Neriman Qurban indd

 “Nuri-çeşmim Əbülhəsən,

---

317

 “Təvəqqe edirəm ki, Yusifdən dürüst müvəqqe olasan, Rus və 

müsəlman dərsi oxusun. Mən ölüm, ona dərs verib və səy edəsən. 

Bəlkə, bu il realniyə götürərlər.

 Məşədi Mirbaba”

 Atası əsil-nəcabətli nəsildən idi, seyid-imam övladı kimi 

tanınır,  Əmirəlmöminin  Həzrəti  Əli  Əbutalibdən  başlayıb 

gəlirdi, Qarabağda Musəvi seyidləri kimi tanınırdılar. Babası 

Sofuoğlu  Mirzə  Əliməmməd  ağa  İbrahim  xan  Cavanşirin 

məsləhətçisi olmuşdu, hətta, xan onu Osmanlı dövlətinə elçi 

göndərmək fikrindəymiş, amma Ağa Məhəmməd şah Qaca-

rın  hücumu  hər  şeyi  alt-üst  eləmiş,  Mirzə  Əliməmməd  ağa 

qətlə  yetirilmişdi.  Onun  nəvəsi,  Mirzə  Cəfərin  oğlu  Mirzə 

Həsən  Şəkiyə  köçüb  dəftərxanada  münşilik  eləmiş,  üstəlik, 

şair Mirzə Əbülhəsən Şəhid kimi tanınmışdı. 1873-cü il aprel 

ayının 13-də Şuşa qəza idarəsi Məşədi Mir Babaya bəyliyini 

təsdiq eləyən şəhadətnamə vermişdi. O geniş dünyagörüşü 

vardı,  şeirdən-musiqidən  başı  çıxırdı,  İran,  Orta  Asiya  və 

Türkiyənin  bir  hissəsini  gəzmişdi,  fars  dilində  və  Osmanlı 

türkcəsində danışırdı, Firdovsini, Füzulini çox sevir, “Seyid” 

təxəllüsüylə şeirlər yazır, xanəndələrə muğamatdan dərs de-

yirdi. Elə Ağdama da bunun ucbatından gedib çıxmışdı: var-

yoxunu  kef  məclislərinə,  xanəndələrə  xərcləyib  sınıq 

düşəndən sonra ora üz tutmuşdu, ildə bir-iki kərə gəlir, bir 

həftə evində qalır, təzədən Ağdama qayıdırdı. 

 Anası Seyid Əziz, bacıları Bəyim, Ziba, Qönçə, Əzət, qar-

daşları Mir Əbülhəsən və Mirabdulla – səkkiz nəfər Mirbaba-

nın  öhdəsindəydi,  o  da  bir  çətən  külfəti  dolandırmaq  üçün 

özünü oda-közə vururdu. Sonra bacısı Bəyim Aşqabada ərə 

getdi,  amma  onun  da  bəxti  gətirmədi:  ər  evində  yola 

getmədiyindən tez-tez qaçıb Şuşaya gəlir, sonra əri aparana-

can atası evində qalırdı.

 Seyid Əziz dərd-sər görmüş, ürəyiyumşaq, səxavətli qadın 

idi,  səhərdən-axşamacan  dizini  qatlayıb  oturmazdı.  Amma 

həm  də  erkək  tinətliydi,  qorxu-ürkü  bilmirdi.  Bacısı  Zibanı 

---

318

qaçırmaq  istəyən  dəliqanlıların  qabağına  ərinin  tüfəngilə 

çıxıb onları pərən-pərən salmışdı. Bu əhvalat o vaxt hamının 

dilində dolaşırdı.

 Ana babası Seyid Hüseyn çox talesiz adam idi. Arvadı ca-

van  yaşında  iflic  olub  on  yeddi  il  yataqda  xəstə  yatmışdı. 

Üstəlik, binəvanın iki oğlu, iki qızı da bir-birinin ardınca dün-

yalarını  dəyişmişdilər.  Kişi  gününü  qəbiristanlıqda  keçirir, 

gündə iki dəfə ora fatihə oxumaq üçün gedirdi. Mir Yusif ona 

baş çəkəndə qəbir kimi qaranlıq, rütubətli otaqda darıxır, o 

məşəqqətdən canını tez qurtarmağa çalışırdı. Bütün bunlar, 

həm də yeganə qardaşının xəstəliyi Seyid Əzizi də şam kimi 

əridirdi.

