Neriman Qurban indd

dəllalı” özü də bilmədən Leonun ömür yolunda mənhus rol 

oynamış, onu ana sevgisindən məhrum eləmişdi.

  İndi  digər  düşməni  –  Koba  qalırdı.  Atasının  rus  müha-

cirlərindən eşitdiyinə görə, axır illər Krasinlə araları möhkəm 

dəyibmiş,  Stalin  onu  “vurmaq”  üçün  məqam  gözləyirmiş, 

amma  Leninin  sevimli  silahdaşlarından  biri  olduğuna  görə 

toxuna bilmirmiş .

 “Yəqin, indi “Nikitiç”in ölümündən Koba da məmnundu, 

– fikirləşirdi, – ondan qisasımı özüm alacağam, ümidvaram 

ki, əlimə belə bir fürsət düşəcək”.

  Köhnə  dostlarıyla  görüş  daha  Əsəd  bəyi  cəlb  eləmirdi, 

daha doğrusu, istəyirdi ki, ətrafındakı adamlar onun keçmişi 

haqqında ya heç bir məlumata malik olmasınlar, ya da yalnız 

məsləhət olunanı bilsinlər. Brailovski getdi, ondan xəbər-ətər 

yoxdu; Zaderman işləyir, vaxtı çox az olur; pasternakların və 

nabokovların  evlərindəki  axşamlar  da  seyrəlib.  İndi  Əsəd 

bəyin redaksiyadan kənarda ən çox ünsiyyətdə olduğu adam-

lar Elza Lasker-Şuler və Oskar Kokoşkodu.

  Elza  bütün  Berlində  məşhur  simaydı:  yəhudiydi,  alman 

dilində şeirlər yazırdı, əynində hərəm şalvarı, başında çalma 

olur,  uzun  müştüyə  taxdığı  papirosunu  xüsusi  ədayla 

tüstülədirdi,  üstəlik,  özünü  Misir  şahzadəsi  adlandırır, 

qədim yəhudi dilini bildiyini iddia eləyir, dostlarına cürbəcür 

məzəli adlar verməyi xoşlayırdı. Yanında filosofdan tutmuş 

rəs samacan  cürbəcür  adamlar  olurdu.  Əlbəttə,  onların  ara-

sında Qafqazda, Azərbaycanda doğulmuş, neft milyonçusu-

---

300

nun oğlu, çalmalı, çuxalı, qurşağı xəncərli Əsəd bəy də vardı, 

hətta, yeri gələndə qızın xahişilə maraqlı əhvalatlar da danı-

şırdı.

 Amma şübhəsiz, bütün bunlar Əsəd bəydən ötrü Haas və 

Merinqi əvəz eləmirdi. Aralarındakı on-on beş illik yaş fərqini 

aradan qaldırmağı bacaran, ona şöhrətin əsl yolunu göstərən, 

uğurlarını qısqanmayan, keçmişini qurdalamayan bu adam-

lar  oğlandan  ancaq  uğur  gözləyirdilər.  Bütün  Avropadakı 

mühacir  dairələrindəki  dedi-qodulardan  xəbər  tutan, 

Berlindəki qafqalıların, xüsusilə gürcü və erməni qaçqınların 

əksəriyyətini  tanıyan,  başlıcasısa,  yazmaq  ehtirasıyla  alışıb-

yanan Əsəd bəyinsə təxəyyülündən başqa heç nəyi yox idi, o 

hüdudsuz  təxəyyülünün  hesabına  da  uğur  qazanmaq 

niyyətindəydi. 

 1927-ci ildə, Valter Merinqin “Parisdə yanğın” tarixi-satirik 

romanı nəşr olunanda ən çox sevinənlərdən biri də Əsəd bəy 

oldu.  Əlbəttə,  dostunun  romanını  təriflədi,  özünəxas  ədəbi 

məziyyətlərini  göstərdi.  Merinq  də  ona  borclu  qalmadı, 

Şairlər və Yazıçılar İttifaqına üzv olmasına kömək elədi, ədəbi 

aləmə şəxsən tanıtmaq üçün əlindən gələni əsirgəmədi.

