Azərbay can ssr dağliq
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
C sdvəl M 6
T əd ri s il i Ü m u m tə h si l m ək tə b lə ri n in sa y ı Ş a g ir d lə ri n say ı M ü əl li m lə ri n sa y ı H F əh lə gə nc lə r
ək tə b lə ri n in say ı O ra d a k ı şa g ir d lə ri n say ı ! T ex n ik o m la rın say ı T əl əb əl ər in sa y ı s 3 E h 03 13 o ) O J D
Rj -O
' cö c / > U şa q la rı n sa y ı T ər b iy əç il ər in say ı K ö rp əl ər ev in in say ı K ö rp əl ər e v in d ə k i u şa q la rı n sa yı 194 0/41 196 4 0 7 6 6 16 96 30 13 90 6 818 35 1 2 2 1 95 33 11 83 195 0/51 206 3 3 6 9 0 1929 36 £ 0 0 1 4 827 24 694 56 20 cn 'O Yuxarıdakı cədvəldən aydın göründüyü kimi 1940- 1950-ci illərdə DQMV-də təhsilin inkişafı inkaredilməz bir həqiqətdir. Lakin bununla yanaşı DQMV-də erməni, rus millətçiliyi, yerli idarə orqanlarında çalışan erməni mütəxəssislərinin şovinist siyasətləri, sovet rejiminə «sədaqətlə qulluq edən adamlar»m böhtançı tədbirləri məktəb
quruculuğu işlərinə, mədəni-maarif müəssisələrinin fəaliyyətinə ciddi mane olurdu. DQMV- nin partiya, sovet orqanlarmda, mədəni maarif
müəssişələrində çalışan erməni, rus mütəxəssisləri proletar beynəlmiləlçiliyi şuarı altmda azərbaycanlı mütəxəssislərə qarşı gizli mübarizə aparırdılar. Bu «nəzəriyyə» ayrı-ayrı sovet orqanlarında çalışan bir qrup adamlarda, o 85
cümlədən DQMV- təhsil işçilərinə bilavasitə rəhbərlik edən Ter-Karapetrov, Baqdatyan, Babayan, Arustamova və başqaları. «Azərbaycan dilində təhsilin gələcəyinin olmadığı» iddiası ilə gördükləri tədbirlər vilayətdə azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlərdə tədris işlərinə böyük zərbə vurmuşlar. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasınm 1944-cü ildə təşkil olunmuş Dağlıq Qarabağ şöbəsi DQMV-nin tarixində böyük və mühünı bir hadisə olmuşdur16. Xankəndində yaradılmış bu elmi mərkəzin qarşısmdan duran ən mühüm vəzifələrdən biri 1946-1950-ci illərdə xalq təsərrüfatmm, xüsusilə vilayətin kənd təsərrüfatımn yüksəldilməsi işinə kömək edə bilən elmi tövsiyələr irəli sürməli idilər. Bəhs edilən dövrdə Akademiyanm elmi işçiləri bir sıra elmi tədqiqat əsərlərini başa çatdırdılar və həmin əsərlər praktikada tətbiq olunmağa başlandı. Belə ki, həmin əsərlər sırasmda «Dənli bitki toxumçuluğu və onun DQMV rayonları arasmda bölüşdürülməsi», «Meyvə verən
3 növ
tut ağacınm
biokimyəvi xüsusiyyətləri», «Kiçik Qafqaz sıra dağlarmdakı yaylaqlar və bunlardan Lisaqorsk sovxozunda istifadə etmək haqqmda», «Şahtut ağacları və bunlarm DQMV-də yetişdirilməsi», «DQMV-nin qabaqcıl kolxozlarımn iqtisadiyyatı», «DQMV-də ipəkçilik sənayesinin yerləşməsi və inkişafı», «Cəkilliklərin və yay otlaqlarmm yaxşılaşdırılması», «Spiı*t çəkildikdən sonra tut tör- töküntüsündən yem hazıdamaq üsulları» və başqa mövzular var idiJ7. Elmi
işçilər təkcə
elmi əsərlər
yazmaqla kifayətlənmirdilər. Onlar eyni
zamanda vilayət
