Neriman Qurban indd

XII FƏSİL

ADADAN QƏLƏBƏLİYƏ

 Lev Nussimbaum

 Hamburq, Berlin 

 Sentyabr 1921-ci-oktyabr 1922-ci il

 ...Ata-oğul heyrətdən donub qalmışdılar...

  Oskarın  ağızdolusu  təriflədiyi  yer,  əslində,  adi  məktəb, 

hətta, internat-məktəb yox, bir növ sanatoriya-məktəb idi. Elə 

bil, dünyanın pislikləri, müharibə dəhşətləri, çevrilişlər, siya-

si  çalxantılar  bura  gəlib  çatmamışdı:  müəllimlərlə  yanaşı 

həkimlər,  tibb  bacıları,  xidmətçilər  vardı,  uşaqlar  müalicə 

oluna-oluna da oxuya bilərdilər. Əlbəttə, bu cür şərait Abram 

Nussimbaumun ürəyindən idi, oğlu sarıdan bir nigarançılığı 

qalmayacaqdı. Amma bütün bunları göstərə-göstərə həvəslə, 

ağızdolusu  danışan  ahıl  həkimə,  məktəb-sanatoriyanın 

müdirinə  baxa-baxa  cibindəki  pulu  hesablayırdı:  yaxın 

müddətdə oğlunun təhsili üçün vəsait tapmasaydı, işləri çətin 

olacaqdı. Bundan ötrü gərək Parisə qayıdaydı, çünki Noam 

onun səhmlərini sərfəli qiymətə satmağa söz vermişdi. Bakı-

da qalan, bolşeviklərin sərəncamında olan əmlakın səhmlə-

---

189

rinin  Parisdə  necə  satılacağından  baş  çıxara  bilməsə  də, 

bəxtini sınamağı qərara gəlmişdi.

 Bu məktəb-sanatoriyayla tanışlığın nəticəsi frau Şultenin 

də  qoşulduğu  ümumi  qərar  oldu:  Leo  bir  müddət  xüsusi 

təhsil almalı, sonra ümumi sinfə getməliydi. Abram öz işlərini 

yoluna qoymaq üçün oğlundan müvəqqəti arxayın olmalıy-

dı, buna görə də düşünüb-daşınmadan razılıq verdi. Üstəlik, 

frau  Şultenin  Hamburqda  pansiona  yerləşdirmək,  yaxud 

zəngin evlərinin birində dayə düzəltmək lazım gəlirdi. Bəxti 

üzünə güldü, fikirləşdiklərini gözlədiyindən də asan yoluna 

qoydu; bu ölkədə bolşeviklərdən canını qurtarmış “bakılı neft 

sənayeçisi”nə hələ hörmətlə yanaşırdılar.

  “Neft  sənayeçisi”nin  oğlu  Leo  Nussimbaumsa  adadakı 

həyata tez alışdı. Etimad doğuran güləş sifəti, almanca sərbəst 

danışması,  ünsiyyətə  açıq  olması  bütün  maneələri  aradan 

qaldırırdı. Bu xasiyyəti tezliklə mühacir qızlarının da diqqətini 

cəlb elədi. Leo daha onlara çəkingən davranmırdı: tanış olur, 

gəzintiyə  çıxır,  hətta  fürsət  düşəndə  öpüşürdü.  Sonra  yerli 

qızlar onun şərqli görkəminə vurulub özləri yaxınlıq verməyə 

başladılar. On beş-on altı yaşlı yeniyetmənin qayğısız həyatını 

yaşamaq onun xoşuna gəlirdi.

  Az  sonra  hər  şey  dəyişdi.  Rus  mühacirətinin  mərkəzi 

Parisdən Berlinə “köçdüyünə”, Noamun verdiyi vədlər boşa 

çıxdığına  görə,  Abram  Nussimbaum  da  ora  üz  tutmuşdu, 

amma hələ ki, gözlədiyi uğuru əldə eləyə, Bakıdakı daşınmaz 

əmlakını  bir  kəsə  “sata”  bilmirdi.  Yollar,  daimi  həyəcanlar, 

ucuz  mehmanxanalarda  keçirdiyi  gecələr  səhhətini  xeyli 

pisləşdirmişdi, indu frau Şultenin köməyinə daha çox ehtiya-

cı vardı. Bununla belə, güzəranını təmin eləyənəcən sədaqətli 

dayəni yerindən tərpədə bilməzdi.

