Neriman Qurban indd

XXI FƏSİL

“NİCAT SAHİLİ”NƏ DOĞRU

 Yusif Vəzir

 Paris, Berlin, Vyana, Moskva, Bakı 

 Yanvar-aprel 1926-cı il

 Əlbəttə, Vətənə getdiyinə görə sevinir... 

 Bəs niyə bu sevinc bütöv deyil, hətta, bir qədər səksəkə 

qarışıb?

  Daha  itirdiklərini  ömrünün  mübarizəyə  həsr  elədiyi,  az 

qala,  on  ilini,  o  illərin  əqidə  dostlarını,  yeganə  qardaşını, 

gəncliyini, arzularını itirmişdi. Bundan sonra itirəcəyi quruca 

canı qalmışdı, onu da yeni hökumət əfv eləmişdi. 

 Bəs niyə səksəkədən qurtara bilmir?

 Aslan məktub yazmadı, bunu ondan heç gözləmirdi də: 

arada canının qorxusu, üstəlik, ailəsi var. Zeynalabdinsə bəy 

indi qocalıb, güman ki, canında keçmişin xofu hələ qalıb, oğ-

lunu düşünülməmiş addımlardan çəkindirir.

 Mustafanın vəziyyətinisə öyrəndi: Ceyhun bəy hardansa 

xəbər  tutmuşdu  ki,  Moskvada  birbaşa  Kremlə  gedib,  Nəri-

manovla görüşüb, Nərimanov da ona Kremldə qalıb işləməyi 

---

310

məsləhət  görüb,  amma  razı  olmayıb,  Bakıya  gedib,  indi 

ədliyyə orqanlarında işləyir. 

 Görəsən, bu səksəkə Aslanı və Mustafanı da çulğamışdı-

mı?

  Vidalaşmalı  kimi  vardı?  Ceyhun  bəylə  vidalaşacaqdı, 

buna şübhə ola bilməzdi – qürbətdə keçən üçillik ömründə 

Ceyhun bəydən gördüyü diqqəti kimdən görmüşdü ki? Fa-

riz  Vəkilovla  görüşəcəkdi,  bəlkə,  Vətənə  sözü-sovu  var. 

Rəşid Atamalıbəyovla çox yaxın ünsiyyətdə olmaq istəmirdi: 

hər halda, o Əlimərdan bəyə yaxın adam idi, görüşəndə özü-

nü  naqolay  hiss  eləyərdi.  Keçmişdəki  münasibətlərinin 

xətrinə  Əlimərdan  bəylə  görüşüb  vidalaşmaq  istəyirdi, 

amma həyat qaralama deyil ki, istədiyini pozub təzədən yazaydı, 

aradakı körpülər uçulub-dağılmışdı – görünür, bu da taleyin 

oyunuydu...

 Mart günləri olsa da, hələ havada qışın soyuğu vardı. Pal-

tosuna  bürünüb  addımlayır,  tez-tez  əlini  sinəsinin  üstünə 

aparırdı: orda dörd gün sonraya “Paris-Berlin” qatarının ikin-

ci dərəcəli vaqonuna aldığı bilet vardı. Hələ bileti Moskvaya-

can almamışdı, neçə saatlığa da olsa, baş çəkəcəkdi.

  “Şərq  ekpressi”lə  İstanbula  gedər,  üç  il  əvvəl  çıxdığı  o 

unudulmaz şəhərdə nələrin dəyişdiyini görər, könlündə yeri 

olan  adamlarla  görüşərdi;  yəqin,  Xeyriyyə  xanım  qayğılar-

dan  bir  qədər  də  sınıxıb,  Sübhisə  böyüyüb;  yəqin,  Qamət 

Əfəndi hərdən də olsa, onu xatırlayır; yəqin, Əlibəy Hüseyn-

zadə Bakıdan, Birinci Türkoloji qurultaydan qayıdıb, doğma-

larıyla görüşdən çox təsirlənib; yəqin, Əhməd bəy Ağaoğlu 

artıq İstanbuldadı, Mustafa Kamal Paşanın güvən diyi adam-

lardandı... 