zəhmətkeşlərinə otlaqlardan yaxşı istifadə olunması, mal- qaranm otarılmasının düzgün təşkil edilməsi, əməyin təşkili və heyvandarlıq məhsullarmın hesaba alınması, ot 86 çalımı və yem basdırılması, bağ-bostanlara xidmət və sair bu kimi müxtəlif məsələlər üzrə məsləhətlər də verirdilər. Onlar təkcə 1950-ci ildə DQMV-nin müxtəlif idarə və müəssisələrində 40-a qədər mühazirə oxumuş, yerli mətbuatda və respublika qəzetlərində elmi-kütləvi məqalələrlə çıxış etmişdilər. Vilayətin elm mərkəzinin elmi işçiləri öz işlərini DQMV-nin xalq təsərrüfatmm əməli məsələləri ilə sıx əlaqələndiridilər. DQMV-də fəaliyyət göstərən elm mərkəzinin bölgədə xalq təsərrüfatmın bərpa və inkişafı üçün irəli sürdükləri elmi tövsiyyələr yüksək qiymətləndirilsə-də, burada mənfl hallarda mövcud olmuşdur. Belə ki, aparılan elmi araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, Xankəndində fəaliyyət göstərən Elmlər Akademiyasınm bütün heyyət üzvləri (işçiləri) hamılıqla milliyyətcə ermənilərdən ibarət idi. Həmçinin Azərbaycan SSR EA-nm Xankəndi şöbəsinin elmi katibi Q.A.Mıkırtıçıyanm yazdığma görə burada tədqiq olunan əsərlər erməni dilində çap edilir, yalnız DQMV- ərazisində və Ermənistanda yayılırdı18. Bu fakt isə erməni alimlərinin nə dərəcədə «humanist» olduqlarmı sübut edir. 1946-1950-ci illərdə
DQMV-də inkişaf
edən sahələrdən biridə mədəni-maarif müəssələri olmuşdur. Hələ 1945-ci ilin sonlarmda Azərbaycan XKS-nin nəzdində yaradılmış Mədəni Maarif Müəssələri Komitəsi Vilayətdə mədəni-maarif işinin inkişafı üçün tədbirlər plam işləyib hazırlandı. İlk növbdə DQMV İcraiyyə Komitəsi nəzdində Mədəni Maarif İşləri şöbəsi yaradıldı19. Mədəni-maarif müəssələri içərisində kitabxanalarm inkişafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. 1946-1950-ci illər üçün qəbul edilmiş «Mədəni maarif müəssələrinin bərpa və inkişafına dair beşillik plan»a uyğun olaraq
1950-ci ilədək
DQMV-də kütləvi
87 kitabxanalarm sayının
116-ya, bütövlükdə isə kitabxanalarm sayını 265-ə çatdırmaq proqramı tərtib edilmişdi20. Azərbaycan höküməti DQMV-də
kitabxanalarm nıadcli-texniki bazasma əsaslı vəsait qoyuluşunu 1940-ci illə müqayisədə 2 dəfə artırdı. DQMV-də 1950-ci
ildə təkcə
kitabxanadarın kompleksləşməsinə qoyulan vəsait 166 min manat idi21. İlk növbədə DQMV-də 1946-1950-ci illərdə 117 yeni kitabxana yaradılmışdı. 1940-ci ildə vilayətdə 66
kitabxana var idisə 1950-ci ilin sonlarmda bu rəqəm 183-ə çatdı. Bundan 1 vilayət kitabxanası, 3 şəhər, 5 rayon, 38 kənd, 4 uşaq, 74 klub, 55 kolxoz, 3 həmkarlar ittifaqı kitabxanaları və 47 qiraət koması idi22. Halbuki əhalisinin sayı DQMV-dən çox olan Naxçıvan MR-da 1 Respublika, 5 uşaq, 124 kənd kitabxanası (cəmi 130 kitabxana) 42 qiraət koması fəaliyyət göstərirdi23. 1950-ci ildə DQMV-də kütləvi kitabxanaların kitab fondu 150 min nüsxəyə çatdı Vilayətdə hər 1000
nəfərə 2 kitabxana, hər bir sakinə 18 kitab düşürdü. Kənd kitabxanalarmm fondunda isə 98 min nüsxə müxtəlif ədəbiyyat var idi25. Lakin bütün bunlarla yanaşı vilayətin erməni rəhbərliyi yeni kitabxanaların açılmasmda və
kitabların komplektləşməsində azərbaycanlılar yaşayan ərazilərə ögey münasibət göstərmişdilər. Kitabxanalar yalmz erməni dilli kitablarla zənginləşdiriiirdi. Belə ki, aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1951-ci ildə DQMV-nin Hadmt rayonunda 48, Xocavənd rayommda 47, Ağdərə rayonunda 59, Xankəndi rayonunda 50 kitabxana olduğu halda, əsasən azərbaycanlılar yaşayan Şuşa rayonunda cəmi 8 müstəqil dövlət kitabxanası və 6 klub kitabxanası fəaliyyət göstərirdı26. Xankəndi rayonun ermənilər yaşayan bütün kəndlərində kitabxanalar olduğu halda, rayonun azərbaycanlılar yaşayan 10 kənddən 88 yalnız Kərkicahan və Kosalarda kitabxana var idi. DQMV-nin azərbaycanhlar yaşayan kəndlərdəki kitabxanalar erməni dilində olan ədəbiyyat daha çox gətirilirdi. Məsələn, təkcə 1950-ci ildə Xocavənd rayonunun Muğanlı kənd kitabxanasma daxil olan 249 nüsxə ədəbiyyatm 200 nüsxəsi erməni, 27 nüsxəsi rus, yalnız 22 nüsxəsi Azərbaycan dilində olmuşdu. