Microsoft Word monoqrafiya docx
Yüklə 7,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nizami əsri
VI əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda (Arran və Azərbaycan) çox rövnəq şairlər mövcud idi. Ancaq bu şairlərin öz mətləbləri yox idi. Onlar ancaq saray şairləri olaraq hökmdarları vəsf edir, ya da bir-birləri ilə yarışa girirdilər. Zindanlara yol tanımayan bu şairlər müəllim-şagird kimi bir-birini tərənnüm edirlər. Lakin bəzən biri digərinin yazdığı şeirlə ölümünə səbəb olurdu. Bu dövrdə Səlcuq qələmindən çıxmış Nizami meydana gəlmişdi ki, o, başqalarından fərqlənirdi. Bu, elə bir dövr idi ki, səlcuqların hakimiyyəti sona çatmış və onların hökumətləri kiçik məhəlli bölgələrə parçalanmışdı. Bu səlcuqlar türkmənlərin gəz (əgəz) tayfalarından olub Seyhun və Ceyhun çaylarının arasında Xəzər və Aral sahillərində çadırlarda həyat sürürdülər. Onların məşğuliyyəti heyvandarlıq idi ki, bu da onların yaylaqdan qışlağa getməsinə səbəb olurdu. Mahmud Qəznəvi dövründə onları xərac verməyə cəlb etmişdilər. Mahmudun ölümündən sonra onun oğlanları Məhəmməd və məsud bir-biriylə çəkişməyə başladılar, nəticədə Məsud məğlub oldu. Abbasi xəlifəsinin Xorasandakı təxtini ələ keçirib, Toğrul Mikayıl oğlunun rəhbərliyi ilə ta Bağdada qədər irəlilədilər, onun canişini Alp Arslan Səlcuqların inkişafında böyük rol oynayır. Bu dövrdə Azərbaycan Atabəyləri hicri-qəməri 531-ci ildə Səmsəddin Eldəgizin rəhbərliyi ilə qüdrətli bir dövlət yaratmışlar. Onun oğlu Cahan Pəhləvan İraqdan Azərbaycana qədər hicri-qəməri 568-581 hökumət yaratdıqdan sonra qardaşı Qızıl Arslan onun yerini tutub hicri-qəməri 581-587-yə qədər bu səltənətə rəhbərlik etmişdir. Bundan sonra hakimiyyət Cahan Pəhləvanın oğlu Nüsrəddin Əbubəkr, nəhayət o biri oğlu Müzəffərəddin Özbək tərəfinə keçib davam edir. 113 Azərbaycan Atabəyləri şairlərə xüsusi maraq göstərirdilər və o zaman tanınmış şairləri Zəhir Farabi, Mücirəddin Beyləqani, Xaqani Şirvani onların məclislərində iştirak etmişlər. Nizami Gəncəvi də «Xosrov və Şirin», «İskəndərnamə» əsərlərini Atabəylər sarayında onlara hədiyyə etmişdir. Nizami dövründə Şirvanşah Səlcuqilərinin hakimiyyəti zamanı Xaqan Əkbər, Mənuçehr və onun oğlu Asitan şeir, sənət vurğunu idilər. Onlar Əbu Üla Gəncəvi, Xaqani, Fələki kimi şairlərə qiymət verirdilər. Lakin Nizami bunların fövqündə dayandığı üçün məhz Asitan İbn Mənuçehr «Leyli və Məcnun»u yazmağı ondan xahiş etmiş, Nizami də bu xahişə əməl etmişdir. Onu qeyd etmək yerinə düşər ki, əsərin kim tərəfindən və necə sifariş edilməsindən asılı olmayaraq, misilsiz şairlik istedadına malik olan Nizami ədəbiyyat aləminə gözəl bir əsər bəxş etmişdir. Bu rəvayət hekayə şəklində Ərəbistandan bütün şərqə keçsə də, Nizami şeriyyatı bunu daha da rövnəqləndirmişdir. Nizaminin əsərləri qonşuları Gürcüstan və Ermənistandan daha çox İranı maraqlandırmışdır. Çünki, bu ölkə şeirə daha çox meyilli idi və şeirin mərkəzi hesab olunurdu. Digər tərəfdən Nizaminin farsca yazması bunu daha real edirdi. Səlcuqilərin dövründə ordu, elm, məktəb, əkinçilik, şeir, sənət dövlət nəzarətində idi. Azərbaycanda bu dövrdə islamı qəbul etmiş olsalar da sufilik çox yayılmışdır. Nizamini tam sufii saymaq olmasa da, onu sufilikdən kənar da tutmaq olmaz. Gəncə o zaman böyük şəhər olaraq inkişafda idi. Nizami belə bir mühitdə dünyaya göz açmış, əsərlərində bu mühitin siyasi, ictimai və iqtisadi mənzərəsini əks etdirmişdir. Lakin Nizami nə qədər dəvət alsa da, o, saraya gedib «saray şairi» olmaqdan imtina edib sərbəst olmağa üstünlük vermişdir. O, saraya getməyərək qeylü-qaldan azad olmuş və istədikldərini daha dəqiq təsvir etmək imkanı olmuşdur. Bunu Ripka «İran ədəbiyyatı tarixi» əsərində və Bertels «Böyük Azərbaycan şairi» məqaləsində açıq-aydın göstərmişdir. Nəticə etibariylə belə fikrə gəlmək olar ki, Nizami ideyalarını heç bir təsir almadan həyata keçirməyin üstün olduğunu nəzərdə tutmuşdur. |