 O payız günlərinin birində Abram Nussimbaum oğlunun 

direktorundan  məktub  aldı:  ona  Leonun  daha  münasib 

məktəbdə təhsil alması məsləhət görülürdü. Əlbəttə, bunun 

nə demək olduğunu başa düşürdü – təhsil haqqını vaxtında 

---

190

ödəmək lazım idi. Əslində, bu onun da ürəyindən idi, çünki 

bolşeviklərin  uzun  müddət  hakimiyyətdə  qalacaqları  artıq 

hamıya məlum olmuşdu, buna görə də daha neftlə bağlı alqı-

satqılar heç kəsi maraqlandırmırdı – bu da Abram Nussimba-

umun  iflası  demək  idi,  bu  səbəbdən  də  oğlunu  məktəb-

sanatoriyadan götürməyə, onsuz da kədərli vəziyyətdə olan 

büdcəsinə qənaət eləməyə çox ehtiyacı vardı...

 Amma Leo ikili hisslər yaşayırdı: alışdığı mühitdən, dost-

laşdığı yaşıdlardan, mühacir və yerli qızlardan, sanatoriyada-

kı rahat otağından ayrılmaq, əlbəttə, çətin idi, həm də paytax-

ta gedəcəyinə, arzuladığı qaynar həyatın ağuşuna düşəcəyinə, 

yeni duyğular yaşayacağına sevinirdi. Artıq atasının hər şeyə 

qadir vəzninin olmasıyla bağlı illüziyaları da dağılıb getmiş-

di. Oxumaq daha ondan ötrü vacib deyildi, başlıcası, tezliklə 

sərbəst həyata qədəm qoymaq, həyatını təmin eləyəcək qədər 

pul  qazanmaq,  əsil-nəcabətini,  istedad  və  bacarığını  sübuta 

yetirmək idi.

 Friz adasından Berlinə uzanan yol Hamburqdan keçirdi. 

Nussaimbaum iki gün ərzində Berlin qatarını gözləyə-gözləyə 

bundan  sonra  neyləyəcəkləri  barədə  danışırdılar.  Frau 

Şulteyə  də  baş  çəkdilər,  qohumlarından  hələlik  soraq  tuta 

bilməyən  qoca  dayə  on  ildə  isinişdiyi  oğlandan  ayrı 

düşəcəyindən  əzab  çəksə  də,  yaxın  müddətdə  vəziyyətin 

düzələcəyinə, yenidən bir yerdə olacaqlarına ümidini itirmir-

di. Leo sıxıntılardan qurtulmaq üçün liman şəhərini dolaşır, 

binalara, kilsələrə, meydanlara tamaşa eləyə-eləyə sarayların, 

minarələrin, bazarların – bütövlükdə Şərqin xiffətini çəkirdi.

***

 Leo Nussimbaum Berlinə çətin dövrdə ayaq basmışdı: pul 

qiymətdən düşür, yaşamaq get-gedə çətinləşirdi. Amma Ab-

ram  haqlıydı,  Parisə  qayıdıb  baldızıgilə  sığınmaq  ona  ağır 

gəlirdi – hər halda, əsil-nəcabəti, qüruru vardı, ikinci gildaya 

taciri,  neft  sənayeçisi  olmuşdu;  Bakıya  qayıtmaqdan  söhbət 

---

191

belə  gedə  bilməzdi  –  sovet  neft  sənayesinin  qurulmasına 

xidmət  göstərməkdən  boyun  qaçırıb  fərarilik  eləmiş  adamı 

güllələməsələr  də,  həbsxanada  çürüdərdilər.  Xoşbəxtliyi 

məhz burda – Berlində axtarmalı, bəxtlərini burda sınamalıy-

dılar.

 Bundan ötrü, Abram Nussimbaumun fikrincə, ləyaqətlərini 

qorumaq  naminə  şəhərin  abırlı  rayonlarından  birində  ev 

kirayələməliydilər. Rus mühacirlərinin çoxunun məskunlaş-

dıqları, üstəlik, rus gimnaziyasının da olduğu Şarlottenburq 

bu cəhətdən ən münasib yer idi. Kirayələdikləri otaq miskin 

görkəmilə  əsil-nəcabətlərinə  uyğun  gəlməsə  də,  əlləri  bir 

yana  çatanacan  dözməliydilər.  İndi  Abram  Nussimbaum 

hətta o miskin otağın pulunu belə vaxtında vermək iqtidarın-

da deyildi.

 Özləri də var güclərilə abırlı görünməyə çalışırdılar. Ab-

ram boz rəngli kostyumunu hər gün cidd-cəhdlə təmizləyir, 

yaxalığını, qalstukunu, şlyapasını, qara paltosunu göz bəbəyi 

kimi qoruyur, çəkmələrini tərtəmiz silir, jiletinin cibinə qoy-

duğu saatının qızıl zəncirini aradabir nəzərə çarpdırmağa ça-

lışırdı ki, görənlər kübarlığına şübhə eləməsinlər. Görkəmini 

qızıl çərçivəli pensnesi və əsası tamamlayırdı. 