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan höküməti DQMV-də mədəni-maarif işinin inkişafı üçün öz qayğısım davam etdirirdi. Mədəni-maarif işinin ən kütləvi vasitələrindən biri kino idi. 1946-1950-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-nə 16 yeni kinoqurğusu göndərdi. Bölgədəki kino qurğularmın sayı 1923-cü ildə 1, 1940-cı ildə 22 ədəd idisə, 1950-ci ildə artırılaraq 38-ə çatdı27. Bu kinoqurğulardan 24-ü stasionar, 14-ü isə səyyari idi. Vilayətdə xalqm mariflənməsi işində kinolarm rolu böyük olmuşdur. 1950- ci ildə DQMV-i ərazisində göstəriləıı kinolarm sayı 288000-ə bərabər idiki bu da 1940-cı illə müqayisədə 35 faiz artıq demək idi28. Azərbaycanda 1946-1950-ci illərdə mədəni-marif işini inkişaf etdirmək məqsədilə 1947-ci ildə «Azərbaycan Siyasi və Elmi Birlikləri Yayan Cəmiyyət» yaradıldı29. Həmin Cəmiyyət 1947-1949-cü illərdə öz sıralarında 2,2 min ziyalını və istehsalat qabaqcılmı birləşdirniişdi30. Cəmiyyətin DQMV-də də, fılyalı yaradılmış və əhali arasında mədəni-marif işinin aparılmasında xeyli işlər görmüşdü. Xalqm mariflənməsi işində teatrm rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. 1950-ci ildə Azərbaycanda cəmi 9 teatr fəaliyyət göstərirdi ki, bunlardan biridə DQMV-nin payına düşürdü31. M.Qorki adına Xankəndi Dövlət Dram Teatrı XX əsrin 20-ci illərində həvəskar dram dərnəyi şəklində fəaliyyətə başlamış və 1932-ci ildən 89
dövlət teatrı kimi təşkil edilmişdir32, Dram Teatrı 1946- 1950-ci iliərdə DQMV-nin kəndlərində səyyari tamaşalar göstərirdilər. Aparalan araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, tamaşalar yalmz ermənilər yaşayan kəııdlərdo nümayiş etdirilirdi. Bunun əsas səbəbi, bir tərəfdən azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdə tamaşanm göstərilməsi üçün yer problemi ilə bağlı idisə, ikinci bir tərəfdən teatr truppasınm tərkibinin sırf ermənilərdən ibarət olması ilə əlaqəli olmuşdur. XX yüziİliyin 40-cı illərinin sonlarmda Dağlıq
Qarabağ rəhbərliyi xalqımıza qarşı
öz «etibarlılığını» bir daha nümayiş etdirdi. Belə ki, əsası Ə.Haqverdiyev tərəfindən XIX əsrin sonlarmda qoyulan Şuşa Teatrı namərd «gülləsinə» tuş gələrək bağlandı33. 1946-1950-ci illərdə DQMV-də klublarm saymda da 35 faiz artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, vilayətdə 1927- ci ildə 28, 1933-cii ildə 83 (80-ni kəııddə), 1940-cı ildə 151 (147-si kənddə) klub fəaliyyət göstərirdisə, 1950-ci ildə klublarm sayı artaraq 204-ə (buııdan 193-ü kənddə) çatmışdır34. Klublar yaradılarkən də azərbaycanlılar yaşayan kəndlər diqqətdən kənarda qalmışdır. 1950-ci ildə DQMV-də əhali arasmda mədəni-maarif işi aparan 2 muzey fəaliyyət göstərirdi. Bu muzeylərdən biri
1946-1950-ci illərdə
Xankəndiııdə yaranmış ölkəşünaslıq muzeyi idi. 1950-ci ildə DQMV-də muzeylərə gələnləri sayı 12000 nəfər olmuşdu35. Muzey daxilində keçirilən elmi-kütləvi iş, habelə muzeylərin təşkil etdikləri ekskursiyalar, səyyar sərgilər, müharibə veteranları və əmək qəhrəmanları ilə görüşlər əhali arasmda rəğbətlə qarşılanırdı. Lakin mədəni-maarif idarələrinin fəaliyyətində formalizm və rəsmiyyətçilik kimi ünsürlər qalmaqda idi və xalqm lazımi qaydada tərbiyələnməsində həmin müəssisələrin güciindən kifayət qədər istifadə edilmirdi.
