  -  çaydaşı  mədəniyyəti  dövrü  iqlimdə  soyuqlaşma  və 

quraqlaşma  prosesinin  güclənməsi,  vulkanların  fəallaşması,  dağların  hündürlüyünün 

artması, dəniz örtən sahələrin azalması, fauna və flora örtüyünün kasıblaşması, meşə 

sahələrinin  azalması,  açıq  çöl  sahələrinin  genişlənməsi  və  ilk  dağ-dərə  buzlaqlarının 

yaranması kimi hadisələrlə səciyyələnir. 

Çaydaşı  mədəniyyəti  dövrünün  birinci  yarısında  Azərbaycan  ərazisinin  əksər 

düzənlik hissəsi hələ Xəzər dənizi suları altında idi. Ərazidə Böyük və Kiçik Qafqaz, 

Talış,  Savalan  və  b.  dağların  zirvələri  yüksəlirdi.  Onlardan  ən  hündürlərinin 

yüksəkliyi  2000-3000  m-ə  çatırdı.  Dağ  massivləri  vadilər,  dərələr  və  qobularla 

parçalanmışdı. 

Dövrün iqlimi indikindən isti və rütubətli idi. Heyvanat aləmi cənub filindən, 

kərgədandan,  yabanı  atdan,  dəvədən,  cüyürdən,  maraldan,  öküzdən,  qılıncdişli 

pələngdən,  dəvəquşundan  və  s.  ibarət  olmuşdur.  Onların  içərisində  savanna 

nümayəndələri üstünlük təşkil edirdi. Bitki aləmi çox zəngin tərkibə malik idi. Alçaq 

dağlıq və dağönü rayonlarda orta illik temperatur 13-15°C, yanvarın orta temperaturu 

5-6°C, iyul ayınınkı isə 22-23°C-yə çatırdı. 

Çaydaşı  mədəniyyəti  dövrünün  ikinci  yarısında  təbii  şərait  ciddi  şəkildə 

dəyişir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının qalxması sürətlənir. Qarabağ yaylasında və 

qonşu ərazilərdə (İran, Türkiyə, Ermənistan yaylası) vulkanlar canlanır, Xəzərin Kür 

körfəzi  xeyli  kiçilir,  dağönü  sahələrdə  və  Kür  çökəkliyində  düzənliklər  xeyli 

genişlənir, çay vadiləri dərinləşir və uzanır. 

Dağların qalxması iqlimdə ümumi qlobal soyuqlaşma ilə yanaşı gedir, bu da Böyük 

və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq zonalarında buzlaqların yaranmasına səbəb olur. 

İqlimin soyuqlaşması və atmosferin quraqlaşması isti və rütubətsevər heyvanların 

və  bitkilərin  məhv  olmasına  və  yerini  dəyişməsinə  səbəb  olur.  Dağətəyi  və  düzənlik 

sahələrdə  meşələrin  ərazisi  xeyli  azalır,  seyrək  arid  meşələr,  çöl  və  yarımsəhra 

landşaftlarının sahəsi genişlənir. Aşağı dağlıq qurşaqda enliyarpaq, əsasən palıd və vələs 

ağaclarından  ibarət  işıqlı  meşələr;  orta  dağlıq  qurşaqda  isə  enliyarpaq,  əsasən  palıd, 

vələs,  fıstıq  ağaclarından  ibarət  qarışıq  meşələr  üstünlük  təşkil  edir.  Yuxarı  meşə 

qurşağını  iynəyarpaqlı  meşələr,  daha  yüksəklikləri  isə  seyrək  tozağacı  meşələri,  subalp 

çəmənlikləri tutmuşdur. 

Orta və yüksək dağ yamaclarında müvafiq olaraq qara külgün və seyrək tozağacı 

meşələri,  Quruçay  vadisində  isə  qoz,  yalanqoz  və  digər  isti  və  rütubətsevən  bitkilər 

üstünlük  təşkil  etmişdir.  Dağətəyi  sahələrdə  seyrək  arid  meşələr  yayılmışdır. 