  Ləngimədən  Moskvaya  gedəcək.  Belə  məsləhətdi,  Sovet 

səfirliyində də aydın dedilər: mümkün qədər tez “Paris-Mos-

kva” qatarına əyləşib Vətəninizə gedin. Arxasınca adam sal-

mayıblarsa, bir neçə saatlığa Berlində və Vyanada dayanacaq, 

başqa  yolu  yoxdu:  borclarını  ödəyəndən  sonra  qalan  pulla 

---

311

Moskvaya  çata  bilməz,  həm  də  çamadandakı  yükdən, 

ürəyindəki səksəkədən, az da olsa, qurtulmalıdı.

  Ceyhun  bəylə  evində  vidalaşmayacaqdı,  narahatlıq 

keçirməyini istəmirdi: məktub yazıb görüşə çağırar, danışıb-

halallaşarlar. Bir də Ümmülbanunu görmək istərdi: görəsən, 

o  zərif  çiçək  indi  haralardadı?  Yəqin,  hələ  də  yaşam  acıları 

çəkir, həyat ruzigarına tab gətirməyə can atır...

  ...Yığıb-yığışdırmalı  nəyi  vardı  ki?  İndiyəcən  nəşr  olun-

muş kitablarının, yazıları çıxmış qəzet-jurnal nüsxələrini, hələ 

çap olunmamış roman, hekayə və məqalələrinin əlyazmaları, 

bir dəst məktub, bir dəst şəkil, Mir Abdullanın yadigarları, bir 

dəst  də  dəyişəcəyi  –  vəssalam.  Əlbəttə,  məktubların  və 

şəkillərin  də  bəzilərini  yandırmaq  lazımdı,  burjua  həyatını 

xatırladan nə varsa, sonralar başağrısına çevrilər. Əhməd bəy 

Ağaoğlunun Maltadan yazdığı bir neçə məktubu, professor 

Fridrix  Kraelitzin  Vyanadan  kitabına  yazdığı  rəylə  bağlı 

məktubunu,  Ceyhun  bəylə  kefinin  kök  vaxtında  çəkdirdiyi 

şəkli, Hans Günter və arvadı Süzanla Klişidə çəkdirdiyi şəkli, 

realnı məktəbdə və Kiyevdə çəkilmiş şəkilləri yandırmağasa 

əli gəlməyəcək – o fotolarda ömrünün ən gözəl anları həkk 

olunub.

 Otellə haqq-hesabı kəsəndən, bilet alandan sonra yüz əlli 

frankı qalır. Bu məbləğə uzaqbaşı bir həftə güzəranını yola 

verər.  Ceyhun  bəyin  vəziyyəti  böhranlıdı,  nə  vaxtdı  intizar 

içində Üzeyir bəyin göndərəcəyi pulu gözləyir; Fariz də elə 

onun kökündədi, özü dediyi kimi, əli cibindən utanır. Deməli, 

Berlində dayanmaqdan başqa yol yoxdu.

 İki gün Milli Kitabxanada qeydlərini, “Paris xəbərləri”ndəki 

işlərini  tamamlamağa,  bir  gün  də  Parislə  vidalaşmağa  bəs 

edər. Onsuz da xatirələrini öz içində çoxdan yerbəyer eləyib, 

bu  şəhərdən  cəmi  beş-üç  xoş  günü  olan  üçillik  ömür  yükü 

aparır. O yük həyatının sonunacan bəs eləyəcək...

