Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
 
 
 

---

 
54 
 
 
Şəkil 20. Zülalların lipid qatı ilə qarşılıqlı təsiri. 
A.- ionlarla qarşılıqlı təsirdə olan zülal molekulu; B, V – hidrofil, 
(b
1
, V
1
) hidrofop,  (b
2 
V
2
) PL – zülalların lipidlərlə qarşılıqlı 
 
 
Zülal
 
 
Membran zülalları yerlşməsinə görə üç tipə ayrılırlar: 
inteqral zülallar, periferial zülallar və bərkidilmiş  
(ankor) zülallar. İnteqral zülallar  transmembran 
zülallar olub adətən membranı  kəsib keçir. Belə 
zülallara müxtəlif transmembran reseptor zülalları ion 
kanalları və digər mikro və makromolekulların 
daşınmasını həyata keçirən zülallar, məsələn nukleopor  
zülalları daxildirlər. Periferial zülallar adətən hüceyrə 
daxilində membran səthinə ion və hidrogen rabitələri 
kimi qeyri- kovalent rabitələrlə  birləşir.  Ona görə də 
periferial zülallar duz qatılığının artması ilə və 
xaotropik (ion əlaqələrini qıran) maddələrin təsiri ilə 
asanlıqla dissosasiya olunurlar. Bərkidilmiş (ankor) 

---

 
55 
zülallar kovalent rabitə ilə membran səthində lipid 
molekullarına birləşirlər. Belə lipidlərdə yağ 
turşularında (miristil və palmitil turşuları) prenil 
qurupları, farnezil qurupları geranil qurupları zülalların 
posttranslyasiya modifikasiyasında uyğun olaraq 
prenilləşmə, farnezilləşməsinə və  geranilləşmə kimi 
modifikasiyalarına daxil olub zülalları kovalent rabitə 
ilə membrana bağlayırlar. Bu tip membran zülalları 
membrandan asanlıqla dissosasiya olunmurlar. 
 
Membran  zülalları  bioloji  roluna  görə  üç  qrupa 
bölünür: 
1.
 
Ferment zülallar 
2.
 
Reseptor zülallar 
3.
 
Quruluş zülallar 
1.
 
Membran 
tərkibindəki 
ferment 
zülallar 
miqdarca  çox  və  müxtəlifdir.  Məsələn,  qaraciyər 
hüceyrəsinin  plazmatik  membranında  24  müxtəlif 
ferment  var.  Hər  bir  membranda  özünəməxsus 
ferment dəsti olur. Məsələn, plazmatik membranda K-
Na  asılı  ATP-aza  daha  çox  olub,  ionların  nəqlində 
iştirak edir.  
Mitoxondri membranında isə elektronları daşıyan 
ferment  zülallar  və  ATF  sintezini  təmin  edən 
fosforlaşma,  oksidləşmə-fosforlaşma  reaksiyalarını 
yerinə yetirən ATF-sintefaza fermenti olur.  
2.  Reseptor  zülallar  bu  və  ya  digər  maddələrlə 
birləşmə qabiliyyətinə malik olub, sanki onları tanıyır. 
Bu  reseptor  zülallar  hormonlar,  viruslar,  faqlar  və  s. 

