Neriman Qurban indd

gecədə taleyi dəyişmək mümkün deyil, amma bütün həyatını başqa 

səmtə yönəldəcək fikirləri dəyişmək olar...

 

***

 Məktubu hökumətin başçısı – Xalq Komissarları Sovetinin 

sədri  Qəzənfər  Musabəyova  yazdı.  Onu  tələbəlik  illərindən 

tanıyırdı, aralarında haqq-salam vardı. Yusif Vəzir Kiyev uni-

versitetinin  hüquq  fakültəsində  oxuyanda  Qəzənfər  bəy 

həmin universitetin tibb fakültəsində təhsil alırdı. Düzü, bu 

həlim  xasiyyətli,  ziyalı  görkəmli  adamın  necə  bolşevik  ola 

biləcəyini  təsəvvürümə  gətirməyə  çətinlik  çəkirdi.  Əks 

cəbhələrdə  olsalar  da,  Qəzənfər  bəy  onun  Vətən  sevgisinə 

şübhə eləməzdi. Yazdı ki, mən qurbanam, siyasətin qurbanıyam, 

Vətənimə qayıdıb çalışmaq, xalqıma xeyir vermək istəyirəm, 

mənim Vətənimə qayıtmağıma izin verin.

 İntizar və üzüntüylə dolu günləri doldurmaq üçün bir yol 

tapmışdı.  Milli  Kitabxanaya  gedir,  Şərq  bölməsindəki  kata-

---

291

loqları nəzərdən keçirir, diqqətini çəkən kitabları sifariş verib 

oxuyur,  qeydlər  götürürdü.  Kitabxananın  səssizliyində  tez-

tez xəyal onu çəkib uzaqlara aparır, Ağdamda və Şuşada oxu-

duğu  günləri  xatırlayırdı.  Haşım  bəy  Vəzirovun  kitabxana-

sında gördüyü kitabları, qardaşı Mir Əbülhəsənin kitablarını 

yada salır, elə bil, atasının səsini eşidirdi:

 “Yusif, köpəyoğlu, yenə bu nə kağızdı yazmısan?”

 Atasının onun məktub yazıb göndərməsindən xoşu gəlirdi. 

Amma həmişə istəyirdi ki, məktub səliqəli yazılsın, oğlunun 

gələcəkdə  böyük,  savadlı  adam  olacağından  xəbər  versin. 

Yusifdən pis kağızda, səliqəsiz yazılmış məktub alanda acığı 

tuturdu.

 Sonra anasının həmişə qayğılı, üzgün simasını görürdü. 

Yeddi  uşağın  qayğısı,  ərinin  tünd  xasiyyəti  Seyid  Əzizin 

çöhrəsini  tez  soldurmuşdu,  Mir  Əbülhəsənin  ölümü  də 

biçarəni cavanca yaşında qocaltdı, ondan sonra heç on il yaşa-

madı. 

 Hər səhər oyananda şalvarını – işığa tutur, süzülən yeri 

olub-olmadığını yoxlayırdı. Bakıya getməyini də iyirmi illik 

məhbus həyatından qurtulmaq sayırdı. Gündəliyində beləcə 

də  yazmışdı:  “İyirmi  illik  məhbus  həyatı.  Gəncliyin  ən  şehli  və 

təravətli  vaxtlarını  müsəlmanların  qorxusundan  damın  altında 

keçirmişəm... Mən qız deyiləm ki, mənə həsrətlə baxırsınız. Qoy qız-

lar baxsınlar, pak ürəkləri də döyünsün... Gedirəm”.

  O  gedən  getdi.  İndi  iyirmi  ildi  Şuşaya  həsrət  qalıb.  “Bu 

şəhər mənimdi” dediyi günlər hanı?