Düzənliklərdə  onları  tuqay  meşələri,  çöl  və  yarımçöl  landşaftları  əvəz  etmişdir.  Belə 

vəziyyət  ibtidai  insanlara  müxtəlif    heyvanları  ovlamağa  və  yem  bitkiləri  toplamağa 

əlverişli imkan yaradırdı. O dövrdə Azıx düşərgəsi yerləşən rayonda iqlim indikindən isti 

və  rütubətli  idi.  Yanvarın  orta  temperaturu  4-6°C,  iyulun  25-28°C,  illik  yağıntının 

miqdarı isə 1000-1800 mm-ə çatırdı. 

---

45 

 

Çaydaşı  mədəniyyəti  dövründən  erkən  aşel  mədəniyyətinə  keçid  ərəfəsində 

landşaftın regional xüsusiyyətləri saxlanmaqla yanaşı, qurunun və dənizin yerləşməsində 

və  iqlimdə  bəzi  dəyişikliklər  getmişdir.  Kür  körfəzi  geri  -  cənub-şərqi  Şirvanadək 

çəkilir, bütün Kür-Araz ovalığı Şirvandan qərbə dəniz sularından azad olur və düzənliyə 

çevrilir,  iqlim  quru  və  soyuq  olur.  İqlimin  soyuqlaşması  və  yüksək  dağlıq  zonalarda 

buzlaqların  əmələ  gəlməsi  nəticəsində  meşələrin  sürətlə  dağ  ətəklərinə  doğru  enməsi 

baş verir. Əvvəllər orta və yüksək dağlıq qurşaqları tutan meşələr indi 1000-1200  m-ə 

qədər enir və Azıx mağarasını əhatəyə alır. 

Aşel, Mustye və Üst Paleolit dövrlərini əhatə edən pleystosen epoxası Yer kürəsi 

tarixində  buzlaşma  dövrü  kimi  məlumdur.  Bu  dövrdə  Qafqaz 

 

və  digər  Avroasiya 

dağlarında üç dəfə buzlaşma gedir. 

 

Çaydaşı mədəniyyətinin sonunda formalaşan təbii 

şərait hələ pleystosenin başlanğıcında aşel mədəniyyəti dövründə saxlanmaqda davam 

edirdi. 

Erkən aşel mədəniyyəti dövründə (600-400 min il bundan əvvəl) iqlimin istiləşməsi, 

Şərqi  Avropa  düzənliyi  və  Qafqaz  buzlaqlarının  əriməsi  nəticəsində  Xəzər  dənizinin 

səviyyəsi  qalxır  və  yenidən  Kür-Araz  çökəkliyi  Gəncəyədək  su  altında  qalır.  Çaydaşı 

mədəniyyətinin  isti  dövründə  olduğu  kimi,  landşaft  qurşaqları  öz  əvvəlki  vəziyyətlərini 

bərpa  edir.  Dağ  ətəklərində  və  sahilyanı  düzənliklərdə  yenidən  çöl  və  yarımsəhra 

landşaftları hakim olur. Düzənliklərin çaykənarı sahələrində tuqay tipli meşələr yerləşir. 

Aşağı və orta dağlıq qurşaqlarda enliyarpaqlı və iynəyarpaqlı meşələr üstün mövqe tutur. 

Bu  dövrdə  Azıx  düşərgəsi  enliyarpaqlı  meşələrin  əhatəsində  yerləşmişdi.  Yanvarda 

hərarət 4-7°C, iyulda 22-25°C, illik yağıntı 1200-1600 mm olmuşdur. 

Erkən aşeldən Orta Aşelə keçid dövründə iqlim yenidən soyuqlaşır. Talış, Böyük və 

Kiçik Qafqaz dağ massivlərində qalxma sürətlənir. Onların ən yüksək silsilələri buzlaşmaya 

məruz  qalır.  Xəzər  dənizinin  səviyyəsi  xeyli  aşağı  düşür  və  sahəsi  kiçilir.  Kür-Araz 

ovalığı  yenidən  quruya,  hamar  düzənliyə  çevrilir.  İqlimin  soyuması  dağlarda  meşələrin 

yuxarı  sərhədlərinin  aşağı  düşməsi  ilə  müşayiət  olunur.  Azıx  yerləşən  ərazidə  meşə 

qurşağının  yuxarı  sərhədi  1000-1200  m  aşağı  enir,  bu  da  orta  illik  temperaturun  5-6°C 

aşağı  düşməsinə  dəlalət  edir. Göstərmək  lazımdır  ki,  Azıx  mağarasında  oddan  istifadə 

olunmasını sübut edən əşyayi-dəlillərə (kömür, yanmış sümük, ocaq yerləri) erkən aşel 

qatının üst təbəqələrində rast gəlinir. Oddan istifadə, şübhəsiz, iqlimin soyuqlaşması ilə 