 Əsəd bəysə bu yardımın əvəzini ilhamlı yazılarıyla vermək 

fikrindədi.  Məşhur  şair  Şota  Rustaveli  haqqında  yazmaq 

istəyir, qarşıdan İlya Çavçavadzenin vəfatının iyirminci ildö-

nümü gəlir. Livandan mühacirət eləmiş Sasun deyir, Rusta-

velinin ismi Şatodu, qədim erməni adı olan Aşot adından ya-

ranıb, Nestar-Darejan da təbii ki, mənşəcə eynidi. Deyəsən, 

hardasa  oxuyub,  İlya  Çavçavadzenin  “Ağa  və  qulluqçu”, 

“Oğru Kano” əsərləri var. Əlbəttə, məqalələri yazacaq, üstəlik, 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  qurulmasının  iyirminci 

ildönümü də yaxınlaşır, nəsə eləmək lazımdı.

 İttifaqın icraçı prezidenti Verner Şendellə də elə o vaxt ta-

nış oldu. Onda bu tanışlığın bütün həyatını dəyişəcəyini bil-

mirdi...

 Şendel Əsəd bəyin imzasını tanıyırdı, Şərqlə, o cümlədən 

Sovet İttifaqıyla bağlı məqalələrini oxumuşdu, xeyli maraq-

---

301

lıydı; onun fikrincə, indi Şərq mövzuları çox cəlbedicidi, bu 

mövzuda təkcə məqalələr yox, kitablar da çox yaxşı oxunur.

 Əsəd bəy onunla razılaşdı: özü lap bu yaxınlarda Qriqol 

Robakidzenin “İlan dərisi” romanını çox həvəslə oxumuşdu. 

Şərqin  təsviri,  dil,  kolorit  çox  cəlbediciydi.  Kitaba  Stefan 

Svayqın ön söz yazması təsadüf-filan deyildi. Robakidzenin 

bir  vaxtlar  Bakı  universitetində  alman  ədəbiyyatından 

mühazirələr  oxuduğunu  Şendeldən  eşidəndə  qəlbində  ona 

qəribə yaxınlıq duydu: hər halda, eyni şəhərdə yaşamış, eyni 

havanı udmuşdular.

 Şendel onu bir neçə aydan sonra axtarıb tapdı: redaksiyaya 

zəng vurdu, təkbətək görüşüb vacib bir məsələni müzakirə 

eləmək istədiyini bildirdi. Əsəd bəy imtina eləmədi, nəsə bu 

işgüzar adam könlünə yatmışdı, yaşamağı bacaran, hər şeyin, 

hər kəsin yerini bilən idi. Elə ilk ünsiyyətlərində sezmişdi ki, 

onunla sanballı işlər görmək olar. Çək-çevir eləmədən “Mel-

pomania” kafesində görüşməyi razılaşdılar. 

 Əsəd bəy gələndə Verner Şendel iki fincan qəhvə sifariş 

eləyib masa arxasında sakit görkəmlə oturmuşdu. Köhnə ta-

nışlar kimi salamlaşdılar, gün-güzərandan, Merinqin son ki-

tabından danışdılar, nəhayət, Şendel mətləb üstünə gəldi:

  “Əsəd  bəy,  işim  elədi  ki,  Berlinin  mühacir  aləminə 

müəyyən qədər bələdəm, – dedi. – O mühitdə Şərqdən, əsasən 

Sovet  İttifaqından  gəlmiş  çoxlu  qələm  əhli  var.  Əksəriyyəti 

istedadlı,  yaradıcı  adamlardı,  güzəran  ucbatından  qəpik-

quruşa işləməyə məcburdular. Mənə tez-tez yazdıqlarını nəşr 

etdirməklə bağlı müraciət eləyirlər. Amma əvvəla, rus dilində 

yazırlar,  ikincisi,  yazdıqlarını  alman  dilinə  çevirib  əl 

gəzdirmək  lazım  gəlir.  Ən  əsası  da,  –  Şendel  fasilə  verib 

mənalı-mənalı  onu  süzdü,  –  imzaları  oxucularımız  üçün 

cəlbedici deyil...”