Bəhs etdiyimiz dövrdə DQMV-də Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqmın Xankəndi şöbəsi, 120 mədəniyyət evi, istirahət və mədəniyyət parklaıı və sair fəaliyyət göstərirdi. 1946-1950-ci illərdə DQMV-də mətbuat və radio verilişi sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. Vilayətdə 6 adda qəzet nəşr olunur ki, bunlarda 4-ü erməni dilində, 1-i Azərbaycan dilində, 1-i isə rus dilində buraxılır36. Xankəndində buraxılan qəzet «Sovetakan Karabax» («Sovet Qarabağı») adlamr və erməni dilində nəşr edilir. Sonralar Xankəndində «Sovetskiy Karabax» qəzeti nəşr edilməyə başlanmışdır. Ağdərə rayonunda «Barekamutyun» («Dostluq»), Hadrut rayonıında «Koltntesekan» («Kolxozçu»), Şuşa rayonunda «Şuşa» qəzeti (sonralar bu qəzetin adı məqsədli şəkildə dəyişdirilib «Sosialist maldarlığı» adlandırıldı) Xocavənd rayonunda isə «Aşxatanq» («Əmək») qəzeti nəşr edilirdi. Lakin əvvəlki dövrlərlə müqayisədə DQMV-də qəzetlərin illik tirajmda azalma halı müşahidə edilmişdi37. Məsələn, 1937-ci ildə 15,2 min tirajla, 1940-cı ildə 18,4 min tirajla buraxılırdısa, 1950-ci ildə bu rəqəm 11,8 minə enmişdi38. Bəhs etdiyimiz dövrdə «Sovetakan Karabax» qəzeti bütün qəzetlərdən 10 dəfə artıq tirajla nəşr edilir və yayılırdı. 1946-1950-ei illərdə DQMV-də xalq təsərrüfatı, mədəniyyət və maarifm inkişafı ilə yanaşı səhiyyənin də inkişafmda irəliləyiş diqqəti
cəlb edirdi.
Dağlıq Qarabağda insanlara tibbi xidmət ilbəil yaxşılaşır, əhalinin sağlamhğmm mühafizəsinə sərf edilən vəsait artır, müalicə-profilaktika müəssisələrin şəbəkəsi genişlənirdi. Belə ki, 1913-cü ildə Dağlıq Qarabağa daxil olan ərazilərdə 30 çarpayılıq xəstəxana, !926-cı ildə 150 çarpayılıq 5 xəstəxana, 1940-cı ildə 372 çarpayılıq 15 xəstəxana olduğu halda, 1950-ci ildə 587 çarpayılıq 16 91 xəstəxana var idi39. Bu zaman Azərbaycanda cəmi 12 min çarpayısı olan 222 xəstəxana fəaliyyət göstərirdi40. Həkimlərin və orta tibb işçilərinin sayı da durmadan artırdı. Belə ki, 1913-cü ildə bölgədə cəmi 2 həkim olduğu halda, 1940-cı ildə həkimləıin sayı 86-ya (bundan 46-sı kənddə), 1950-ci ildə isə təxminən 2 dəfə artaraq 153-ə (bundan 64-ü kənddə) çatmışdı41. Bundan əlavə DQMV- də 42 hərbi həkim var idi. Ayrı-ayn ixtisaslar üzrə həkimlərin sayı 1950-ci ildə aşağıdakı kimi olmuşdur. Cərrahlar 20 nəfər can həkimi 58 nəfər, qadm həkimi 15 nəfər, uşaq həkimi 30 nəfər, göz həkimi 5 nəfər, yolxucu xəstəliklərə qarşı mübarizə həkimi 16 nəfər, burun, qulaq, boğaz həkimi 3 nəfər, əsəb xəstəlikləri həkimi 3 nəfər, vərəm həkimi 9 nəfər, Dəri-zöhrəvi xəstəlikləri həkimi 5 nəfər, rentgen şüaları ilə müalicə həkimi 6 nəfər, Ağız boşluğu, çənə ilə bağlı olan xəstəliklərə qarşı mübarizə həkimi 11 nəfər, diş həkimi 14 nəfər42. 1932-ci ildə Xankəndində açılan tibb məktəbi DQMV-nin xəstəxanalarmı ixtisaslı mütəxəssislərlə təmin etməkdə böyük işlər görmüşdü. 