---

 
56 
üçün  qonşu  hüceyrələri  tanımaq  xüsusiyyətinə 
malikdirlər.  Reseptor  zülalların  bu  xüsusiyyətini 
təsdiq etmək üçün belə bir maraqlı təcrübə aparmışlar. 
İki  hidranı  canlı  halda  neytral  qırmızı  və  narıncı 
rənglərlə  rəngləmiş  və  onları  ayrı-ayrı  qablarda 
ehmalca  əzərək  hüceyrələrini  bir-birindən  ayırıb, 
sonra  bir  qabda  onları  qarışdırmışlar.  Məlum  olduğu 
kimi hidrada yüksək dərəcədə regenerasiya qabiliyyəti 
vardır.  Bir  müddət  hidraların  qarışığını  sakitcə 
saxladıqdan sonra qırmızı  rənglə rənglənən hidraların 
hüceyrələri  regenerasiyaya  uğrayaraq  bütöv  bir 
qırmızı 
rənglənmiş 
hidra, 
narıncı 
rənglənən 
hüceyrələrdən isə narıncı hidra yaranmışdır. Beləliklə 
hər  hidranın  hüceyrələrindəki  plazmatik  membranın 
reseptor  zülalları  bir-birini  tanımaq  vəzifəsini  yerinə 
yetirmişlər.  
3.  Membranın  quruluş  zülalları  digər  zülallara 
nisbətən az öyrənilmişdir. Məlumdur ki, bu zülallarda 
geniş  hidrofob  sahələr  mövcuddur.  Onların  rolu  çox 
güman  ki,  membranların  stabil  saxlanmasını  təmin 
etməklə  yanaşı,  poliferment  komplekslərin  təşkilində 
iştirak etməsidir.  
Beləliklə,  membranların  kimyəvi  cəhətdən 
müxtəlifliyi  təkcə  lipidlərin  deyil,  zülalların  da 
müxtəlifliyi  ilə  əlaqədardır.  Odur  ki,  hüceyrə 
membranı  üçün  ümumi  cəhət  ondan  ibarətdir  ki, 
onların  hamısı  lipoproteid  təbiətlidir,  fərqli  cəhətləri 

---

 
57 
isə  zülal  və  lipidlərin  miqdarı  və  keyfiyyət 
xüsusiyyətlərinin müxtəlif olmasıdır.  
Bəzi  membranlarda  rast  gələn  karbohidrat 
komponentləri 
isə 
membranda 
qlikoprotein 
kompleksinin  olmasıdır  ki,  onlarda  zülallarla 
karbohidratların  kovalent  rabitələrlə  birləşməsindən 
yaranır.  Hüceyrə  membranın  quruluşuna  gəlincə  isə, 
o,  üç  qatlı  lipoproteid  təbiətli  (sendviç)  (zülal-lipid-
zülal) 
xüsusiyyətidir. 
Elektron 
mikroskopik 
tədqiqatlar  membranın  bu  xüsusiyyətini  isbat  edən 
dəyərli  məlumatlar  vermişdir.  Elektron  mikroskopu 
vasitəsilə sinirlərin miyelin qlafının ultra quruluşunun 
öyrənilməsi göstərdi ki, həqiqətən də membran 2,5 nm 
qalınlığında iki tünd rəngli qatdan və onların arasında 
yerləşən  geniş  açıq  rəngli  qatdan  ibarətdir.  Sonralar 
isbat  edildi  ki,  bütün  membranlar  üç  qatdan  iki  zülal 
və bir lipid qatından ibarətdir. Maraqlı  cəhət odur ki, 
membran  lipidlərin  çox  hissəsi  (70%)  membran 
zülalları ilə əlaqədə deyil.  
Membran  zülalları  3  əsas  hissəyə  bölünür:  səth 
zülalları, inteqral zülallar, yarıminteqral zülallar. Səth 
zülalları  lipid  cərgələrinin  ya  xaricində  ya  da 
daxilində yerləşir. Bunlar menbranın səthi ilə möhkəm 
birləşməyiblər.  İnteqral  zülalar  hər  iki  lipid 
cərgəsindən  keçir,  yarıminteqral  zülallar  isə  lipid 
cərgələrinin  ancaq  birində  yerləşir.  Funksiyalarına 
görə  menbran  züllaları  zülal-ferment,  zülal  reseptor, 
qoruyucu və struktur zülal ola bilər. Zülal molekulları 

