Azərbay can ssr dağliq
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1959 15.01 sıyahıya- alması 4,4 130,4 27,0 103,4
|
C ə d v ə lM l
tlbr • M
a 'İ • 1 f f i ; Əhali, min nəfərlə 1
R a y o n la n n sa yı , əd əd lə K ən d sovet lər i 1
Y a şa y ış m əsk ən lə ri Q əs əb ələ r V il ay ət ta - | '' C ə m i -a
■ .
ct> t/> K ä n d d ə 1 " ■ - . . 1926-cı il
4,4 125 8,8 1116,7 ' ■ . 5. 26 • - 1 yahiyaalınma) ■:;■„ ■ ;
i , '* ’■
. •?
1939-cü il (17.01. siya- hıyaalmma) 4,4 150 15,9 134,1 128 277 1 1945 dekabr 4,4 135,1 11,0 124,1 5 96 250 -
1959 15.01 sıyahıya- alması 4,4 130,4 27,0 103,4 78 242 2 1 Dağlıq Qarabağda yeraltı və yerüstü su ehtiyatları boldur. Azərbaycanm orta illik su ehtiyatlarınm 18 faizi burada cəmləşmişdir5. Dağlıq Qarabağm çay şəbəkəsi çox mürəkkəb dağ relyefi içərisində yerləşərək uzunluğu 10 kilometrdən artıq olän 56 çayı və uzunluğu 10 kilometrdən az olan 77 çayı əhatə edir. Buradakı 133 çaym hamısı kiçik çaylardır və öz sularmı qarışıq mənbələrdən, xüsusilə yağışlardan alır. Vilayətdəki çaylarm yataqları sabit olmayan çay qrupuna daxildir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı ayrı-ayrı çay sistemlərində 0,009- dan 0,58-ə6 qədər dəyişir. Dağlıq Qarabağdakı bütün çaylar sistemi aşağıdakı su axarlarmın: Incəçay, Tər- Tərçay, Xaçınçay, Qarqarçay, Kürçay və Köndələnçay hövzəsinə aiddir. Çaylar hidroloji və su təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. Əsas çayları bunlardır (uzunluğu kilometrlə): Incəçay (83), Tər-tərçay (200), Levçay (36), Tutqunçay (33), Qaraxançay (24), Ağdavançay (19), Torağayçay (35), Mehmanaçay (25), Qabartıçay (28), Xaçınçay (119), Kolatağçay (25), Qarqarçay (115), Xəlfəliçay (24), Ballıcaçay (24), Bədərəçay (32), Xocahçay - (19), Xonaşençay (62), Ağcaqoşunçay (62), Qäpartu (30), Qozluçay (28), Çərəkənçay (38), İkahçay (20), Quruçay (62), Keçəlçay (29), Köndələnçay (89)7 və başqaları. Çaylar arasında əsas fərq səth axımınm əmələ gəlməsində yeralti suların iştirak edib-etməməsindən ibarətdir, Tərtər çayınm (uzunluğu 200 km, sutoplayıcı 21
sahəsi 2650 km2, mənbəsinin yüksəkliyi 3120 metr) hövzəsinin suayrıcısı olan Murovdağ silsiləsi özünün yüksəkliyinə görə ərazinin qalan çay hövzələrinin suayrıcısmdan kəskin
surətdə fərqlənir. Dağlıq ' Qarabağdakı Murovdağ silsiləsi Hinaldağ zirvəsindən (3373 m)
başlayıb, Şahdağin şərq hissəsinədək uzanmışdır. Murovdağm ərazisindəki orta yüksəkliyi 3000 metr olub ən yüksək nöqtələri Gamış (3722m) və Murov (3343 m) onun mərkəzi hissəsində yerləşir8. Murovdağın cənub və cənub-şərq yamaclarında Levçay, Torağayçay, İncəçay başlayır. Şahdağ-Murovdağ silsiləsinin Hinaldağ zirvəsindəki yeni bir silsilə yaranır ki, bu da Şərqi Sevan dağ silsiləsidir. Həmin silsilə isə Ketidağ zirvəsində (3429 m)9 qurtarır. Şərqi Sevan silsiləsi Dağlıq Qarabağm Tərtər çayının sol qollarmı Sevan qolu hövzəsinin çayları arasındakı suayrıcım təşkil edir. Dağlıq Qarabağda yerləşəıı Qarabağ dağ silsiləsi ərazisinin ən böyük (geniş əhatəli) dağ sistemi hesab edilir. Dağm yüksək zirvələri Qırx qız (2828m), Sarı Baba (2297 m), Böyük Kirs (2725 m) və Ziyarət (2450 m)10 hesab olunur. Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq yamacı Kürün sağ qolları (Xaçmçay, Qabartıçay, Qarqarçay), Cəııub şərq yamacı isə Arazm sol qollarmı (Köndələnçay, Quruçay, Qozluçay) dərələri ilə ayrılmışdır. Qarabağ silsiləsinin şərq
yamacları tədricən alçalaraq Mil- Qarabağ düzlərinə keçir. Dağlıq Qarabağda çay şəbəkəsinin dəyişmə və inkişaf etmə prosesi mürəkkəb quruluşa malik olub, relyef xüsusiyyətlərindən, iqlim, torpaq, bitki, geoloji şəraitdən və bunların qarşılıqlı əlaqəsinin təsirindən asılıdır. Dağlıq Qarabağda çay şəbəkəsinin inkişafma təsir edən fıziki coğrafı amillərdən ən başlıcası onun relyefidir ki, bu da vilayət ərazisində dəniz səviyyəsindən 0,5 metr ilə 3722 22 metr arasında dəyişir11. Çayların hövzəsindəki meşələr axımın nisbətən bərabər paylanmasına şərait yaradır və sellərin baş verməsinə maneçilik törədir. Çaylar öz başlanğıcını yüksəklikdən götürdüyündən enerji
ehtiyatları daha çoxdur. Madagiz kəndi yaxınlığmda Tərtərçayı üzərində tikilmiş elektrik stansiyası çox böyük əhəmiyyətlidir. Dağlıq Qarabağda qrunt suları çox yerdə bulaq suları şəklində səthə çıxır və həmin sulardan həm içmək üçün, həm də məişətdə istifadə olunur. Dağlıq Qarabağda bir neçə seysmik ocaq vardır. Bölgədə zəlzələnin gücü 6 baldan artıq olmur. Ən güclü ocaq isə Şuşada fəaliyyət göstərmişdir. Belə ki, 1903 və 1932-ci illərdə Şuşäda gücü 7 bala çatan zəlzələ baş vermişdir12. Dağlıq Qarabağ ərazisi iqliminə görə 3 hissəyə bölünür: mülayim-isti (1000 metr yüksəkliyədək), mülayim-soyuq (2000 metrədək) və soyuq (2000 metrdən yuxarı) hissələr. Mülayim isti iqlim 2 hissəyə bölünür; 1. Aşağı (450 metrədək) zona; 2. Yuxarı (450-1000 metrədək) zona13. Aşağı zona nisbətən istidir. Burada orta illik temperatur +13 dərəcədir. Yayda isə orta tempratur +25 dərəcə olur. Aşağı zonanm qışı-yumşaq keçir. Burada illik yağmtının miqdari 420mm-ə çatır14. Ən aşağı yağıntı dekäbr-fevralda, ən çox yağmtı iyun-sentyabrda düşür. Yuxarı yarımzonanm orta illik temperaturu +10 dərəcədir. Bu sahələrdə qış yumşaq keçir. Yuxarı yarımzonada yağmtının miqdan 500-550 mm düşür. Dağlıq Qarabağın mülayim-soyuq iqlimə malik ərazisinin yayı sərin, qışı şaxtalı keçir. Orta illik temperatur 6-9 dərəcədir. Yağıntı isə 600-650mm düşür. 23
Dağlıq Qarabäğın soyuq qurşağı Qarabağ va Murovdağ silsilələrini əhatə edir. Bu ərazilərdə havanın illik temperaturu 5 dərəcədən aşağı olur. İllik yağıntmın miqdarı 700 mm-ə çatır. Havanın soyuq olması ilə bəzəri qar 156 gün yerdə qalır15 Dünyada mövcud olan 11 iqlim tipinin 9-u Azərbaycanda, bundan 6-sı isə Dağlıq Qarabağda vardır16. Dağlıq Qarabağ zəngin və tayı bərabəri olmayan kurort-turizm ehtiyatlanna malikdir. Qnlarm əsasını şəfalı, təmiz dağ havası, meşələr, müalicəvi əhəmiyyətli mineral sular, bulaqlar, mənzərəli alp çəmənliklər, tarixi abidələr və sair təşkil edir. Burada 800-1800 metr yüksəkliklər arasında iqlim şəraitinə görə Kislovodsk, Abastumani kimi ən