---

312

***

  ...Ceyhun  bəy,  əlbəttə  ki,  görüşə  gəldi.  Amma  yorğun, 

kədərliydi, boz paltar, boz şlyapa kədərini daha da dözülməz 

eləyirdi. Dinməzcə görüşüb əyləşdi, xeyli susub pəncərədən 

bayırdakı qış havasına baxdı, sonra köksünü ötürüb dilləndi:

 “Deməli, gedirsən... – Gülümsəyib başını tərpətdi. – Bilir-

dim ki, qayıtmağına razılıq verəcəklər. Mənsə o quruluşa eti-

bar eləyə bilmirəm. Üzeyirin israrları məni çox düşündürdü, 

axırda qərara gəldim ki, getməyim”.

  “Burdakı  həyatıma  özün  şahidsən,  keçmiş  əqidə  dostla-

rımla münasibətlərimiz də xoşagəlməz şəkil aldı. Daha məni 

qürbətlə  heç  nə  bağlamır.  Qəzənfərin  vədlərinə  inanıb  ge-

dirəm. O mənə qarşı həmişə xeyirxah olub”. – Yusif Vəzir pa-

piros yandırıb kiçik nəfəsliyi azacıq araladı.

 “Təki elə olsun, – Ceyhun bəy başını tərpətdi. – Məktubda 

yazmışdın  ki,  mənimlə  vacib  bir  məsələni  məsləhətləşmək 

istəyirsən. Nə məsələdi elə?”

  “Sənə  əlyazmalarım  barədə  danışmışdım,  yadındadı? 

Klişidə dostumla almancaya çevirdik. Özümlə Bakıya apar-

maq istəmirəm, öz imzamla nəşr evinə vermək də, təbii ki, 

olmaz.  Nə  məsləhət  görürsən?”  –  Gözlərini  həmsöhbətinin 

üzündən çəkmədən gözlədi.

  “Başqa  imzayla  ya  Berlində,  ya  yolüstü  Vyanada  nəşr 

evlərindən birinə ver. Bəlkə, diqqətlərini çəkdi, – Ceyhun bəy 

də ayağa qalxıb pəncərəyə doğru getdi. – Bunu məndən başqa 

kimsəyə deməmisənsə, narahat olmaya bilərsən...”

 “Sənə etibar eləməsəydim, məsləhət istəməzdim, – Yusif 

Vəzir  gülümsədi.  –  Hər  iki  təklifin  də  ağlabatandı.  Onda 

gedək, bir vida qəhvəsi içək”.

 “Nə olar, gedək, – Ceyhun bəy paltosunu asılqandan götü-

rüb  geyindi,  şlyapasını  başına  qoydu,  yenə  kədərli  görkəm 

aldı. – Təəssüf ki, sənə kömək eləyə bilmədim”.

 “Elədiyin köməklər qədərindən də artıq oldu, əzizim, Cey-

hun, – Yusif Vəzir son görüş duyğusundan təsirlənmişdi, səsi 

titrəyirdi. – Təki, qismət ola, görüşək, onların əvəzini çıxım...”

---

313

 “Unut hər şeyi, unut, – Ceyhun bəy qapıya sarı gedə-gedə 

dilləndi. – Elə görüşməyi də unut, adımı çəkməyi də unut. 

Bircə hara getdiyini unutma”.

 Yusif Vəzir onun elədiyi yaxşılıqlarımı, Paris günlərinimi, 

baş  verənlərimi  nəzərdə  tutduğunu  ayırd  eləyə  bilmədi, 

amma daha sual da vermədi...

 ...Cəmi dörd gün sonra qatar tərpənəndə Farizin kədərli 

fiquru perrondakı camaatın arasında itəndə hələ tək olduğu 

kupedə  qəfildən  özünü  lap  tənha  hiss  elədi.  O  tənhalıq 

hissində  də  nagahan  səksəkə  vardı,  bunu  da  aşıq-aşkar 

duydu.

 Axşam o əlyazmaların üstünə niyə “Qurban Səid” yazdı? 

Onda Şuşadan tanıdığı Qurbanmı, Seyid nəslindən olan anası