---

 
58 
lipid  cərgələrində  mozaik  yerləşir  və  «lipid  dənizində 
aysberq kimi üzürlər». Göstərdiyimiz bioloji membran 
quruluşu maye mozaik quruluş adlanır. Öz növbəsində 
lipid molekulları bir-birinə paralel, hüceyrə səthinə isə 
perpendikulyar  vəziyyətdə  yerləşmişdir.  Hər  iki  sıra 
lipid  molekullarının  elektrik  yükünə  malik  olmayan 
hidrofob  (su  sevməyən)  ucları  bir-birinə,  elektrik 
yüklü hidrofil ucları isə xarici və daxili zülal qatlarına 
yönəlmişdir. 
Belə 
quruluş 
elementar 
bioloji 
membranlar  üçün  ümumi  olub,  bütün  hüceyrələrdə 
eynidir.  Sitoplazmatik  membran  hüceyrənin  daxilinə 
və 
içərisinə 
doğru 
yönəlmiş 
büküşlər 
(mikroxovcuqlar) 
əmələ 
gətirə 
bilər. 
Bunlar 
hüceyrənin  ümumi  səthini  böyüdür  və  beləlilklə 
hüceyrə  möhtəviyyatı  ilə  xarici  mühit  arasında  gedən 
maddələr 
mübadiləsini 
sürətləndirir. 
Hüceyrə 
membranı  yarımkeçirici  xüsusiyyətə  malikdir.  Xarici 
mühitlə  hüceyrə  arasındakı  mübadilə  proseslərini 
tənzim  edir  və  hüceyrənin  daxili  mühitini  sabit 
saxlayır.  Maddələrin  xarici  mühitdən  hüceyrəyə  və 
hüceyrədən  xarici  mühitə  keçməsi  fəal  və  passiv 
keçiricilik  vasitəsilə  yerinə  yetirilir  (şəkil  21). 
Maddələrin  hüceyrəyə  fəal  keçiriciliyi  molekulun 
ölçüsünün membran məsamələrinin ölçüsündən böyük 
olduğu  halda  belə,  eləcə  də  maddə  qatılığı 
qradiyentinin  əksinə  maddələrin  hüceyrəyə  daxil 
olmasını  təmin  edir  ki,  bu  zaman  ATF  enerjisi  sərf 
olunur.  Passiv  keçiricilik  isə  diffuziya  yolu  ilə 

---

 
59 
faqositoz  və  pinositoz,  eləcə  də  rofeositoz  vasitəsilə 
həyata  keçirilir.  Əslində  pinositozla  rofeositoz  bir-
birindən  az  fərqlənir.  Belə  ki,  pinosintoz  duru 
maddələrin  hüceyrə  membranı  daxilə  qatlanması  ilə 
hüceyrəyə  daxil  olmasıdırsa,  rofesitoz  membrana 
yapışmış  ən  kiçik  hissəciklərin  həmin  membranın 
büküşlərinin  dibinə  yapışmış  hissəciklərin,  büküşün 
dibi  ilə  birlikdə  membrandan  ayrılması  və  hüceyrəyə 
daxil  olması  prosesidir.  Odur  ki,  rofeositoz  hadisəsi 
pinositozdan  hüceyrə  tərəfindən  qəbul  edilən 
hissəciklərin  submikroskopik  ölçüləri  və  yüksək 
sıxlığı ilə fərqlənir. Faqositoz, pinositoz və rofeositoz 
birlikdə endositoz adlanır.  
 
Şəkil 21 .Hüceyrə membranında maddələrin nəql olunması 
 
 
 

---

 
60 
Hüceyrə  membranının  hərəkəti  və  xaricə 
qatlanmaqla hüceyrəyə lazım olmayan maddələrin kənar 
edilməsi isə ekzositoz adlanır (şəkil 22).  
 
Bioloji menbranların funksiyaları: 
1.
 
Ayrıcı  funksiyası  –  hüceyrəni  xarici  mühitdən, 
nüvəni  sitoplazmadan,  orqanoidlərin  tərkibini 
onların mikromühitindən və s. ayırır. 
2.
 
Qoruyucu funksiyası – hüceyrənin daxili mühitini 
xarici faktorların ziyanlı təsirindən qoruyur. 
3.
 
Reseptor funksiyası – (bax səh.29 ). 
4.
 
Daşıyıcı  funksiyası  –  hüceyrəyə  maddələrin 
daşınması-endositoz,  maddələrin  hüceyrədən 
daşınması-ekzositoz. 
5.
 
Hüceyrəarası 
əlaqələrdə 
iştirak 
edir 
– 
hüceyrəarası 
əlaqələrin 
yaradılmasını 
və  
hüceyrələr arasında distant əlaqələni təmin edir.  
 

---

 
61 
 
 
Şəkil 22. Maddələrin  hüceyrə daxilinə (endositoz) 
və hüceyrədən xaricə (ekzositoz) daşınması. 

---

 
62