yaxşı kurortlara bənzəyən Şuşa və Turşsu mövcuddur. Mədən sular "muzeyi" adlandırılan Şuşa sağlamlıq diyarıdır. Burada orta ömür 80 ildir17. Yazıçı S.M.Əfəndiyev, MiQorki, professorlardan Maniliyan, Yeqorov, Eyvazov,, səyyah və yazıçılar Boris lapin, Zaxar Xalsreviç və başqalan XX əsrin əwəllərində Dağlıq Qarabağda olmuş, onun ən gözəl guşələrindən biri olan Şuşanın min bir dərdin dərmanı olan gözəl bulaqları, təmiz havası haqqmda öz fıkirlərini bildirmişdilər* Şuşanın təmiz və saf havası, sərin sulu İsa bulağı, Cıdır düzü,.Turşsu, Şırlan, Daşaltı və başqa təbii sərvətləri onu bütün dünyaya tanıtmışdır. Lakin çox təəssüflər olsun ki, bütün yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz kurort-turizm ehtiyatları erməni faşistləri tərəfindən tamamilə dağıhb məhv
çdilmiş, talanmış, meşələrimiz qırılmış, azərbaycanlıİar isə öz doğma torpağmda məcburi şəkildə köçkünə, qaçqma çevrilmişdir. Dağlıq Qarabağm relyefi və.iqlimi müxtəlif olduğu kimi torpaq tipləri də müxtəlifdir. Sənaye və nəqliyyat 24 üçün adi tikinti meydançası rolunu oynayan torpaq sähəsi kənd təsarrüfatı üçün əsas istehsal vasitəsidir. Həm də torpaq əhalini iqtisadi cəhətdən təmin edən əvəzolunmaz təbii ehtiyatdır. Dağlıq Qarabağın torpaqları qurşaqlar üzrə yerləşir. Vilayətin şərq hissəsində alçaq sahələrdə bozumtul-qəhvəyi torpaqlar; bir az yuxarıda, yəni şimal- qərb və cənub-şərqdə dağ-qəhvəyi torpaqlar; yüksək dağlıq ərazilərdə isə qonur dağ-meşə torpaqları və dağ- qara torpaqları vardır. Dağlıq Qarabağın bitki örtüyü çox müxtəlifdir. Belə ki, torpaq örtüyündəki şaquli dəyişkənlik bitkilərə də təsir etmişdir. 500-1100 metrlik zonada yarımçöl bitkilər, 1100- 1300 metr yüksəkliklər arasında vələs və dizilevka kolluqları, 1300-1500 metr yüksəkliklərdə iberiya palıdı, vələs, fısdıq ağacları və qanşıq kolluqlar, 1500-2000 metr arasındakı joiksək sahələrdə palıd, vələs, fısdıq, tozağacı meşələri və çəmənliklər, kserofidlər, 2300 metrdən yuxarıdakı zonalarda isə subalp çəmənlikləri, ən yaxşı otlaqlar və biçənəklər yerləşmişdir18. Dağlıq Qarabağın 114 min hektar sahəsini meşələr, 57 min hektar sahəsini isə kolluqlar tutur. Həmin meşə sahələri, vilayətdə belə paylanmışdır (hektarla); Çıldıranda - 16724h, Madaqizdə 22625h, Sağsağanda - 25281h, Çanaxçıda 8365h, Xaçmda - lOOOh, Xəlfəlidə - 3724h, Zarslıda - 2000h, Abanskidə- 21944h, Tumanskdə - 12337h19. Dağlıq Qarabağın meşələrində bitən əsas ağäc növləri bunlardır: palıd, fısdıq, saqqızağacı, cökə, vələs, çinar, göyrüş, qaraçöhrə, kol bitkiləri, qoz, alma, armud, alça, zoğal, göyüm və sair. Burada yaşı 150-200 ilə, hündürlüyü 25-30 metrə, gövdəsinin dövrəsi 2,5 metrə çatan nadır ağaclar vardır20. Meşə təbiətin təkrarolunmaz sərvətidir. Meşədən təkcə oduncaq kimi istifadə edilmir. Meşədə heyvanlar və həşəratlar yaşayır, meşələr istiliyi, 25
rütubətliyi, su rejimini nizama salır, eyni zamanda bütün canlılara lazım olaıı hava təbəqəsini oksigenlə təmin edir, Çox təəssüflə qeyd etməliyik ki, 1988-ci ildən erməni cəlladlarmm apardığı qeyri-qanuni müharibə nəticəsində 200 min hektardan artıq meşə zolağı işğal altında qalmış və
meşələrimiz məhv
edilmişdir. Ağdərə
və Xankəndindəki məhsuldar fısdıq meşələri, Laçındakı mebel və parket üçün əvəz olunmaz palıd meşələri, Kəlbəcərdəki yüksək: keyfıyyətli mebel sənayesi üçün əhəmiyyətli olan türk fmdığı meşələri doğranaraq Ermənistaı^a daşjnır, İrana və başqa dövlətlərə satılır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Dağliq Qarabağm meşələrində dağkeçisi, siııcab, sülöysin, ayı, tülkü, canavar, qumsiçanı, cüyür, boz dovşan, qırqovul, turac, kəklik, göyərçin və s. lıeyvanlar və quşlar yaşayır. Dağlıq Qaralbağda çox böyük əhəmiyyətə malik olan f^ydalı qazmtı ehtiyatları vardır. Belə ki, ərazidə Mezozoy və Kaynozoy erasına aid əhəng daşları, gillər və şistlər geniş yayılmışdır.Tər-Tər və Xaçınçay arasında Ağdərənin Mehmanə yatağmda qalay, mis, sink, gips, əhəngdaşı, Hadrudda qranit yataqları, dağlarda xromit, qurğuşun, polimetal filizləri, tikinti materiallan. mərmər, gibs, üzlükdaşı, merğellər, sement üçün əhəmiyyətli mergell əhəng
daşlan, oda
davamlı gil,
təbaşir mövcuddur21.Ağdərənin Dovşanlı kəndində bülöv daşı, dəyirman daşı hasilatı vardır. Dağlıq Qarabağ ərazisində dünya miqyasmda tanmmış, müalicəvi əhəmiyyətli hidrokarbonatlı Turşsu mıneral bulağı daha çox məşhurdun Bununla yanaşı ərazidə 11 növ müxtəlif tərkibli su çeşmələri yerləşir. Bütün bu cəlbedici gözəlliklər və təbii sərvətlər xain qonşularımizm diqqətindən yayınmamjşdır. 26 Bəhs edilən dövrdə Dağlıq Qarabağda əhalinin sayı 151 min nəfər olmuşdur. Əhalinin sıxhğı hər kvadrat kilometrə 34,4 nəfər düşür. Əhalinin 47 faizi şəhərdə, 53 faizi kənddə yaşayırdı23. Vilayətdə 40-dan artıq millətin nümayəndəsi, o cümlədən azərbaycanlı, erməni, rus, ukraynalı, belarus, gürcü, yahudi, latış, yunan, ləzgi və başqaları yaşayırdılar. Lakin «etnik təmizləmə» siyasətini yeridən erməni cəlladları vilayətdə azərbaycanhları güllələmiş, girov götürmüş və məcburi şəkildə qaçqına, köçkünə, didərginə çevirərək "Türksüz Dağlıq Qarabağ" yaratmışdılar. Bu isə "Türksüz və Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq siyasətinin məntiqi davamı demək idi. Ərazidə 225 yaşayış məskəni var idi ki, bunlarm 50 faizə qədəri kiçik kəndlər hesab olunurdu. Dağlıq Qarabağm münbit torpaqlara, əlverişli iqlimə, bol su ehtiyatlarma malik olması kənd təsərrüfatınm inkişafına və yüksək məhsul əldə edilməsinə geniş imkanlar yäratmışdır ki, bu barədə biz aşağıda geniş bəhs edəcəyik. Ərazidə istehsal edilən məhsullarm 57 faizi bitkiçiliyin, 43 faizi isə heyvandarlığın payına düşür25. Vilayətdə aqrar
sahənin inkişafı sənayenin də
genişlənməsinə şərait yaratmışdır; Dağlıq Qarabağda əhalinin sosial, mədəni-məişət sahəsindəki göstəricilər ümum-respublika səviyyəsindən çox yüksəkdə dayanmışdır. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanm ən gözəl və bərəkətli guşələrindən biridir. 27