 Əsəd bəy onun gətirdiyi dəlil-sübutlar arasında əlaqə ax-

tara-axtara həmsöhbətinə baxırdı: Şendel bununla nə demək 

istəyir?

---

302

  “Məndən  nə  tələb  olunur?”  –  Hələ  nəticə  çıxarmağa 

tələsməyib maraqla soruşdu.

  “Əslində,  çox  şey  tələb  olunmur,  –  Şendel  bir  qurtum 

qəhvə  içib  fincanı  masanın  üstünə  qoydu.  –  Sizin  imzanızı 

oxucular sevirlər, rus və alman dillərini mükəmməl bilirsiniz, 

Şərqə bələdsiniz, oxucunu cəlb eləyən üslubunuz var...”

 “Bəs o əsərləri yazanlar?” – Əsəd bəy artıq Şendeli başa 

düşmüşdü, ağlagəlməz uğurun lap yaxında olduğunu duyub 

nəfəsi tutula-tutula soruşdu.

 “Onlarla bağlı məsələlərin hamısını mən yoluna qoyaram, 

– Şendel arxayın görkəmlə dilləndi, – öz haqlarını alacaqlar. 

Əlbəttə, mənə də nəsə çatacaq. Sizinsə kitabınız çap olunacaq, 

üstəlik, maddi vəziyyətiniz yaxşılaşacaq”.

  “Bu  barədə  fikirkləşmək  olar”,  –  Əsəd  bəy  öz  qədir-

qiymətini bilən adam sayaq təmkinlə dilləndi.

  “Ümidvaram  ki,  bu  təklifimi  kiminləsə  müzakirə 

eləməyəcəksiniz,  –  Şendel  gülümsədi,  –  hətta,  dostumuz 

Valterlə də. Bu işgüzar söhbət öz aramızda qalacaq”.

 “Narahat olmayın, – Əsəd bəy onu arxayın elədi. – Məncə, 

yaxın günlərdə bir də görüşəcəyik”.

  Görüşdən  qayıdanda,  elə  bil,  havalanmışdı.  “Belə-belə 

işlər, Leo, – fikirləşdi, – deyəsən, məqsədinə nail oldun. Cəmi 

iyirmi üç yaşındasan, dünyanın ən yaxşı ədəbi jurnallarından 

birində işləyirsən, cəlbedici imzan var, yazıların maraq doğu-

rur, indi də sənə kitab müəllifi olmağı təklif eləyirlər; daha 

doğrusu,  kiminsə  yazdığı  kitabı  almancaya  çevirib,  əl  gəz-

dirib, artırıb-əksildib üzə çıxaracaqsan, çünki nəşriyyat ların 

da, oxucuların da sənə ehtiyacı var, o yazılanları sehrli “Əsəd 

bəy” imzasına görə çap eləyəcək, alacaqlar, sənsə daha böyük 

şöhrət, daha çox pul qazanacaqsan”.

 Cəmi bir həftə sonra Valter Şendellə görüşüb təfərrüatları 

razılaşdırmışdılar. 

 Səliqəli, bişmiş xətlə yazılmış təxminən iki yüz səhifəlik 

əlyazmanı Əsəd bəy bir gecəyə oxuyub kəm-kəsirini dərhal 

---

303

gördü: şübhəsiz, bunu yazan savadlı adam idi, Şərqi tanıyır-

dı, görünür, neftlə bağlı məsələlərə də yaxşı bələdliyi vardı; 

amma belə əsər oxucunu maraqlandırmazdı – burda macəra, 

avantüra, fantaziya çatışmırdı, o da Əsəd bəydə Allah vergisi-

di.  Əfqanıstan  şahı  Əmənulla  xanın  Berlinə  gəlişilə  bağlı 

silsilə məqalələrinin doğurduğu səs-küy hələ səngiməmişdi.

 Əsəd bəyə görə, həmişə düşündüklərinin hamısını olduğu kimi