 Məmməd bəyin övladı, Firudin bəy Köçərlinin bacısı oğlu 

Zülfüqar bəy Hacıbəyovun yaratdığı “Cavanlar ittifaqı” ədəbi 

dərnəyinə Mir Əbülhəsənlə birgə gedir, ayda bir-iki dəfə yığı-

şıb ədəbiyyat, poeziya və musiqi barədə danışırdılar. Dərnəyə 

Mirhəsən,  Zülfüqar  (Üzeyir  bəyin  böyük  qardaşı),  Ceyhun, 

Azad, Abbas, Həsən də gəlirdilər. Amma ən çox xoşladığı iş 

rəsm çəkmək idi...

  Atası  Ağdamdan  gələn  kimi,  Üzeyir  özünü  yetirir,  onu 

musiqi  barədə  söhbətə  tuturdu.  Bildiklərini,  öyrəndiklərini 

danışmaq, hətta, əyani ifa eləmək Məşədi Mir Babanın xoşu-

na gəlir, buna görə də onun xətrini çox istəyirdi. Elə o vaxt da 

Üzeyir  hekayə  yazmağa  başlamışdı,  hekayələrini  səliqəylə 

köçürür,  «Kitabi-məzhəkə»  adı  qoyur,  illüstrasiyalar  çəkib 

cildləyir, on beş qəpiyə satırdı. Birini də Mir Əbülhəsən almış, 

Mir Yusif oxuyub gələcəkdə bu cür yazmağı arzulamışdı...

  Xandəmirovun  tikdirdiyi  teatr  yaxşı  yadındaydı:  teatrın 

üç-dörd yüz nəfər tutan bütöv və uzunsov zalı vardı, zalın bir 

başında kiçik səhnə yerləşirdi. Camaatın oturması üçün stul-

lar  düzülmüş,  divarlardan  iri  lampalar  asılmışdı. Təxminən 

altı yaşı olanda bir yay günü Mir Əbülhəsən onu Haşım bəyin 

tərcümə eləyib tamaşaya qoyduğu Şekspirin “Otello” tama-

şasına aparmışdı. Bir neçə il sonrasa Peterburqdan yay tətilinə 

gələn Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Dağılan tifaq”ı hazırla-

---

319

mışdı. Tamaşada qadın rolunu Zülfüqar Hacıbəyli, Süleyman 

bəyi  Süleyman  Sani Axundov,  Nazlı  xanımı  Rza  Mirzəyev, 

Nəcəf  bəyisə  Yusif  bəy  Məlikhaqnəzərov  oynamışdı. Sonra 

Əbdürrəhim  bəy  təşəbbüs  qaldırmış,  özü  dirijorluq  eləmiş, 

Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasında «Məcnun Leylinin məzarı 

başında»  adlı  səhnəcik  hazırlayıb  camaata  göstərmişdi. 

Məmməd  bəyin  oğlu  Zülfüqar,  Mir  Əbülhəsən,  Zülfüqar, 

Üzeyir, Ceyhun qardaşları xorda oxumuşdular, Yusifsə sıxıl-

dığına görə, onlara qoşulmamışdı. O hadisə də dillərdə das-

tan olub uzun müddət danışıldı.

  1899-cu  ilin  avqustu  da  yaxşı  yadındaydı:  Şuşadan  beş 

nəfər – Zülfüqar bəy Hacıbəyov (Məmməd bəyin oğlu), Üzeyir 

bəy Hacıbəyov, Azad bəy Əmirov, Abbas bəy İsmayılov və 

Həsən Sultanov Qoriyə, Müəllimlər seminariyasında oxuma-

ğa  gedirdilər.  Mir  Əbülhəsənlə  onları  Qala  qapısına  qədər 

ötürdülər. Fikirləşirdi ki, yəqin, məktəbi bitirən kimi qardaşı 

da gedəcək. Gərək o da oxumaq barədə düşünsün. 