IX FƏSİL DAĞLIQ QARABAĞIN QISA TARİXİ İCMALI (1918-1940) 1918-ei ilin mayında Cənubi Qafqaz Seymi dağıldıqdan sonra yeni yaranmış müstəqil dövlətlərin sərhədlərini müəyyən etmək zərurəti meydana çıxdı1. Erməni nümayəndələri İrəvan şəhərinin Ermənistanm paytaxtı edilməsi üçün Azərbaycan hökümətinə müraciət etdilər. 1918-d il mayın 29-da Azərbaycan Milli Şurası iclas keçirdi və İrəvan şəhəri ermənilərə güzəşt edildi2. Azərbaycan höküməti İrəvan şəhərini ermənilərə bu şərtlə güzəştə gedir ki, ermənilər Qarabağın dağlıq hissəsinə olan iddialarından əl çəksinlər. Azərbaycan xalqı tarixi torpaqlarım hissə-hissə bax bu cür itirmişdir. Tarix göstərdi ki, Azərbaycanın qədim şəhəri olan İrəvanm ermənilərə güzəşt edilməsi yeni yaranmış dövlət
rəhbərliyinin kobud səhvi və ümummilli mənafeyimizə vurulan ağır zərbə idi. Ennənilər bağlanmış müqaviləyə dönük, naxaləf; çıxaraq, yaıanmış əlverişli beynəlxalq' vəziyyətdən istifadə edib «Böyük Ermənistan» ideyasım reallaşdırmaq məqsədilə Azərbaycana qarşı hərbi
müdaxiləyə başladılar. Dro, Njde və Andronikin quldur dəstələri Azərbaycanm Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ maha,llarmda yaşayan dinc müsəlmanları soyqırıma məruz qoydular. 1918-ci ilin payızmda erməni cəlladları : Zəngəzurda 52 kənd məhv etmiş, 32 kənddə 495 ev yandırmış, 492 ev dağıtmış, 2254 azərbaycanlı öldürülmüş, 304 nəfər azərbaycanlı isə diri-diri yandırmışlar3. Bu vaxt daşnaklar tərəfmdən Cavanşir, Cəbrail və
Şuşa qəzalarında 21, İrəvan quberniyasmda 60-dan çox Azərbaycan kəndini məhv etmiş, 100 mindən çox azərbaycanlı öz doğma yurdlarmdan qovulmuşlar4. 1918- 28 ci ilin ortalarmda Qarabağın dağlıq hissəsində çox çətin bir vəziyyət yarandı. Belə ki, Ermənistanm hiyləgər siyasi təbliğatı və güclü hərbi yardımı nəticəsində Qarabağm dağlıq hissəsində kök salmış ermənilər 1918-ci ilin iyul və sentyabr aylarmda keçirdikləri qurultaylarda bu mahalın müstəqilliyini elan etdilər. Bu vaxt xarici dövlətlərdən, xüsusilə Rusiyadan hərtərəfli dəstək alan Andronik Gorusu ələ keçirib «erməni qubernatorluğu» yaratdığmı elan etdi. Andronikin fıkri paytaxtı Şuşa şəhəri olmaqla «Kiçik Ermənistan» dövləti yaratmaq idi5. Birinci
dünya müharibəsində Türkiyənin məğlubiyyəti 1918-ci ilin axırlarında ermənilərin yenidən fəallaşmasına şərait yaratdı. Artıq dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılan «dənizdən-dənizə BÖyük Ermənistan» iddiaları yerli turk əhalisinə görünməmiş müsibətlər gətirdi. 1918-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Yuxarı Qarabağda ermənilərin azərbaycanlılara qarşı həyat keçirdikləri qırğınlar xeyli genişləndi. 1918-ci il dekabrın 2-də Gülyataq erməniləri (Ağdərədə) böyük bir silahlı dəstə ilə Sırxavənd kəndi üzərinə hücum etdi. Bütün gücü ilə müdafiə olunan azərbaycanlılar 1 erməni öldürüb, 6 ermənini yaralasalar da, ermənilərin apardıqları yüzlərlə mal-qaram qaytara bilmədilər6. S.Şaumyanm «Xalq qəhrəmanı» adlandırdığı Andronik Biçeraxov və Denikinlə də əlaqələri var idi. O bir sıra dövlətlərdən hərbi siyasi və maliyyə yardımı alırdı. Andronik Qarabağı ələ keçirdikdən sonra öz quldur dəstəsi ilə Bakıya gəlmək niyyətini alman generalı Fon-Kressə bəyan etmi
Qarabağın dağlıq hissəsində vəziyyət gündən-günə gərginləşirdi. Adam öldürmək, ev yandırmaq, qulduriuq və qarət etmək adi hala çevrilmişdi. Rəsmi İrəvanm
hərtərəfli dəstəklədiyi bölgə ermənilərinin separatçılıq hərəkətləri, yerli müsəlman 29 əhalisinə qarşı törətdikləri zorakılıqlar, Andronikin silahlı quldur dəstəsinin mahallara güclü hücumu ilə burada vəziyyətin daha da ağırlaşması, həmin qəzaların Gəncə quberniyası tərkibində olması və bununla bağlı ortaya çıxan çətinliklər Azərbayean hökümətini qəti tədbirlər görməsini zəruriləşdirdi. Azərbaycan Nazirlər Şurası 15 yanvar 1919-cu il tarixdə keçirdiyi iclasda Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarmı birləşdirib müvəqqəti general qubernatorluq yaratmağı qərara
aldı8. Qubernatorluğun mərkəzi Şuşa
şəhəri, general- qubernator isə Xosrov bəy Sultanov təyin edildi. General- quğernatorluğu fövqəladə səlahiyyətlər verilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bıı hadisə Zəngəzur və Qarabağda ermənilərin müsəlman əhalisinə qarşı qırğmlarmı genişləndirməsinə təkan verdi. Andronikin quldur dəstəsi Qarabağın içərilərıinə doğru irəliləyərək qarşısma çıxan bütün kəndləri talan etdi. Şuşanın 35 kilometrliyinə gələn Andronikin qarşısmı ingilis qoşunlarmm Şuşaya daxil olması aldı9. 1919-cu ilin aprelində Qarabağ ermənilərinin V qurultayı keçirildi. Həmin qurultayda ermənilər Qarabağ general qubernatorluğunun yaradılmasına etirazlarmı bildirdilər10. Ermənistan hökümətidə Qarabağ
ermənilərini dəstələyib xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar qarşısmda məsələ qaldırdılar ki, Qarabağ general-qubernatorluğu ləğv olmalı, əvəzində heç olmasa müvəqqəti ingilis general qubernatorluğu yaradılmalıdır11. Belə olduqda
Azərbaycan höküməti Ermənistan hökümətinə onun daxili işinə qarışdığma görə etiraz notaşı verdi. Həmçinin bölgədəki ingilislər Müvəqqəti Qarabağ
general qubernatorluğunu tanıdıqlarmı bildirdilər. İngilislər tələb etdilər ki, Andronikin quldur dəstəsi bölgədən çıxarılmalıdır12. Lakin ingilislərin 30 bölgədə ikili siyasət yeritməsi faktları vardır. Onlar Erməni Milli