 ...“Paris xəbərləri” qəzetinə Şərqlə bağlı məqalələr yaz maq 

da  o  vaxt  ağlına  gəldi.  Düzdü,  keçmiş  əqidədaşları 

fi kir  ləşəcəklər ki, kommunistlərlə yaxınlaşıb, onların “dəyir-

manına  su  tökür”,  amma  indi  bunun  ondan  ötrü  bir  elə 

əhəmiyyəti yoxdu, qardaşının faciəvi ölümünü, özünün mis-

kin vəziyyətini heç kəsə bağışlamayacaq. O da insandı, rahat 

yaşayıb-işləmək  istəyir.  Ömrü  yarıdan  ötüb,  amma  hələ  də 

əlində-ovcunda yel vurub yengələr oynayır.

---

292

  Gözlədiyi  oldu:  Fariz  bəy  “Qafqasiyyə”  məcmuəsini 

verəndə  içində  daha  bir  telin  qırıldığını  duydu:  “Kommu-

nist”  qəzetində  dərc  olan  məktubu  cavabsız  qala  bilməzdi. 

“Müsavatçı”nın şərəfsiz aqibəti” başlıqlı yazısını gözləri torla-

na-torlana oxudu: deməli, aradan keçən iki il yarım müddət 

ondan ötrü tərəddüd dövrü imiş, həmin müddətdə Müsavat 

firqəsindən  çıxıb-çıxmamaq  barədə  düşünürmüş,  Rəsulza-

dənin  məktubunu  alandan  sonra  qəti  qərara  gəlib;  deməli, 

səfir  olduğu  vaxt  siyasətində  sərbəstlik  göstərirmiş,  Azər-

baycan hökuməti onun işdən çıxarılması barədə qərar verdiyi 

halda buna əməl eləyib vəzifəsində qalıbmış.

  Əlbəttə,  vəziyyətin  bu  cür  şəkil  almasını  heç  istəməzdi, 

amma özünü müdafiə eləməlidi, öz həqiqətini hamıya çatdır-

malıdı.  Səfirlik  vaxtı  hansı  əzablara  düçar  olmasından,  im-

kansızlıq ucbatından nə zillətlər çəkməsindən, səkkiz ay pul-

suz-parasız  oturmasından,  “Müsavatın  rüknü”  Xəlil  bəyin 

əməllərindən Məmməd Əmin bəyin xəbəri yoxdu, bununla 

belə,  Parisdə  əlacsız  qalıb  ən  çirkli  işlərdə  çalışmasından, 

xəstə  qardaşını  qurtarmaq  üçün  çəkdiyi  zülmlərdən  xəbəri 

var.  Bu  məşəqqətlərə  görə  “şərəfsiz  aqibət”də  günahlandırıl-

maq haqsızlıq deyilmi? O buna layiqdimi?

 Elə o axşam da “Müsavatçıya cavab”ı yazdı. Dörd il əvvəl 

Xəlil bəy Xasməmmədovla aralarında baş verən ixtilaf, müsa-

vatçılardan başqa həmin vaxt mühacirətdə olan məhbuslar, 

səfirlər, generalların da o ixtilaflarda iştirak elədikləri, “Mü-

savat”  rəhbərlərinin  sui-istifadələrinə  imkan  verilmədiyi, 

hətta bununla bağlı qrup da yaradıldığı, Parisdə Rəsulzadəylə 

görüşü  barədə  yazdı:  qardaşının  xəstəliyi,  onun  müalicəsi 

üçün  Əlimərdan  bəyə  və  Məmməd  Əmin  bəyə  məktub 

göndərdiyi  barədə  söz  açdı.  İçində  duyduğu  ağrının 

şiddətindən artıq kağıza köçürdüyü sözlərin qədərindən ar-

tıq kəskin olduğunu da sezmirdi.

 Vəssalam. 

---

293

 Hər şey bitdi. Onu “Müsavat”la, müsavatçılarla birləşdirən 

körpünün  son  dayağı  da  yıxıldı,  həyatının  daha  bir 

mərhələsinə son qoyuldu...

