“Son bahar” adlı hekayəsində qələmə alacaqdı: “Хəstə anasını
və bacılarını sоn dəfə оlaraq vida nəzərindən kеçirib, yaşlı gözlərini
divarın bir nöqtəsinə dikdi. Anası çarpayının qabağına yıхılıb, sızıl-
tılı bir nalə ilə balasını çağırıb fəğan еdirdisə də cavab gəlmirdi.
Biçarə arvad yеnə inana bilmirdi ki, göz dikəcəyi bir оğlu оnu ümid-
siz qоyub, həyatdan uzaqlaşır… Balaca qızlar ah-fəğan ilə saçlarını
yоlub, qardaşlarının mеyitinin üstə tökürdülər...”
Mir Yusifsə uzun müddət sarsıntıdan özünə gələ bilmədi,
həvəsdən düşdüyünə görə bir müddət məktəbə də getmədi,
nəticədə də sinifdə qaldı:
“...Ar olsun, sənə, – atası məktubunda yazırdı, – yoldaşların
üçüncü klassa getdilər, sən gedə bilmədin. Məgər camaatdan xəcalət
çəkmirsən, gəzib-oxumağa səy etmədin. Töhmət altında qaldın,
mənim dərdimi artırdın və ümidim səndən kəsildi”.
Əmisi Seyid Kazımın oğlu Mir Həsən ondan bir yaş böyük
idi, tay-tuş, dost idilər, atasınınsa Mir Həsəndən zəndi-zəhləsi
gedirdi: fikrincə, Mir Yusifin oxumamasının, avara-avara
gəzməsinin baiskarı Mir Həsən idi. Kişi səhv də eləmirdi: elə
1905-ci il qarışıqlıqları vaxtı realnı məktəbin şagirdlərini öz
müəllimlərinə lax yumurta atmaq üçün dilə tutan, hələ odlu-
alovlu çıxış da eləyən Mir Həsən olmuşdu.
“Mən ona yazdım ki, – Məşədi Mir Baba arvadını
töhmətləyirdi, – Mir Həsənlə gəzmə, xalq ondan incikdi, qar-
daşım oğlundan mənə şikayət elədilər. Gərək oğlum
fikirləşəydi ki, mən onu müftə, yəni pulsuz oxuduram”.
Yusifsə Mir Həsənlə ünsiyyətinə ara vermədi. O vaxt onun
bağışladığı karikatura albomunu indi də saxlayır: “Karan-
daş”ın – fransız karikaturçusu Emmanuel Puarenin albomu-
322
na avtoqraf da yazıb: “Əzizim Yusif Musəviyə Mir Həsən
Vəzirovdan əbədi xatirə”. Ancaq Mir Yusif “Musəvi” olmadı:
Arazın o tayındakı Çəmənzəmin kəndindən gəlib həyətlərinə
sığınmış ailənin xətrinə “Çəmənzəminli” oldu.
Onda ilk sevginin dadını da hiss eləmişdi. 1904-cü ilin
dekabrında Şuşaya xidməti vəzifəsini yerinə yetirmək üçün
gələn kazak zabitinin qızı Olqanı görəndə qəlbində özünün
də baş açmadığı duyğular yarandığını sezmişdi. Olqa indi-
yəcən gördüyü qızların heç birinə oxşamır, Mir Yusifdən
çəkinib gizlənmirdi. Gündəliyində onun və özünün adından
düzəltdiyi “Olyus”a xitabən aşıb-daşan hisslərini qələmə
alırdı.
Amma ilk sevgisinin ömrü cəmi bir il çəkdi. Kazak zabiti
köçüb getdi, Mir Yusifin duyğuları da qəlbində həzin
göynərtiyə çevrildi...
Onda qəlbinin çırpıntılarını ovutmaq üçün şəhərdən
kənara çıxmağa, təbiətlə nəfəs-nəfəsə qalmağa üstünlük ve-
rirdi. Hər dəfə də Şuşanın gözəllikləri onu ovsunlayır,
gündəlik həyatın qayğılarını unutmağa kömək eləyirdi.
“Şəhərin ətrafında görmədiyim bir çox yerlər gördüm, – axşam
gündəliyinə yazırdı, – Ləzzəti damağımdan getmir. Qəribə bura-
sıdır ki, burda doğulub iyirmi il də yaşamışam, hələ o gözəl çeşmələrə,
bağlara, kahalara rast gəlməmişdim...”
Onda Şuşada ustalıqla səpilən milli ədavət üzündən qırğın
olmuş, evlər yandırılmış, şəhər iki barışmaz cəbhəyə bölün-
müşdü. Realnı məktəb erməni məhəlləsində yerləşdiyindən,
daha məktəbə gedə bilmirdi. Bu tərəfdən də atasının bazarı
kasadlaşmışdı, əli gətirmirdi. Belə bir vaxtda Mir Yusif uşaq-
ları yığıb evdə onlara dərs keçir, ayda iyirmi-otuz manat qa-
zanırdı. Amma qazandığının ailəyə xeyri yox idi, çoxunu
kitab-dəftərə xərcləyirdi.