Şurasmmda fəaliyyətinə və möhkəmlənməsinə şərait yaratmış, X.Sultanovu isə ermənilərin pozuculuq fəaliyyətinə maneə olan qüvvə kimi hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa cəhd göstərmişdir. 1919- cu ilin iyun aymda Şuşa-Yevlax yolunun təhlükəsizliyi üçün X.sultanov Şuşa ətrafma və yol boyunca postlar qurulması haqda əmr vermiş, bu isə ermənilərin qəzəbinə səbəb olmuş və onlarm silahlı basqını ilə 4 azərbaycanlı əsgər öldürülmüşdür13. Şuşa-Yevlax yclu ilə gedib-gələn köçlərə hücum nəticəsində isə çoxlu qarətlər və ölüm halları qeydə almmışdır. Azərbaycan hökümətinin Dağlıq Qarabağda yeritdiyi sülhsevər siyasət vəziyyətin tədricən dinc məcaraya minməsinə şərait yaratdı. Dağlıq Qarabağda yerli ermənilərlə müsbət münasibətlər formalaşdı. 1919-cu il avqustun 19-da Dağlıq Qarabağ ermənilərinin VII qurultayı keçirilmiş və həmin qurultayda yerli ermənilərlə Azərbaycan höküməti arasmda razılaşma şərtləri qəbul edilmişdir. 26 maddədən ibarət razılaşmanm şərtlərində göstərilirdi ki, məsələnin sülh konfransında qəti həllinə qədər Qarabağm dağlıq hissəsinin - Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarmm erməni əhalisi həmin ərazilərin Azərbaycan Cumhüriyyəti hüdudları daxilində olduğunu qəbul edir. Qarabağ general qubernatorluğu nəzdində 3 erməni və 3 azərbaycanlıdan ibarət Şura yaradılması nəzərdə tutulmuşdu14. Beləliklə, Azərbaycamn ərazi bütövlüyünün rəsmən tanmmasmm təmin edilməsi etiraf olunurdu. Bu isə Azərbaycan dövlətinin sülhsevərliyinə bariz nümunədir. Zəngəzurda isə erməni təcavüzkarlığı davam edirdi. 1919-cu ilin oktyabrında Zəngəzurun 110 böyük türk müsəlman kəndi erməni cəlladları tərəfmdən məhv edilmişdi. 60 min dinc əhali Qarabağa pənah gətirməyə məcbur olmuşdu15. 1919-cu ilin dekabrm 14-21-də Bakıda keçirilən Azərbaycan Ermənistan konfransı məsələnin qəti həlli üçün heç bir nəticə vermədikdə 1920-ci ilin əvvəllərindən etibarən Ermənistanm Azərbaycana qarşı yeni, daha faciəli bir təcavüzü başlandı16. 1920-ci il martın 22-də gecə saat 3-də erməni silahlıları Şuşa, Xankəndi, Əskəran, Xocalı və Tərtərdə yerləşən qoşun birləşmələri üzəriııə silahlı basqınlar etdilər17. Çoxlu ölən və yaralananlar oldu. Bu vaxt Qarabağ üzərinə hücum üçün İrəvandan 7 min erməni silahlısı gətirilmişdi18. Azərbaycan höküməti də müdaflə tədbirləri görməyə məcbur olub bölgədə əlavə qüvvələr yerləşdirdi. 1920-ci i l . aprelin 9-12-də Şuşa yaxınlığmda Keşişkənd ətrafında gedən döyüşdə19, həmçinin həmin ilin aprelin 24-də Kətik kəndi yaxmhğmda erməni silahlı birləşmələri məğlub edildi20. 1920-ci il aprelin sonunadək Azərbaycan Ordusu Dağlıq Qarabağda vəziyyəti bərpa edərək ölkəmizin ərazi bütövlüyünü qorudu. Qarabağdakı erməni təcavüzkarlığı Sovet Rusiyasmın Ermənistan höküməti ilə birgə hazırladığı məkirli plan əsasmda həyata keçirilmişdi. İkitərəfli razılığa əsasən Azərbaycan hərbi qüvvələrinin böyük bir hissəsinin Qarabağa cəlb etmək və rus qoşunlarımn Bakıya hücumunu yüngülləşdirmək məqsədilə 1920-ci ilin Novruz bayramı günü ermənilərin Qarabağda üsyan qaldırması qərara almmışdı21. Nəticədə ermənilər öz üzərlərinə düşən vəzifələrini layiqincə yerinə yetirərək 28 may 1920-ci ildə XI Qızıl Ordunun Bakıya daxil olmasına tam şərait yaratmış və Azərbaycan Demokratik 32 Cumhuriyyəti hakimiyyəti erməni və ruslardan ibarət kommunistlərə verməli olmuşdu. Rusiya 1920-ci ilin əvvəllərində öz daxilində müvəqqəti sakitlik yaratdıqdan sönra keçmiş imperiya sərhədlərini bərpa etmək üçün diqqətini Azərbaycana yönəltdi. Çünki Azərbaycan Rusiya. üçi'ın mühüm xammal bazası olmaqla yanaşı, həm də Yaxm və Orta Şərqdə siyasi təsirinin gücləndirilməsi iiçün mühüm strateji əhəmiyyətə malik ərazi idi. Ona görə də XI Ordu hissələri 1920-ci il aprelin 27-də Dağıstan sərhədini keçərək Azərbaycana daxil oldular22. 1920-ci il mayın 3-də XI Qızıl Ordunun 32-ci silahlı dəstələri Yevlaxdan birbaşa Qarabağ üzərinə yürüş etdi. Rus qoşunları Qarabağda yuva salmış erməııi quldur dəstələrinin başçılarından olan Q.Mkrtıçovun, Q.Ter Sarkisovun, Ş.Şahnazarovun bilavasitə köməyi ilə Qarabağ general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovu hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Şuşa, Xankəndi və Qarabağm digər şəhər və kərıdləri rus qoşunlarmm, erməni quldur dəstələrinin nəzarəti altma alındı23. 1920-ci il maym 12-də XI Ordunun süvari dəstələri Şuşada qərarlaşdı. Həmin gün
Şuşaya gələn
Q.K.Orconikidze «Qarabağm müsəlman və erməni xalqma» müraciət etdi. Müraciətdə hakimiyyətin Hərbi Inqilab komitəsinin əlinə keçdiyi elan edildi. Lakin Qızıl Ordu hissələrinin özbaşınalığı, kütləvi həbslər, qarət və qırğmlar Dağlıq Qarabağda xalq müqavimət hərəkatmm genişlənməsinə səbəb oldu. Müqavimət hərəkatma general Nuru Paşa, polkovnik Zeynalov, Sultan bəy Sultanov başçılıq edirdilər26. İyunun əvvəllərində Şuşa XI Ordunun silahlı dəstələrindən təmizləndi. Ancaq Dağlıq Qarabağa rus və erməni quldurlarma kömək məqsədi ilə 28-ci diviziya gətirildi ki, birləşmiş Ordu hissələri iyunun 15-də 33
Şuşada Sovet hakimiyyətini bərpa etdilər27. Hakimiyyət B.Vəlibəyov, S.A.Ambarsumyan, Q.İbrahimov, K.Şahnəzərov, Q.Sarkisov, Q.Mkrtıçovdan ibarət İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi28. Moskvanın bilavasitə göstərişi ilə Dağlıq Qarabağda vəziyyəti «nizama» salmaq məqsədilə 1920-ci il iyulun 5-də AK(b)P MK
tərəfindən M.Çalyan, M.Manuçaryan, L.Arustamyan, A.Mirzoyan və başqaları Şuşaya göndərildi29. Çar Rusiyası dövründə olduğu kimi Sovet imperiyası dövründə də Dağlıq Qarabağda ermənilərin çoxluğunu yaratmaq və İmperiyanm dayaqlarmı möhkəmləndirmək məqsədilə 1920-1921-ci illərdə
Ermənistandan Azərbaycana 850 erməni ailəsi köçürüldü ki, bunlardan 765 ailə Dağlıq Qarabağda yerləşdirilərək, tezliklə evlə, işlə təmin edildilər30. Dağlıq Qarabağa köçürülmüş əhaliyə 26226 desyatin torpaq sahəsi ayrıldı31. Bütün bu tədbirlər Dağlıq Qarabağda ictimai, siyasi vəziyyəti sabitləşdirə bilmədi. Ərzaq ehtiyatı toplamaq, ordunu və şəhər əhalisini ərzaqla təmin etmək üçün Dağlıq Qarabağda 1920-ci il sentyabrın 24-də ərzaq sapalağı tətbiq olundu32. Artıq məhsul kəndlinin əlindən zor ilə almdı. Məhsulu gizlədənlər məsuliyyətə cəlb olunurdular. Belə bir dövrdə Sovet dövlətinin həyata keçirdiyi tədbirlərə mane olan, onun pozulmasma çalışan qüvvələrə qarşı qəti mübarizə aparmaq məqsədilə Fövqəladə Komissiya (FK) yaradıldı. FK terrorçu bir orqan kimi təqib və kütləvi həbslərə başladı. Dağlıq Qarabağda ilk fövqəladə komissar vəzifəsinə A.Karagözov təyin olundu. 1920-ci ilin sonu, 1921-ci ilin əvvəllərində FK Şuşadan 76 nəfər, Xocavənd və Ağdərədənll2 nəfər, Hadrutdan 47 nəfər məsuliyyətə cəlb
etdi33. Həbs
olunanlarm böyük