1940-1950-ci illər ərzində orta tibb işçilərinin saymda çox böyük irəliləyiş müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1940-c ildə Dağlıq Qarabağ müalicə müəssisələrində 260 orta tibb işçisi var idisə (bundan 160-ı kənddə), 1950-ci ildə onlarm sayı 621-ə (bundan 356 nəfər kənddə) çatmışdır. 1950-ci ildə Xankəndində daha bir xəstəxana tikilib istifadəyə verilmişdir. 200 çarpayılıq bu xəstəxanada cərrahlıq, daxili xəstəliklər, əsəb xəstəlikləri, mamaçalıq, qadm xəstəlkləri, uşaq xəstəlikləri, yoluxma xəstəlikləri şöbələri təşkil olunmuşdur. Burada aptek, laboratoriya və müxtəlif kabinələr yaradılmışdır. Vilayətin bütün rayonlarmda xəstəxanalar fəaliyyət göstərirdi. Şuşada 2, Ağdərədə 5, Hadrudda 3, Xocavənddə 2, Xankəndində 4 xəstəxana var idi. Bundan başqa 1950-ci
ildə DQMV-də 8 polilklinika, 6 qadın və uşaq məsləhətxanası, 68 feldşer - analıq məntəqəsi və amblatoriyalar fəaliyyət göstərirdi43. 1940-1950-ci illərdə Azərbaycan SSR-də əhalinin artım tempi aşağı düşmüşdü. Bunun ən başlıca səbəbi ikinci dünya müharibəsində xalqımızın iştirakı və yüz minlərlə insanm dünyasmı dəyişməsi və müharibədən sonrakı ilk ağır illərin iqtisadi, sosial və mənəvi çətinlikləri ilə bağlı idi. 1940-cı ildə Azərbaycanda 3 milyon 205 min nəfər əhali yaşayırdısa 1950-ci ildə bu göstərici 2 mlyon 859 minə enmişdi44. Azərbaycanm hər yerində o cümlədən DQMV—də bu cür azalma halı müşahidə edilmişdir. Belə ki, DQMV-də 1950-ci ildə 1940-cı ilə nisbətən 22 min nəfər azalmışdı. Dağlıq Qarabağda əhalinin sayı 1940-cı ildə 150 min, 1945-ci ildə 135 min, 1950-ci ildə 128 min nəfər olmuşdur45. Bəhs etdiyimiz dövrdə əhalinin sosial strukturunda da dəyişikliklər müşahidə edilmişdir. Fəhlə sinifinin və qulluqçularm saymda nisbi irəliləmə halları müşahidə edilmişdir. Məlum hadisələrlə bağlı kişilərin sayı qadmlardan aşağı idi. Səhiyyənin vilayətdə inkişafı ilə bağlı əhali arasmda ölüm halları əvvəlki illərlə müqayisədə aşağı düşmüşdü. Məsələn, 1940-cı ildə hər 1000 nəfər 13,5 nəfər ölüm olmuşdursa, 1950-ci ildə bu rəqəm 9,5 nəfərə enmişdi. DQMV-də 1940-cı ildə hər 1000 nəfərə artım 35,2 nəfər idisə, 1950-ci ildə bu rəqəm 31,4 nəfər olmuşdu. Naxçıvan Muxtar Respublikasmda müvafıq illərdə bu göstərici 30,9 və 30,2 arasında dəyişmişdir46. Dünya müharibəsi əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdu. Əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatım ödəmək üçün dövlət 1944-cü ildən kommersiya ticarətinə icazə
verdi. Kommersiya ticarətində mallar kartoçkälarla, lakin yüksək qiymətlərlə satılırdı. Kommersiya ticarəti kolxoz bazarında 93 qiymətbrin aşağı düşməsinə kömək edir və azad ticarətin inkişafına təkan verircli. 1940-cı illə müqayisədə 1950-ci ildə DQMV-də illik mal dövriyyəsində böyük irəliləmə müşahidə edilmişdir. Belə ki, müvafiq illərdə 5950000-dən 12770000-ə qalxmışdır47. Bundan kommersiya ticarətinin illik mal dövriyyəsi 4255000-dən 8835000-ə, dövlət ticarəti mal-dövriyyəsi isə 1695000-dən 3935000-ə çatmışdır48. Müharibə illərində şəhər əhalisinin mühüm ərzaq və sənaye malları ilə təchizi üçün kartoçka sistemi tətbiq edilmiş, 1947-ci ilə isə ləğv edilərək, onların vahid dövlət pərakəndə qiymətləri ilə satışına keçirilmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə pul islahatı da keçirilmişdir ki, bu da kənddə pul