***

 O ilin qışı sıxıntılı keçdi. Milli Kitabxanada iç dünyasına 

çəkilməsi, “Paris xəbərləri”nə məqalələr yazması, arada Mir 

Abdullanın  qəbri  üstünə  getməsi  qəlbini  bürümüş  sıxıntını 

azaltmaq iqtidarında deyildi, əksinə, daha da artırırdı. Ara-

dabir yadına Ümmülbanu düşürdü, həyatın amansız üzüylə 

rastlaşan  zərif  qızcığazın  indi  hardasa  güzəran  qayğılarıyla 

əlbəyaxa olduğunu fikirləşib uzaqdan-uzağa ona şəfqət du-

yurdu. Şübhəsiz, səhv elədi, gərək onunla əlaqəni itirməyəydi, 

heç  olmasa,  tənhalıqdan  bağırmaq  həddinə  çatanda  tapışıb 

dərdlərini bölüşərdilər.

 Ceyhun bəylə gec-gec görüşürdülər, daha doğrusu, bütün 

bu  olub-keçənlərdən  sonra  özü  ünsiyyətlərini  seyrəltmişdi: 

Ceyhun  bəy  əqidə  adamıdı,  Məmməd  Əmin  bəylə  də, 

Əlimərdan bəylə də yaxşı münasibətləri var, yerli, qohum və 

gənclik  dostu  olmaları  gərək  bütün  bunları  nəzərə  almağa 

mane olmaya. Onsuz da elə hey qayğıların əlində çırpınır – 

yazır,  tərcümə  eləyir,  zövcəsinin  və  iki  övladının  qayğısını 

çəkir, dost-tanışa əl tutur – indiki imkanlarıyla bu heç də az iş 

deyil.

 Hərdən Fariz bəylə “Qafqaz zirzəmisi” kabaresində görü-

şür, olub-keçənlərdən xəbər tuturdu. Bir görüşdə demişdi ki, 

eşitdiyinə  görə,  Bakıda  Birinci  Türkoloji  qurultaya  hazırlıq 

gedir, İstanbuldan Əlibəy Hüseynzadəni də dəvət eləyiblər. 

Onda ancaq köksünü ötürdü: əlbəttə, indi orada olmaq, neçə 

illərdən bəri ayrı düşdüyü qələm dostlarını görmək istəyərdi. 

Amma hələ Qəzənfər Musabəyova yazdığı məktubdan xəbər-

ətər yoxdu, heç çatıb-çatmadığı da məlum deyil.

 Qışın sıxıntısı bitib-tükənmək bilmirdi. Düzdü, artıq aldığı 

qonorarla oteldəki ucuz otağın haqqını verə, güzəranını bir-

---

294

təhər təmin eləyə bilirdi. Axşamlar yazıb-oxuyur, gündüzlər 

kitabxanaya yollanır, həftədə bir-iki dəfə yazdığını redaksiya-

ya aparır, hava imkan verəndə nimdaş paltosuna bərk-bərk 

bürünüb Yelisey çölünə, Ramsey bulvarına, ya Lüksemburq 

bağına gəzməyə yollanırdı. Ona elə gəlirdi, bu sıxıntı, intizar 

heç vaxt sona çatmayacaq, ömrü boyu uzanacaq.

 Amma qış günlərinin birində portye ona məktub uzadan-

da  içində  sevincqarışıq  anlaşılmaz  həyəcan  duydu.  Ondan 

Sovet səfirliyinə gəlməsini xahiş eləyirdilər. Deməli, həyatında 

çox əhəmiyyətli hadisə baş verəcəkdi.

  Səhər  Sovet  səfirliyinə  qarşısıalınmaz  həyəcanla  getdi. 

Onu gözləmədiyi nəzakətlə qarşılayıb dedilər, məktubunuz 

yoldaş  Musabəyova  çatıb,  o  da  məktubu  Azərbaycan 

bolşeviklər firqəsinin birinci katibi yoldaş Sergey Mironoviç 

Kirova göstərib, yoldaş Kirov Azərbaycana qayıtmağınıza ra-

zılıq verib, Ümumittifaq İcraiyyə Komitəsinin 18 yanvar 1926-

cı il tarixli qərarına əsasən Sovet vətəndaşlığına qəbul olun-

musunuz, ölkəyə qayıda bilərsiniz.

 Beynindən keçirdi ki, düz deyiblərmiş, heç vaxt həyatın nə