əksəriyyəti azərbaycanlılar idi. Həmçinin ərazidə yerləşən Qızıl Ordu 34 hissələri əhali arasında iş apararkən azərbaycanlılann adət-ənənələrinə, dininə, dilinə hörmət etmir, onlarla vəhşicəsinə rəftar edirdilər. Ona görə də əhalinin bir hissəsi İran və Türkiyəyə qaçmağa məcbur oldular. 1921- ci ilin əvvəllərində Hadrut və Xocavənddə xalq hərəkatı geniş vüsət aldı34. 94 nəfər itki verən 250. 251, 252-ci Qızıl Ordu hissələri 1921-ci ilin fevralmda silah gücü ilə vəziyyəti «nizama» saldılar35. 1921-ci il mayın 17-də Dağlıq Qarabağda ərzaq sapalağı ərzaq vergisi ilə əvəz edildi. Ərzaq vergisinin tətbiqi Dağlıq Qarabağda birtərəfli qaydada aparılmışdı. Belə ki, aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, tədarük məntəqələrində çalışanlarm böyük əksəriyyəti ermənilər olduğundan onlar verginin çoxunu azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin üzərinə
qoyur, ermənilərdən isə vergilər almmır və ya az tələb edilirdi36. Beləliklə, azərbaycanlılarm qarət olunması yolu ilə 1922-ci ildə Dağlıq Qarabağda ərzaq vergisi 200 faiz yerinə yetirilmişdir37. Azad ticarət, möhtəkirlərin əhalini daha çox soyub talamasma səbəb oldu. Beləliklə, bu diyarda aqrar məsələnin həlli tam həyata keçirilmədi. 1920-ci il aprel çevrilişindən sonrakı illərdə həyata keçirilən tədbirlərə aid tarixi sənədlər, faktları və materialları nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, Dağhq Qarabağda həyata keçirilən tədbirlərin ən başlıca yekunları Sovet imperiyasınm müstəmləkəçilik rejiminin iqtisadi, siyasi, ideoloji təməlinin yaradılması olmuşdur. Bu təməl xalq təsərrüfatınm ən mühüm sahələrinin milliləşdirilməsinə, onu Sovet imperiyasmın strategiyasma uyğun bir şəkildə vahid
bir mərkəzdə birləşdirilməsinə, siyasi
hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasına, iqtisadi cəhətdən sarsıdılmış sinfin məhv edilməsi, onlarm böyük bir hissəsinin öz doğma yurdlarmdan didərgin salınmäsına, 35
sovet dövlətinin dayaqlarmm möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Dağlıq Qarabağın sovet qoşunları tərəfındən işğalmdan sonra yeni hakimiyyət orqanları yaratmaq vəzifəsi qarşıda dururdu. Dağlıq Qarabağda yaradılmış ilk dövlət orqanlarından biri İnqilab Komitəsi oldu. 1920- ci il maym 26-da Şuşamn Tağverd kəndində Dağlıq Qarabağ kəndlilərinin qurultayı keçirildi. Qurultayda Dağlıq Qarabağ İnqilab Komitəsinin yaradılması elan edildi. Komitənin sədri vəzifəsinə qatı millətçi olan Sako Ambartsumyan seçildi38. 1920-ci il
aprelin 27-dən
avqustun 25-dək
Azərbaycanda 16 qəza, 46 nahiyyə, 12 rayon, 435 kənd inqilab komitəsi təşkil edilmişdir39. Dağlıq Qarabağda yenicə yaradılmış Komitənin işinə kömək məqsədilə 1920-ci ilin sonlarmda AK(b)P MK-nm tapşırığı ilə Şuşaya 268 nəfər nümayəndə göndərildi40. Göndərilən nümayəndələrin əksəriyyəti milliyyətcə rus və ermənilər idi. Dağlıq Qarabağda inqilab komitələrinin əksəriyyəti milliyyətcə erməni
olduqlarmdan millətçi qüvvələrlə əlaqəyə
girərək azərbaycanlılara qarşı pözuculuq işləri aparmışlar41. Göndərilən nümayəndələr ərazidə «təmizləmə» işləri apardılar. Azərbaycan K(b)P MK təşkilat və siyasi bürosu 1920-ci il sentyabrm 27-də «Yoxsul və ortabab kəndlilər üçün inqilab komitələri nəzdində məşvərətçi orqan olacaq yoxsul komitələri təşkil etmək, itıqilab komitələrinin tərkibini dəyişmək» haqqında qərar qəbul
i42.
1920-ci ilin dekabrmda Şuşadan Bakıya verilən məlumatda «ərazidə yoxsul
komitələrinin təşkil
olunmasınm başa
çatması» göstərilirdi43. Yoxsul Komitələri Dağlıq Qarabağda yerli hakimiyyət orqanlarınm möhkəmlənməsi, varlılara qarşı mübarizənin 36 təşkil olunması, milliləşdirmə, Orduda səfərbərlik işlərində fəal iştirak edirdilər. 1921-ci ilin əvvəllərində bölgədə yaranan nisbi sakitlik yoxsul komitələrindən Sovetlərə keçməyə imkan verdi. Bu «zəhmətkeş kütlələri sovet quruculuğuna cəlb etmək və Sovet hakimiyyətinin möhkəmlənməsi üçün lazım idi». Dağlıq Qarabağda Sovetlərin yaradılması məqsədilə AK(b)P MK göstərişi ilə 105 nəfər təbliğatçı, təşviqatçı dəstə, 5 nəfər isə seçki kompaniyasma nəzarətçi göndərildi. 1921-ci ilin aprelində Dağlıq Qarabağda sovetlərə seçkilər keçirildi. Bu seçkilərdə də əhalinin milli, etnik tərkibində ayrıseçkiliyə yol verilmişdir. Məsələn, Şuşada əhalinin cuzi bir hissəsini ermənilər təşkil etməsinə baxmayaraq, seçilənlərin 30 faizi milliyətcə ermənilər idi46. Ümumiyyətlə, Dağlıq Qarabağ Sovetlərinə seçilən
deputatlarm 68,5 faizini ermənilər təşkil edirdi. Seçilən 412 nəfər deputatm 256 nəfəri kommunistlər idi. Beləliklə, aparılan elmi araşdırmalardan, əldə olunmuş tarixi faktlardan tam aydm olur ki, aprel çevrilişindən sonra Dağlıq Qarabağda həyata keçirilən tədbirlərin ən başlıca yekunları Sovet imperiyasmm müstəmləkəçilik rejiminin iqtisadi, siyasi və idealoji təməlinin yaradılması olmuşdur. Həmin təməl isə sovet dövbtinin Dağlıq Qarabağda dayaqlarınm möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Azərbaycanda sovet rejimi qurulduqdan sonra ermənilərin ərazi iddiaları yenidən baş qaldırdı. Dağlıq Qarabağın hər yerində erməni quldur dəstələrinin fəaJiyyəti genişləndi. Onlar yerli azərbycanlıları qırıb talayır, ev-eşiklərini yandırır, mal-qaralarım, qoyun süriilərini qarət edirdilər. Təkcə 1920-ci ilin avqustunda daşnaqlar 70 nəfər azərbaycanlım qətlə yetirmişlər47. Erməni
quldurlarmm məqsədi Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıları tamamilə məhv etmək və bu 37
ərazini Ermənistanla birləşdirmək idi. Bu məsələyə 1921-ci il iyunun 4-də RK(b)P Qafqaz bürosunun plenumunda, 1921 -ci il sentyabrın 26-da AK(b)P MK-mn siyasi və təşkilat bürosunun iclasında, 1922-ci il dekabnn 24-də RK(b)P Qafqaz bürosunun Zaqafqaziya Komitəsinin xüsusi iclasmda, 1923-cü il iyununda RK(b)P
Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin plenumunda baxılmış48 və son nəticədə 1923-cü il 7 iyulda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradılmışdır49. 1924-cü ilin noyabrmda Azərbaycan MİK-nin Rəyasət Heyəti «DQMV haqqında əsasnamə təsdiq etdi. «Əsasnamə»də DQMV-nin Azərbaycanın tərkib hissəsi olması göstərilirdi. Eyni zamanda imperiyanm təhriki ilə Şuşa, Xankəndi və 115 kənd, Cavanşir qəzasmdan 52 kənd, Qaryagindən 30 kənd, Qubadlıdan isə Qaladərəsi DQMV-nə verildi50. Belə bir «səxa.vətlilik» isə xalqımıza qarşı cinayət olmaqla Vətənimizin gələcəyinə ciddi ziyan yurdu.