 Leo da şıq geyinməkdə atasından geri qalmırdı, üstəlik, 

hər gün saçını yağlayır, ehtiyacı olmasa da, monoklunu bur-

nunun  üstünə  bərkidirdi.  Ata-oğul  Nissumbaumlar  bu 

görkəmdə tamamilə abırlı adam təsiri bağışlayırdılar.

 Ata-bala hər gün evdən çıxır, xeyriyyə cəmiyyətlərinə üz 

tuturdular. Abram  Nussimbaum  özünü  təqdim  eləyir,  keç-

miş  neft  milyonçusu,  indi  çətin  vəziyyətə  düşmüş  mühacir 

olduğunu deyir, hərdən az-çox yardım qopara bilirdi. Sonra 

məktəblərə  üz  tutur,  yenə  eyni  tarixçəəni  danışır,  oğlunun 

oxuması  üçün  kömək  istəyirdi.  Bu  sahədə  əldə  elədikləri 

nəticələrsə  sevindirici  deyildi:  məktəblərdə  Leoya  iki 

səbəbdən  maraq  göstərmirdilər:  atası  əsl  yox,  müflisləşmiş 

milyonçuydu, həm də bu ölkənin vətəndaşı deyildi; bu da az-

---

192

mış kimi, oğlanın indiyədək aldığı təhsil heç nəyə yaramırdı, 

alman  dilindən  başqa  bütün  fənnləri  alayarımçıq  mənim-

səmişdi.

 Amma ümidlərini, az qala, itirdikləri vaxtda rus gimnazi-

yasının qapıları Leonun üzünə açıldı. Xüsusi qız məktəbinin 

binasında yerləşən, məşğələləri günortadan sonra olan gim-

naziya Bakıdakı məktəbdən heç nəylə fərqlənmirdi: şagirdlər 

mühacir  uşaqlarıydılar,  əksəriyyəti  də  nussimbaumlar  kimi 

bolşeviklərin  əlindən  qurtulmuşdular.  Bununla  belə,  Leo 

adadakı  mənəvi  rahatlığı  burda  duya  bilmədi:  yaşıdlarının 

ataları,  görünür,  maddi  sıxıntı  çəkirdilər,  onun  atasısa  hər 

gün xeyriyyə cəmiyyətlərinə üz tutmaq, dil tökmək, yardım 

istəmək  məcburiyyətindəydi.  Üstəlik,  tez-tez  əyyaş,  qadın 

dəllalı olan ev yiyəsi sərxoş halda miskin otaqlarına soxulub 

qışqırırdı: 

 “Yaşamaq havayı deyil! Bundan ötrü pul vermək lazımdı! 

Sizsə  yaşadığınız  mənzilin  pulunu  vermək  istəmirsiniz! 

Dərhal kirayə haqqını ödəməlisiniz! Yoxsa sizi bir gün də sax-

lamaram!”

 Leo atasının o əyyaşa necə dil tökdüyünü, az qala, yalvar-

dığını, bir neçə gün möhlət aldığını görüb təhqir olunur, gücü 

ancaq özünü bayıra atıb küçələri sərsəm kimi dolaşmağa ça-

tırdı.

 Abram Nussimbaum xeyriyyə cəmiyyətlərində əlini üzüb 

milli  koloniyalara  üz  tutdu.  Hər  halda,  işıq  yolu  vardı: 

yəhudiydi, Rusiya imperiyasında doğulmuşdu, Gürcüstanda 

yaşamış,  Azərbaycanda  neft  sənayeçisi  olmuşdu  –  bunları 

nəzərə alıb oğlunun təhsilinə də, kirayə haqqını ödəməyə də 

yardım  göstərməliydilər,  özünün  olan-qalanı,  xeyriyyə 

cəmiyyətlərindən qopardıqları acından ölməməyə ancaq bəs 

eləyirdi. 

 Amma ümidləri dalbadal boşa çıxırdı. Rus koloniyasında 

mühacirlərin sayının milyonlarla olduğunu, daha ağır vəziy-

yətdə yaşayanların çoxluğunu misal çəkdilər; yəhudi koloni-

---

193

yasında ümumi yəhudi işinə maraq göstərməyən soydaşları-

nın  danışdıqlarına  etinasız  yanaşdılar;  gürcü  koloniyasında 

Abram  Nussumbaumun  göstərdiyi  Gürcüstan  pasportu  da 

kömək eləmədi – vəsait yox idi. Son ümid kimi Azərbaycan 

koloniyasına üz tutmağı qərara aldılar – hər halda, az qala, on 

beş il Bakıda yaşamışdılar.