O yay Kərim bəy Mehmandarov və Haşım bəy Vəzirov
vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün çox əziyyət çəkdilər. On-
ların səyi nəticəsində şəhərin aşağı hissəsində xəstəxana, ye-
323
tim qalan uşaqlar üçün məktəb açıldı. Haşım bəy dərs demək
üçün Yusifi də dəvət eləmişdi. Yusif gününün qalan hissəsini
də xəstəxanada keçirir, Kərim bəyə əlindən gələn köməyi
göstərirdi.
Kərim bəyi Sankt-Peterburq Tibb Cərrahlıq Akademiyası-
nı bitirmiş həkim kimi tanıyırdı: deyirdilər, orda rus arvadını
və bir oğlunu qoyub gəlib. Burda Fətəli şahın nəvəsi, Abbas
Mirzənin oğlu Bəhmən Mirzə Qacar-Qovanlının qızı Zərri xa-
nımla evlənmişdi, oğulları Ədil bəy və Rəşid bəylə yaxşı
münasibəti vardı. Ədil bəy Bakıda feldşerlik kursu bitirmişdi,
atasına kömək eləyir, Kiyevdə oxumağı arzulayırdı.
Yusif Vəzir bilmirdi ki, ermənilərin törətdiyi qırğınlara
görə, müsəlman ziyalılar səslərini qaldırıblar, hökumət də
məcbur olub, fevralda Tiflisdə canişin Vorontsov-Daşkovun
başçılığıyla qurultay çağırıb ki, məsələni ört-basdır eləsin.
Amma bir nəticə hasil olmadığını görən müsəlmanlar Bakıya
qayıdan kimi Qafqaz Ümummüsəlman Müdafiə Komitəsini
– “Difai” Partiyasını yaradıb Əhməd bəy Ağayevi sədr
seçiblər, təşkilatın “Qarabağ məclisi” adlandırdıqları on
səkkiz nəfərlik Şuşa komitəsinə Kərim bəy başçılıq eləyir,
köməkçisi Cahangir xan Nurubəyov, katibi Xuduş Quliyev,
icraiyyə idarəsinin və hərbi təşkilatın rəhbəri Məşədi Şamil
Hacıyevdi, məclisə Muxtar bəy Muradov, İsmayıl bəy Axun-
dov, Süleyman Əsgərov, Hacı Sadıq Məmmədov, Məşədi
Cəfər oğlu, Məşədi Əhməd Əzimov, Hacı Mirzə Hüseyn
Kərim oğlu Münşizadə, Əfrasiyab Əzimov, Kərbəlayı Yusif
Mirsiyabov... daxil olublar.
Onda inqilabçı-sosialist dostu Mir Həsən Şuşada deyildi,
sorağı Vladiqafqazdan, Tiflisdən gəlirdi. Mir Həsənin oralar-
da hansı işlərlə məşğul olduğunu bilməsə də, taleyindən ni-
garan idi. Ondan ancaq Aşqabaddan qayıdandan, vəba bəlası
səngiyəndən sonra, dekabr ayında məktub aldı. Yazdığına
görə, Şuşaya qayıdanda ermənilər Ağdamda qarət eləyib lər-
miş, ona görə də bir müddət aranın sakitləşməsini gözləyib...
324
Elə o günlərdə də atası bərk xəstə vəziyyətdə Ağdamdan
gəlib çıxmış, iki aydan sonra dünyadan köçmüşdü...
Atasını torpağa tapşırandan bir neçə həftə sonra Yusif yaz-
başı Ağdama getdi ki, əttar dükanını satıb ailənin dərd-sərinə
xərcləsin. Amma bəxti burda da gətirmədi, bərk xəstələndi,
hərəkət eləməyə heyi qalmadı, özünü Telli bibisigilə güclə
çatdırdı. Bibisi də əlindən gələni elədi, nəticəsi olmadığını gö-
rüb onu tanış-bilişlə Şuşaya göndərdi.
Oğlunun bu halda qayıtdığını görən Seyid Əziz, elə bil, on
il də qocalmışdı: hələ Mir Əbülhəsənin yarası qaysaqlanma-
mışdı, göyüm-göyüm göynəyirdi. Mir Yusifin həkiminə,
dava-dərmanına vermək üçün evindən xalça-palazını, mebe-
lini satmağa başladı, üstəlik, onun başının üstündən aralan-
madı. Amma ailənin dönəlgəsi dönmüşdü, dərd üstündən
dərd gəlirdi.
Dostları ilə paylaş: |