Beləliklə, Mərkəz - Azərbaycanm daxilində öz hakimlik mövqeyini daim saxlamaq məqsədilə süni surətdə «Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti»nin təşkilinə nail oldu. DQMV-nin yaradılması ilə o illərin Qarabağ problemi bir nov yekunlaşdı. Rusiyanm havadarlığı ilə Azərbaycan ərazilərinin hissə-hissə itirilməsi üçün yenidən bir zəmin yaradıldı. Dağlıq Qarabağm Azərbaycanm tərkibində qalması Azərbaycanm öz torpaqlarınm qorunması uğrunda müvəffəqiyyəti kimi qiymətləndirilsə də, vilayət statusunun yaranması gələcəkdə erməııilərin Azərbaycana qarşı məkrli ərazi iddiası siyasətinin məıjbəyi olmuşdur. DQMV-nin yaradılması uzuıı illər boyu erməni millətçilərinin planlı və vahid xətt əsasında apardığı siyasətin həyata
keçirilməsi nəticəsində, Azərbaycana qarşı «parçala və hökm sür!» imperiya 38 siyasətinin davamı idi. XX əsrin əvvəllərində başlanan bu siyasət yüksələn xətt üzrə davam edərək, əsrin sonlarında ərazilərimizin 20 faizinin işğalı ilə nəticələndi. Sovet imperiyası hakimiyyəti tam ələ aldıqdan sonra ilk növbədə sənaye müəssisələrini bərpa etməyi və yeni sənaye sahələri yaratmağı qarşısma məqsəd qoymuşdur. Çünki
bunsuz ölkənin
iqtisadi geriliyini aradan qaldırmaq, sovet rejimini qoruyub saxlamaq, onun müdafıə qabiliyyətini və müstəmləkəçilik rcjimini möhkəmləndirmək olmazdı51. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində bütün yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı həm də yerli milli, dini ənənələri sarsıtınaq, xristian ənənələrinə söykənən rus və erməniləşmə siyasətini həyata keçirmək üçün lazım idi. İnqilab komitəsinin sənayenin bərpa və inkişafı üçün ilkin tədbiri 1920-ci ilin may-noyabr aylannda bütün sənaye sahələrinio milliləşdirilməsi haqqmda qəbul etdiyi dekretləri olmuşdur. 1921-ci ilin birinci
yarısmda bölgənin sənaye müəssisələrində milliləşdirmə əsasən başa çatdırıldı. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində sənayenin bərpa və inkişafı mürəkkəb beynəlxalq və daxili şəraitdə davam edirdi. Belə ki, Dağlıq Qarabağda xammal, işçi qüvvəsi, vəsait, ixtisaslı kadrlann çatışmamazlığı ilə yanaşı daşnak quldur dəstələrinin basqmları, qarətlər, şəhər və kəndlərdə törədilən yanğmlar bərpa işlərini çətinləşdirirdi. Təkcə 1921-ci ildə, daşnaklar Dağlıq Qarabağm 14 kəndində yanğmlar törətmiş, sənaye müəssisələrini darmadağm etmişdilər52. Belə bir çətin vəziyyətdə Bakıdan Dağlıq Qarabağa 1922-ci ilin yanvarmda 528 pud, iyunda 600 pud ərzaq53, ilin sonunda isə 480 min manat dəyərində ərzaq, paltar və müxtəlif əşyalar göndərilmişdi54. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində sənayenin bərpa və inkişafı üçün 1921-cı ildə Respublika 39
hökumətinin ayırdığı 100 min manat (qızıl pulla) sərf edildi55. 1923-cü ildə isə Bakıdan Dağlıq Qarabağa 200 nəfər mütəxəssis göndərildi. Nəticədə Vilayətdə toxuculuq müəssisələri, ipək karxanaları, dəmirçi sexləri, şərab, spirt zavodlarınm fəaliyyətində xeyli canlanma yarandı. 1921- 1923-cü illərdə Bakıdan göndərilmiş avadanlıqlarla Xankəndi, Xocavənd, Hadrut sement zavodu mərmər sexi işə salındı. 1923-1929-cu illərdə isə 3 tütünçülük kombinatı yaradıldı56. Dağlıq Qarabağda 1922-1926-cı illərdə 15 ipək sənayesi müəssisəsi bərpa edildi. 1926-27-ci illərdə Daglıq Qarabağda sənaye tikinti işlərinə 1.177.394 manat vəsait sərf olunmuşdur57. 1928-29-cu illərdə isə həmin vəsaitin həcmi 28,6 faiz artırılmışdı. Dövlət büdcəsindən Dağlıq Qarabağın sənaye sahələrnin bərpa və inkişafma ayrılan vəsaitin həcmi Azərbaycanm digər bölgələrinə ayrılan vəsaitdən qat-qat çox idi. Məsələn, 1927-28-ci illərdə Xankəndinin abadlaşdırılması üçün 60.936 manat vəsait ayrılmışdırsa həmin vaxt Naxçıvana ayrılan vəsait 57.550 manat olmuşdur58. 1927-ci ildə Vilayətdə 400 mənzillik 56 yaşayış binası Daşaltı elektrik stansiyası Hadrut, Banazur, Tağ spirt zavodları, Qışlaq kəndində toxuculuq müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi59. Həmin vaxt «Azneft» Dağlıq Qarabağa 10 ədəd istüik elektrik mühərriki, 200 ədəd əyirici dəzgah göndərdi60. Nəticədə Vilayətdə əmək məhsuldarlığı 1928-ci ildə 1920-ci ilə nisbətən 15 faiz yüksəldi. 1929-cu ildə Xankəndində istifadəyə verilmiş "Qarabağ" xalçaçılıq fabrikinin məhsulları İngiltərə, İtaliya, İsveç, Danimarka, MƏR, Iran bazarlarmda, habelə
beynəlxalq sərgilərdə, böyük maraqla
qarşılanmışdır. 1933-1940-cı illər ərzində
həmin müəssisələrdə istehsal 33 dəfədən çox artmışdır61. 1933-cü 40 ildə ipək sənayesinə 5,3 milyon manat, 1938-ci ildə isə 6,4 milyon manat vəsait ayrılmışdır62. 1920-1940-cı illərdə Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayətində sənaye müntəzəm surətdə inkişaf edərək genişləndi. Sənayenin inkişaf etmiş sahələrindən biri də şərab-spirt sənayesi idi. Bəhs
olunan dövrdə
Xankəndində, Əsgəranda, Vərənddə, Tağverddə, Qırmızı Bazarda, Daşaltıda, Hadrutda, Ağdərədə, Xocavənddə şərab, konyak və spirt zavodları tikılib istifadəyə verildi. Bu
müəssisələr Qarabağ
Şərabçılıq Trestində («Karvintrest») birləşdilər. Trestin 13 böyük ticarət məntəqəsi var idi. Burada istehsal edilən məhsullar Gürcüstana, Rusiyaya, Örta Asiyaya və Qazaxıstana ixrac olunurdu. 1930-cu ildə Dağlıq Qarabağda şərab zavodları 9 növ adi, 3 növ şirin şərab, 6 növ koııyak spirti, 4 növ texniki spirt, bəhməz, meyvə şirələri və s. istehsal edirdilər. 1933-cü ildə Qarabağ Şərabçılıq Tresti Sovxozlar tresti ilə («Karvinsovxoztrest») birləşdi. Trest 1933-cü ildə 650 min manatlıq məhsul istehsal etmişdirsə, 1939-cu ildə bu rəqəm 26 milyon 102 min manata çatdırıldı63. 1920-1940-cı illərdə Dağlıq
Qarabağ Muxtar
Vilayətində tikinti materialları kərpic, kirəmid, mişar daşı, üzlük tavalar, ağac materialları və s. sənaye sahələri yaradıldı. 1930-cu ildə Araçazorda dəyirman daşı kombinatı tikilmişdir ki, kombinatm məhsulları İran və Türkiyədə satılırdı. 1930-cu ilin dekabrmda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət tikinti materialları müəssisələri birləşib «Qarabağ Sənət Kooperasiyası İttifaqı» («Karpromsoyuz») yaradıldı. Bu
dövrdə sənaye
sahələrinin elektrikləşməsində əhəmiyyətli dəyışikliklər edildi. Bu məqsədlə 1927-ci ildə Qarqar çayı üzərində gücü 225 klovat olan SES tikintisinə başlandı və 1930-cu ildə 41