  “Eden”  otelində  Azərbaycan  koloniyasının  başçısı  Hilal 

Münşizadə,  təqribən  əlli  yaşlarında,  orta  boylu,  xəstə 

görkəmli,  özünü  ləyaqətlə  aparmağa  çalışan  atanı,  güləş 

sifəti, iri gözləri, geniş alnıyla ona öz uşaqlığını xatırladan on 

beş-on  altı  yaşlarında  oğlanı  süzür,  ilk  dəfə  gördüyü 

“həmyerliləri”nin danışdıqlarına təəccüblə qulaq asırdı. Kişi 

dərhal  oğlunu  təqdim  eləmişdi,  sonra  başına  gələnlər  söy-

ləyirdi. Dediyinə görə, Kiyevdə doğulmuş, orda yəhudi qırğı-

nı  başlayanda  Gürcüstana,  sonra Azərbaycana  pənah  apar-

mış,  Bakıda  yaşamışdı,  neft  firması,  var-dövləti  varmış, 

bolşeviklər  hamısını  əlindən  alıblar,  indi  oğluyla  tamamilə 

vəsaitsiz qalıb, yaşamaq imkanı yoxdu, oğlunun təhsil alması 

üçün  Azərbaycan  hökumətinə  müraciət  olunmasını  xahiş 

eləyir.

 “Vəziyyətinizi dərk elədim, – Hilal bəy dilləndi, – amma 

rus,  yəhudi,  gürcü  koloniyalarına  üz  tutmamağınız  maraq 

doğurur”.

 “Müraciət eləmişəm, – Abram Nussumbaumun dodaqla-

rında acı təbəssüm peyda oldu. – Halımıza yanan tapılmadı. 

Hətta, mühacirət ərəfəsində vətəndaşı olduğumuz Gürcüstan 

koloniyasında belə bizi eşitmək istəmədilər”.

 “Belə məlum olur ki, az qala, bir ildi Berlindəsiniz, bəs bu 

vaxtadək koloniyamıza niyə müraciət eləməmisiniz?” – Hilal 

bəy maraqla ata-oğulu süzdü.

  Abram  Nussimbaum  çaşdı,  oturduğu  stulda  qurcuxdu, 

sonra  Parisə,  Hamburqa  səfərləri  barədə  müfəssəl  danışıb 

yaltaqcasına gülümsədi:

 “Əslində, çoxdan gəlmək fikrindəydik. Necə olsa da, uzun 

müddət  Bakıda  yaşamışıq,  indi  də  özümüzü  Azərbaycan 

---

194

vətəndaşı  sayırıq.  Hətta,  oğlum  islam  dinini  qəbul  eləmək 

istəyir ki, özünü “əsl azəri türkü” saysın. – Abram Nussimba-

um  səsinə  bir  qədər  zarafat  çaları  qatdı.  –  Əgər  ona  dövlət 

təqaüdü düzəltsəniz, bu addımı atar”.

  Hilal  bəy  qaşlarını  dartıb  təəccüblə  oğlanı  süzdü.  Leo 

gözlərini qırpmadan ona baxır, görünür, atasının ağlına gələn 

bu qəfil fikri necə əsaslandıracağı barədə düşünürdü. Amma 

qarşısındakı  adamın  sifətindəki  inamsızlığı,  dodaqlarında 

peyda olan istehzalı təbəssümü sezib dillənmədi.

 “Sizə heç bir ümid verə bilmərəm. Koloniyamızın üzvləri 

yetərincə  acınacaqlı  vəziyyətdədilər,  onların  ehtiyaclarını 

belə  qarşılamaq  iqtidarında  deyilik.  Bir  də  ki,  hazırda 

Azərbaycan vətəndaşı olmadığınıza görə, hökumətə müraciət 

eləyə bilmərik”.

 Nussimbaumlar söhbətin bitdiyini başa düşüb qalxdılar. 

Abram təzim eləyib oğluna sarı döndü:

 “Gedək, oğlum, ümidvaram ki, sənin də zamanın gələcək”.

 Hilal Münşizadə onları nəzərlərilə qapıyacan ötürüb ba-

yaqdan bir tərəfdə sakitcə oturmuş İsgəndər xan Rzazadəyə 

sarı döndü:

 “Görürsən, qardaşım, biz yüz əlli nəfərin halına gün ağla-

ya bilmirik, bu yandan da yeni “vətəndaşımız” peyda olur. – 

Susdu, yerində əyləşib gözlərini qarşısındakı kağıza dikdi. – 

Hə,  davam  eləyək.  Mirzə  bəy  Göygölün  təhsil  haqqı  nə 

vəziyyətdədi?

  “Ancaq  yarısını  ödəyə  bildik.  Bakıya  göndərdiyimiz 

məktubun  cavabını  gözləyirik,”  -  əlacsızlıq  duyulan  səslə 

dilləndi.

 Bakıya məktubu Hilal bəy öz əlilə, Berlin Tələbə Komitəsi 

adından yazmışdı: “Paramız tükəndiyindən təkcə təhsilimiz yox,