əlaqədardır.  Osteoloji  materiallara  görə,  Azıx  düşərgəsi  ərazisində  o  vaxt  meşə 

heyvanlarından  ayı,  Qafqaz  bəbiri,  maral,  qaban,  xallı  maral,  vaşaq,  çöl  və  meşə-çöl 

heyvanlarından at, uzunqulaq, kərgədan, uzunbuynuzlu öküz və s. yaşayırdı. 

Orta  Aşel  mədəniyyəti  dövrünün  əvvəllərində  (erkən  Xəzər  əsrinin  birinci 

yarısında)  iqlimdə  yenidən  istiləşmə  gedir.  Materik  və  dağ  buzlaqlarının  əriməsi 

nəticəsində Xəzər dənizinin səviyyəsi yenidən qalxır və dəniz indiki Mingəçevir şəhərinə 

qədər  bütün  Kür-Araz  ovalığını  basır.  Arazsahili  zonada  və  Mil  düzündə  yarım    səhra 

landşaftı,  dağətəyi sahələrdə  çöl və  seyrək  meşələr, aşağı və  orta  dağlıq qurşaqlarda 

---

46 

 

palıd, vələs, fıstıq və  digər enliyarpaqlı  ağaclardan ibarət meşələr üstün  yer tuturdu, 

yüksək  dağlıq  isə  alp  və  subalp  çəmənlikləri  ilə  örtülü  idi.  Azıx  mağarasının  Orta 

Aşel  mədəni  təbəqəsindən  əldə  edilən  zəngin  osteoloji  materialın  öyrənilməsi  ətraf 

ərazidə müxtəlif növ heyvanların, o cümlədən cüyürün, xallı maralın, nəhəng maralın, 

qabanın,  vaşaqın,  ayının,  qamışlıq  pişiyinin,  kərgədanın,  qozbel  öküzün,  atın, 

uzunqulağın və s. yaşadığını göstərir. Bitki qalıqlarına əsasən aparılmış hesablamalar 

dövrün  iqliminə  aid  aşağıdakı  göstəriciləri  verir:  yanvarın  orta  temperaturu  4-6°C, 

iyulun 20-23°C, yağıntının miqdarı 1000-1200 mm-dir. 

Son  aşel  mədəniyyəti  dövrünün  (orta  pleystosenin  ikinci  yarısı)  əvvəlində 

iqlim  yenidən  soyuqlaşır.  Belə  vəziyyət  Azıx  sakinlərinin  mağaranı  müvəqqəti  tərk 

etməsinə səbəb olur. 

Sonra  gələn  erkən  Mustye  dövrü  (üst  Xəzər  əsri)  iqlimin  xeyli  istiləşməsi  ilə 

səciyyələnir. 

Bu  dövrdə  Azıx  düşərgəsi  yuxarı  sərhədi  2200-2300  m  mütləq  yüksəklikdə 

yerləşən  meşə  qurşağının  ətəyində  yerləşmişdi.  Bu  meşə  qurşağı  zəngin  heyvanat 

aləminə (cüyür, maral, dağ keçisi, mağara ayısı, qonur ayı və s.) malik idi. 