istifadəyə verildı64. 30-cu illərdə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətiııdə ümumi sənaye məhsullarımn artım tempi ildən-ilə gücləndi. Belə ki, 1928-ci ilə nisbətən 1932-ci ildə sənaye məhsulları istehsalı 136 faiz artmışdırsa, 1933-cü ildə 156, 1934-cü ildə 245, 1935-ci ildə 278, 1936-cı ildə 340, 1938-ci ildə isə 402 faiz artmışdır65. 1939-cu ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində sənət koperasiyası xidmət istehsalına görə Respublikada birinci yeri tutmuşdu66. Beləliklə, Sovet imperiyası Azərbaycanm sərvətlərini daha çox mənimsəmək məqsədilə Dağlıq Qarabağ sənayesinin inkişafına xüsusi diqqət yetirir və həmin inkişafı öz mənafeyinə uyğun birtərəfli qaydada aparırdı. 1920-40-cı illər ərzində DQMV-də sənaye, nəqliyyat və əsaslı tikinti sahəsində xeyli müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. Sovet dövlətinin sənayeləşmə siyasətiııin Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətində həyata keçirilməsi nəticəsində yeni sənaye sahələrinin əmələ gəlməsi ilə işsizlik problemi qismən aradan götürüldü və istehsalın həcmi xeyli artdı. Sovet imperiyası isə iqtisadi təməlini möhkəmləndirmək üçün Azərbaycam öz xammal bazasına çevirməklə yeraltı və yerüstü sərvətlərimizin talan edilməsini daha da sürətləndirdi. Sovet imperiyasmm iqtisadi təməlini qurmaq üçün fərdi kəndli təsərrüfatlarmın kollektiv təsərrüfat halında yenidən qurulması tələb olunurdu. Dövlət bu işə təsərrüfat sahələrinin milliləşdirilməsi ilə başladı. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 15 dekabr 1920-ci il tarixli dekreti ilə Dağlıq Qarabağda 117.560 desyatin torpaq sahəsi, 42.768 desyatindən çox otlaq, 149000 desyatin meşə sahələri milliləşdirilərək əhalinin ixtiyarma verildi67. Lakin erməni quldurlarmm törətdiyi dağıntılar nəticəsində 1916- 42
sayı 2,6 dəfə, donuzların sayı 2, 3 dəfə, mal-qaranm sayı 34 faiz, at ilxıları 50 faiz azalmışdı68. Həmin dövrdə bölgədə əkin sahələri 47,8 faiz, qoşqu qüvvələri isə 59 faiz azalmışdı. Erməni quldurlarının yaratdıqları çətinliklərlə yanaşı rus qoşunlarınm və FK özbaşınalıqları, İnqilab Komitələri və Yoxsul Komitələrin əhali üzərinə qoyduqları ağır vergilər kənd təsərrüfatmda vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Bütün bunlar Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində aclıq, yoxsulluq və səfaləti 1920-ci ilin iyulunda son Iıəddə çatdırdı69. Azərbaycan Höküməti Dağlıq Qarabağm kənd təsərrüfatmda vəziyyəti nizama salmaq üçün təcili tədbirlər gördü. 1921 -ci ilin əvvəllərində Dağlıq Qarabağa 96.648 pud toxumluq taxıl, 217 milyard manat pul, 250 kotan, 12 ədəd toxumsəpən maşm, 500 dəryaz, heyvandarlığm iiıkişafı üçün 18,6 milyard manatlıq vəsait ayrıldı və kənd təsərrüfatı mütəxəssisi göndərildi70. Sovet təsərrüfatlarınm - artel, kommuna və sovxozlarm yaranması üçün tədbirlər görüldü. 1920-1922-ci illərdə Dağlıq Qarabağda 6 sovet təsərrüfatı, 16 artel, 7 kommuna yaradılmışdır ki, onlarm 890 desyatin yararlı torpağı, 2 min baş mal qarası var idi71. Beləliklə, bölgədə əkin sahələri xeyli genişləndi. 1921-ci ildə 17220 desyatin, 1922-ci ildə isə 28 min desyatin olmuşdıır. Bu illərdə taxıl istehsalı 17.057 puddan 17.476 puda çatdırılmışdır. Bu da bölgədə yaşayan əhalinin tələbatmı minimum səviyyədə belə ödəmirdi. Lakin yeni iqtisadi siyasətin tətbiqi, əkin sahələrinin icarəyə verilməsi Respublikanm hər yerində olduğu kimi, Dağlıq Qarabağ da kənd təsərrüfatında canlanmaya səbəb oldu. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində ilk kollektiv təsərrüfat 1925-cı ilin sonlarmda Ağdərənin Karmiravan 43
(Qırmızı kənd) kəndində yaranmışdır. 1924-1926-cı üllərdə bölgədə əkin sahələri 58 faiz, mal-qaranm sayı 43 faiz, texniki bitkilər səpini 32 faiz artmışdır72. 1926-cı ild ə DQMV-də hər 100 təsərrüfata cəmi 6 kotaıı düşürdü, 48 faiz təsərrüfatm isə qoşqu qüvvələri yox idi: 1928-ci ildə Dağlıq Qarabağda 27 kolxoz var idi. Bu da vilayətin ümumi təsərrüfatmm 1,8 faizini təşkil edirdi. 1929-cu ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində 4,8 faizmı təşkil edən 49 kolxoz var idi. Bu dövrdə diqqət yetirilən miıhüm məsələlərclən biri də zorakı kollektivləşmə siyasəti, qolçomaqlarm bir sinif kimi ləğv edilməsi pərdəsi altında həyata keçirilən tədbirlərin Dağlıq
Qarabağda faciəli
ııəticələridir. DQMV-də həyata keçirilmiş zorakı kollektivləşmə, qolçomaqlara qarşı mübarizə siyasəti ittifaq miqyasmda gedən sosial-siyasi proseslərin tərkib hissəsi olsa da, fərqli cəhətləri də vardır. Başlıca fərq milli, etnik
zəmin ilə bağlı idi. Belə ki, Dağlıq Qarabağda kəndin sosialistcəsinə yenidən qurulması ilə yanaşı azərbaycarılılarm sosial bazasım zəiflətmək, qeyri-azərbaycanlılarm, xüsusilə ennənilərin sosial
imkanlarımn güclənməsinə və bu zəmində
vilayətdə siyasi
hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə nail olmaqdan ibarət idi. 1931-ci ilin fevralında Hadrut rayonunda 2746 kəndli təsərrüfatmdan 136-sı, Şuşa rayonunda 2046 təsərrüfatmdan 264-ü, Ağdərə və
Xocavənddə 5067
təsərrüfatm 45-i varlı
kəndlilər kimi
qeydə almmışdır73. Qeydə alınan təsərrüfatların əks-əriyyəti milliyyətcə azərbaycanlüar olmuş və
onlar Sibir,
Qazaxıstan kimi
"kulak" arxipelaqlarma sürgün edilmişlər. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yol verilmiş bu aynseçkilik rəsmi, mərkəzi orqaıılar tərəfındən təsdiq edilmişdir74. 19 3 3-cü ildə Dağlıq Qarabağda 44 təsərrüfatın 53,6 faizi
kollektiv təsərrüfatda birləşdirilmişdi. Bu bütün əkin sahəsinin 58 faizi, iribuynuzlu heyvanlarm 50 faizi, bağlarm 51,8 faizini əhatə edirdi. 1936-cı ildə 80000 hektar sahə əkildi ki, bu da 1913-cü illə müqayisədə 2,2 dəfə çox idi75. 1940-cı ildə Dağlıq Qarabağda 4 sovxoz, 199 kolxoz var idi ki, bu da kəndli təsərrüfatmm 90 faizini əhatə edirdi. Bəhs edilən dövrdə Dağlıq Qarabağda 199 traktor, 33 kombaym, 27 yiik maşını var idi76. Beləliklə, kənddə Sovet imperiyasmm mövqelərinin möhkəmləndirilməsində kollektivləşmə xətti mühüm rol oynadı. Kollektivləşmə ölkənin hər yerində olduğu kimi DQMV-də əhalinin əsas kütləsinin həyat tərzini
imperiyanın prinsipləri əsasmda dəyişdirdi. Vilayətin milli, etnik tərkibində xeyli dəyişikliklər yarandı. Bu da imperiyanm müstəmləkəçilik rejiminin sosial bazasınm yaradılması üçün zəmin
oldu. Dağlıq
Qarabağda kollektivləşmə siyasətini həyata keçirən imperiya, mərkəzləşmiş nəzarət sistemi yaradaraq, sərvətlərimizdən daha çox bəhrələnməyə başladı. Sovet Rusiyası müstəmləkələrində möhkəmlənmək siyasətini həyata keçirmək üçün müxtəlif peşə sahibli mütəxəssislər hazırlamağa başladı. Vilayətin təbii