 Bir də o il Mirzə Əli Əsgərin oğlu “mütrüf”, “kafir” Mirzə 

Muxtarın  Şuşadan  çıxıb  getməsi  yadındaydı.  Mirzə  Əli 

Əsgərin ecazkar səsi vardı, həm də kamil kamançaçıydı. Əli 

Şirazi İran tarını Qarabağa gətirəndən sonra bütün Qafqazda 

əvəzsiz tarzən kimi ad-san qazanmışdı. Əvvəllər Xan qızı Na-

tavanın  atası  Mehdiqulu  xanın  sarayında  “saray  musi-

qiçisi”ydi, Mirzə Hüseyn, Həsən, Keştazlı Həşim, Hacı Hüsü, 

Məşədi İsi kimi məşhur xanəndələri tarda müşayiət eləyirdi, 

Sadıqcan,  Cavad  bəy  Əlibəy  oğlu  (Xanəzəyski),  Şəkər  oğlu 

Kərim, Artemi və Məşədi Zeynal kimi şəyirdləri vardı, hətta 

İrana  gedib  Nəsrəddin  Şahın  sarayındakı  məclislərdə 

məharətini göstərmişdi. Oğlu Muxtarsa düz iyirmi doqquz il 

əvvəl, həm də iyirmi doqquz yaşında olanda həmfikirlərini 

başına  yığıb  hacıquluların  zalında  Mirzə  Fətəlinin  “Hacı 

Qara”  pyesini  tamaşaya  qoymuşdu.  O  gündən  də  gününü 

göy əsgiyə düymüşdülər, adına o söz qalmamışdı ki, yaraş-

dırmasınlar. Binəva da axırda çıxıb Bakıya getməli olmuşdu.

---

320

 1900-cü ilin ilk payız günlərində Mehdiqulu xanın ölümü 

yadındaydı.  Cəmi  qırx  beş  yaşında  Tiflisdə  qəflətən  vəfat 

eləmiş  və  öz  vəsiyyətinə  görə  Ağdamda  “İmarət”  adlanan 

ailəvi qəbiristanlıqda dəfn olunmuşdu. Onda Mehdiqulu xan 

Vəfanın  şeirlərinin  vurğunu  olan  atasının  qaşqabağı  uzun 

müddət açılmamışdı.

 Mir Əbülhəsənin faciəsisə lap müsibət oldu. Bu qədər ağıl-

fərasət yiyəsi olasan, realnı məktəbi əla qiymətlərlə qurtara-

san, amma taleyin gətirməyə – ağır dərddi. Mir Əbülhəsən 

şeir-musiqi məclislərində atasının yerini tutmuşdu, Xan qızı 

Natəvanla görüşüb kəlmə kəsmişdi, Fatma xanım Kəminəni 

evlərində görmüşdü, atasından aldığı pulları verib yaxşı kita-

bxana  qurmuşdu,  Osmanlı  türkcəsini,  rus,  fars  və  ərəb 

dillərini  mükəmməl  bilirdi,  alman  və  fransız  dillərini  öyrə-

nirdi, özü də şeirlər, pyeslər yazırdı. Haşım bəy də, Əhməd 

bəy Ağaoğlu da, elə Zülfüqar bəy, Üzeyir bəy, Ceyhun bəy də 

Mir Əbülhəsənin xətrini çox istəyir, gələcəyinə böyük ümid 

bəsləyirdilər,  Haşım  bəy  onun  Peterburqa  gedib  oxumasını 

məsləhət görürdü.

  Mir  Əbülhəsən  Peterburqa  getdi,  amma  bu  başqa  cür 

getmək idi...

  1901-ci  ildə  qəfildən  binəva  xəstələndi,  boğazında  şiş 

əmələ  gəldi,  get-gedə  zəifləməyə  doğru  üz  qoydu.  Həkim, 

türkəçaraçı gətirdilər, əlac tapılmadı, Seyid Əziz gecə-gündüz 

dua  elədi,  pirlərə  nəzir-niyaz  göndərdi,  çarə  olmadı,  Tiflis 

xəstəxanasına,  Kislovodsk  kurortuna  göndərdilər,  yaxşılaş-

madı. Haşım bəy biçarəni Peterburqa aparıb adlı-sanlı profes-

sorlara göstərdi, bu da nəticəsiz qaldı. Üstəlik, Şuşaya elə hal-

da qayıtdı ki, doğma anası belə onu görüb, az qala, tanımadı. 

 Dərd üstünə dərd gəldi – anasının naləsindən çaşan Mir 

Yusif yıxılıb ayağını sındırdı, indi də onun hayına düşdülər: 

sınıqçı  gətirdilər,  baş-ayaq  bişirdilər  –  bir  ay  da  o  yorğan-

döşəkdə qaldı. 

 Bacıları Bəyim, Ziba, Qönçə və Əzət, hələ beş yaşına çat-

mamış Mir Abdulla, dərddən başını itirmiş Seyid Əziz, yarı 

---

321

canı Ağdamda, dükanın yanında qalan Məşədi Mir Baba, tez-

tez gəlib yoluxan Haşım bəy... o günlərdə ağlagəlməz əzablar 

çəkdilər.

 Amma Allah bilən məsləhətmiş: Mir Əbülhəsən 1901-ci il 

fevralın on üçündə Haqqa qovuşdu, qara torpağa qarışdı, Mir 

Yusifsə  ayağa  qalxdı.  Sonralar  nakam  qardaşının  ölümünü