Mustye  dövrünün  (erkən  Xvalın  əsri)  ikinci  yarısında  qlobal  miqyasda 

soyuqlaşma (vyurm buzlaşma dövrü) ilə əlaqədar Azərbaycan ərazisində, o cümlədən 

dağlıq əyalətlərdə iqlim sərtləşir, əvvəlki dövrə nisbətən kəskin soyuq və quru iqlim 

vəziyyəti yaranır. Bu dövrün təbii şəraiti son aşel dövründəkindən fərqlənmirdi. Lakin 

iqlimin  arid  olması  ilə  əlaqədar  buzlaqların  ölçüsü  orta  pleystosenin  axırlarındakı 

səviyyəyə  çatmır.  Əgər  dağətəyində  və  düzənlərdə  çöl  və  yarımsəhra  landşaftlarının 

sahəsinin  xeyli  genişlənməsini  nəzərə  almasaq,  bütövlükdə  landşaft  qurşaqlarının  və 

zonalarının  yayılması son aşeldə  olan vəziyyəti təkrar edir. Bu dövrün  ən  əlamətdar 

hadisəsi insanın Azıx mağarasından 150-160 metr aşağıda və bir neçə kilometr aralıda 

bilavasitə  Quruçay  sahilində  yerləşən  Tağlar  mağarasına  keçməsidir.  İnsan  burada 

Mustye  mədəniyyəti  dövründə  (100  min  ildən  40-35  min  il  bundan  əvvələdək) 

yaşayıb. Qazıntı bitki qalıqlarına  görə, bu dövrdə  düşərgə  ətrafındakı dağ  yamacları 

palıddan,  vələsdən  və  cökədən  ibarət  meşələrlə  örtülü  olmuşdur.  Meşə  qurşağının 

yuxarı  hissəsində  qara  külgün  və  seyrək  tozağacı  meşələri  mövcud  olmuşdur.  Bu 

dövrdə  meşə  qurşağının  yuxarı  sərhəddi  indikinə  nisbətən  700-800  m  aşağıda 

yerləşirdi.  Tağlarda  insanın  yaşadığı  dövr  ərzində  üç  nisbi  istiləşmə  fazası  qeyd 

olunur.  Onlardan  biri  64-62  min  il,  ikincisi  58-56  min  il,  üçüncüsü  isə  52-48  min  il 

əvvəl olmuşdur. Bu qısamüddətli istiləşmədən sonra iqlimin yeni qlobal soyuqlaşması 

dövrü (son vyurm və ya son valday buzlaşma dövrü) başlayır. Şaquli iqlim və landşaft 

zonalarının  enməsi  baş  verir.  Bu  onunla  sübuta  yetirilir  ki,  yüksək  dağ  qurşaqlarına 

xas olan bitki və  heyvanların  qalıqları Azərbaycanda, Ermənistanda, Gürcüstanda və 

başqa regionlarda dağ ətəklərində yerləşən Üst Paleolit düşərgələrində tapılır. 

---

47 

 

Mezolit və sonrakı dövrləri əhatə edən holosen epoxası Yer kürəsində iqlimin 

ümumi  qlobal  istiləşməsi,  dağ  və  qitə  buzlaqlarının  tənəzzülə  uğraması  ilə 

səciyyələnir.  Bu  istiləşmə  Azərbaycan  ərazisində  dağ  buzlaqlarının  tam  əriməsi,  qar 

xəttinin  və  landşaft  qurşaqlarının  yuxarı  qalxması  ilə  müşayiət  olunur.  Palinoloji 

dəlillərə  görə,  bu  dövrdə  meşə  qurşağının  yuxarı  sərhədi  2400-2500  m  yüksəkliyə 

qalxır,  seyrək  arid  meşələr  isə  dağətəyi  düzənlikləri  basır  və  Cənub-Şərqi  Qafqazda 

Xəzər  dənizi  sahillərinə  yaxınlaşır.  Bu  dövrdə,  yəni  8-5  min  il  əvvəl  Xəzərin 

səviyyəsi indikindən 6-7 m yuxarıda idi. Bütün Kür-Araz ovalığı yarımsəhra və səhra 

landşaftlarına  malik  düzənlik  olmuşdur.  Şimaldan  və  cənubdan  ovalığı  geniş  çöllər 

əhatə edirdi. Açıq sahələrin genişlənməsi ilə əlaqədar çöl və yarımsəhra heyvanlarının 

-  at,  dəvə,  öküz,  qulan,  ceyran,  sayqak  və  başqa  iri  məməlilərin  sayı  artır. 

Ümumiyyətlə, holosen dövrünün təbii-iqlim şəraiti indikindən az fərqlənirdi.