sərvətlərinin daha çox mənimsənilməsi üçün ixtisaslı kadrlara ehtiyac olduğundan məktəb quruculuğu və savadsızhğm ləğvi qarşıda duran mühüm vəzifələrdən idi. 1915-ci ildə Dağlıq Qarabağda 49 ibtıdai 1 orta məktəb, 79 müəllim, 3000 şagird var idi77. Daşnak silahlı dəstələrinin törətdikləri qanlı cinayətlər nəticəsində bu məktəblərin demək olar ki, hamısı bağlanmışdı. 1920-ci ilin sentyabnnda N.Nərimanovun Dağlıq Qarabağa gedişi savadsızlığm aradan qaldırılması və yeni məktəlilərin açılmasma böyük təsir göstərdi78. Belə bir dövrdə Bakmın Balaxam rayonu Şuşa qəzasında təhsilin inkişafı üçün 45
təhb olunan xərcləri öz üzərinə götürdü79. 1923-cü ildə Şuşada pedaqoji kurs açıldı. Nəticədə 1923-cü ildə bölgədə məktəblərin sayı 104-ə, orada təlısil alan şagirdlərin sayı 6400 nəfərə çatmışdı. Təhsil azərbaycan, rus və erməni dilində keçirilirdi80. 1923-cü ilin iyulunda Karakozovun sədrliyi ilə savadsızlığm ləğvi üçün Xüsusi Komitə yaradıldı. 1924-cü ildə Dağlıq Qarabağda 24 yeni məktəb fəaliyyətə başladı. Bu vaxt Vilayətdə məktəblərin sayı 114-ə, şagirdlərin sayı 7684-ə, müəllimlərin sayı isə 220-yə çatdı81. 1925-26-cı tədris ilində Azərbaycanda 1057 birinci dərəcəli məktəb var idi ki, bundan 190 erməni, 132-si isə rus məktəbi idi82. Həmin dövrdə Dağlıq Qarabağda iki texnikom fəaliyyət göstərirdi. 1924-cü ildə Xankəndində müəllimlərin ümumi konfransı keçirildi. Koııfransda savadsızlığı ləğv etmək məntəqələrinin yaradılması barədə qərar qəbul edildi. Dövlət büdcəsindən bu məqsədlə 267.184 manat vəsait aynldı. 1929-cu ildə Dağlıq Qarabağda 50-dən çox savadsızlığı ləğv etmə məntəqəsi yaradıldı. Həmin məntəqədə 1020 nəfər öz savadsızlığmı ləğv edə bilmişdir. Bunlarm çoxu isə milliyyətcə ermənilərdən ibarət idi. Sonrakı illərdə savadsızlığı ləğv etmə məntəqələrinin fəaliyyəti daha da genişləndirildi. Bəhs edilən dövrdə Azərbaycan Höküməti Dağlıq Qarabağda təhsilirı inkişafma vəsait qoyuluşunu ildən-ilə artırdı. Belə ki, 1933-cü ildə Vilayətdə təhsilin inkişafma 5,4 milyon manat vəsait ayrılmışdırsa, 1938-ci ildə bu rəqəm 22 milyon manata çatdırılmışdır. Ayrılmış vəsait hesabına 1928-1938-ci illərdə Dağlıq Qarabağda 67 yeni məktəb binası tikilib istifadəyə verildi83. 1941-cı ilin əvvəllərində Dağlıq Qarabağda məktəblərin sayı 198-ə, şagirdlər 40766-ya, müəllimlər isə 1696-ya çatdı84. 46 1920-ci ildən başlayaraq xalqın əsrlər boyu yaratdığı və yaşatdığı rnilli adət-ənənələr beynəlmiləlçilik bayrağı altmda imperiya siyasəti burulğanmda məhv edilməyə başlandı. Bu işdə mətbuat və digər informasiya vasitələri, mədəni-maarif müəssisələri mühüm rol oynadı. 1921-ci ildə "Qolos Karabaxa", 1923-cii ildə "Karabaxi ixucq" (Qarabağ kəndlisi), "Xordani Karabax" (Şuıa Qarabağı), "Şuşa", "Aşxostosnik" (Əmək), "Barekamütyün (Dostluq), 1933-cü ildə "Koltenteskal" (Kolxozçu), 1938-ci ildə "Sosialist maldarlığı" qəzetlərinin nəşrinə başlandı. 1930-cu ildə Şuşa və Xankəndində yeni mətbəə yaradıldı, 1921-ci ildə Şuşada, 1924-cü ildə Xankəndində həvəskar bəstəkar, səhnə və xor dərnəkləri ustaları fəalıyyətə başladı85. 1930-cu ildə Moskvada SSRI xalqlarımş teatı* olimpiadasında Şuşa və Xankəndinin səhııə ustalaıı və xor dərnəkləri də iştirak etmişdilər86. 1923-1924-cü illərdə Şuşada musiqi məktəbi, 1936-cı ildə isə xor dərnəyi yaradıldı. 1920-ci ildən başlayaraq İslam dininə, şəriət qanunlarma qarşı mübarizə başlandı87. 1924-cü ildə yaranmış "Allahsızlaı* cəmiyyəti", 1929-cu ildə "Mübariz allahsızlar ittifaqı" Vilayətdə milli adət-ənənələrə, milli mərasimlərə və hətta milli musiqiyə qaı şı mübarizədə fəal rol oynamışdılar88. 1929-1931-ci illərdə Dağlıq Qarabağda 24 məscid və dini nıərasim keçirilən evlər klublara və anbarlara çevrildi, onlarla ibadətgahlar dağıdıldı. Bu illərdə məhərrəmliyə, orucluq günlərinə, dini və milli bayramlara, xüsusilə Novruz bayramına qarşı mübarizə geniş xarakter aldı89. Lakin bütiin
zorakı tədbirlər xalqımızı öz
əqidələrindən, milli adət-ənənələrindən döııdərə bilmədi. Xalq öz milli, dini psixologiyasmı qoruyub saxlaya bildi. 47
1920-ci ildən etibarən sovet imperiyası Azərbaycanın elmi potensialmı artırmaqla, sərvətlərimizdən daha çox bəhrələnmək və buna münasib ideoloji şərait yaratmaq üçün bütün qüvvələrindən səmərəli istifadə etməyə cəhd göstərmişdir. Bu məqsədlə 1923-cü ildə Xankəndində "Azərbaycanm tədqiqi cəmiyyəti"nin Qarabağ şöbəsi təsis edildi. Həmin şöbə Dağlıq Qarabağda elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsində, elmi biliklərin yayılmasmda mühüm rol oynadı. 1920-1940-cı illərdə Dağlıq Qarabağ orta hesabla hər il elmi ekspedisiyalar təşkil edilmiş, vilayətin yeraltı və yerüstü sərvətləri, qiymətli flora və faunası
aşkar edilərək mənimsənilmişdir. Dalğıq
Qarabağda 1924-cü ildə yeni taxıl sortlarmın yetişdirilməsi, 1925-ci ildə üzümçülüyün yeni qayda ilə becərilməsi90, 1928-ci ildə
Şuşada baytarlıq və diaqnostika, Xankəndində isə
Elmi Tədqiqat mərkəzlərinin yäradılması91, 1929-cu ildə yeni bitki toxumlarmm əldə edilməsi, 1937-ci ildə Ekvalpid bitkisinin əkilməsi, 1938-ci ildə Arıçıhq Mərkəzinin təşkili92 Vilayətin təbii sərvətlərindən geniş istifadə edilməsinə səbəb olmuşdur. Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətində sovet imperiyasmm təbliğat vasitələrindən biri də kitabxana və qiraətxanalar olmuşdur. Sovet hakimiyyətinin ilk
günlərindən başlayaraq, Vilayətin şəhər və kəndlərində kitabxanaların yaradılmasma, əhali arasında mətbuatm yayılmasına xüsusi diqqət verilməyə başlandı. Əgər 1913- cü ildə kitab fondu 18000, kitabxana və qiraətxanaların sayı 25 idisə, 1926-cı ildə kitab fondu 98118, kitabxana və qiraətxanalarm sayı 12-yə çatdı. 1940-cı ildə DQMV-də 66 müstəqil kitabxana var idi93. Bu kitabxanalardan əlavə vilayətdə 151 klüb, 213 məktəb və 7 həmkarlar ittifaqı kitabxanası oxuculara xidmət göstərirdi. Bu dövrdə 48 Vilayət kitabxanalarımn fondlarmın ümumi həcmi 540 min nüsxəyə çatmışdı. Həmin dövrdə Şuşada müəllimlər İnstitutu açılmış, lakın bir müddət sonra həmin institut Xankəndinə köçürülmüşdü. Beləliklə, Dağlıq Qarabağda erməni və rus dilində yeni məktəblər yaradıldı, savadsızlıq, azsavadlıhq aradan qaldırıldı, müxtəlif ixtisasalı kadrların sayı xeyli artırıldı. 1930-1940-cı illərdə Dağlıq Qarabağın dövlət idarə orqanlarında, təsərmfat, mədəni-maarif ocaqlarında çalışan işçilərin böyük əksəriyyəti milliyyətcə qeyri-azərbaycanlılar idi. Belə bir tədbir Sovet imperiyasmm Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində dayaqlarımn daha da möhkəmlənməsinə ciddi təsir göstərdi. Eyni zamanda iyirmi il ərzində zorakılıq və ağır represiyalar yolu ilə ərazidə yeni bir cəmiyyət - totalitar birokratik rejim bərqərar oldu. 49
|