sisteminin möhkəmlənməsinə imkan vermişdir. İstehsahn ardıcıl olaraq artması DQMV-də əhalinin gəlirləriniıı çoxalmasma səbəb olmuşdur. 1945- 1947-ci illər ərzində fəhlə və qulluqçularm orta aylıq əmək haqqı 3 faiz artmışdırsa, 1950-ci ildə isə 1940-cı illə müqayisədə 81 faizi ötüb keçmişdir49. Vilayətdə əhalinin gəlirlərinin çoxalmasmı əmanət kassalarımn və əmanətçilərin saymm artması faktlannda da görmək olar. Belə ki, 1950-ci ildə Vilayətdə əmanət kassalarmm sayı 34, əmanətçilərin sayı isə 11237-ə çatırdı. Bu isə əvvəlki dövrlərlə müqayisədə 2 dəfə artıq deınək idi. 1948-ci ildən başlayaraq ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarmın pərakəndə satışı qiymətlərində aşağı enmə halı müşahidə edilmişdir. 1950-ci ildə 1947-ci illə müqayisədə ümumi pərakəndə satış qiymətJəri 43 faiz, ərzaq məhsulları 47 faiz, sənaye malları 35 faiz aşağı düşmüşdii51. Lakin əhalinin alıcılıq qabiliyyəti hələ ki, lazımi səviyyədə deyildi. 1946-1950-ci illərdə DQMV-də kənd təsərrüfatındakı irəliləmələr - istehsalm artması, heyvandarlıq məhsulları tədarükünün mütləq normalarınm azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsullarmm tədarük və
satınalma 94 qiymətlərinin artırılması kolxozçuların maddi vəziyyətinin yaxşılaşmasına kömək edirdi. 1950-ci ildə DQMV-də kolxozçuların pul gəliri 1940-cı ildəkindən 1,5 dəfə çox idi52. 1946-1950-ci illərdə DQMV-də nəqliyyat sahəsində də xeyli müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdi. Həmin dövrdə planda nəzərdə tutulmuşdu: «Yol azlığmı tamamilə aradan qaldırmaqdan, hərəkət surəıi artmış olduğu şəraitdə avtomabil nəqliyyatı vasitəsilə və yükdaşmması sahəsində artan tələbatı ödəyə biləcək təkmilləşdirilmiş möhkəm yollar yaratmaq üçün yol təsərrüfatını əsaslı surətdə dəyişib
yenidən qurmaqdan ibarətdir». Azərbaycan höküməti DQMV-də yollarm uzunluğunu 2 dəfə, o cümlədən şosse yollarını 6 dəfə artırmağı, yeni dəmir yolu xəttini çəkmək və Xankəndi Yevlax təyyarə xəttini açmağı qarşıya məqsəd qcymuşdu53. Bütün bunların həyata keçirilməsi üçün dövlətimiz 1940-cı illə müqayisədə 1946-cı ildə DQMV-də yol tikinti abadlıq işlərinə 2,5 dəfə artıq vəsait ayırmışdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə Hadruddan Gizləyə bərk örtüklə yol çəkildi. Eyni zamanda Tərtər-İstisu yolunun inşasında xeyli işlər görüldü. 1950-ci ildə Yevlax-Xankəndi dəmiryolu çəkilib istifadəyə verildi. Xankəndi-Yevlax tsyyarə xətti açıldı. Beləliklə, 1950-ci ildə DQMV-də yolların uzunluğu 1923- cü illə müqayisədə 2,2 dəfə, o cümlədən şosse yollarmın uzunluğu 7 dəfə artmışdı54. Beş il ərzində vilayətdə nəqliyyatm təkmilləşdirilməsi sayəsində mühüm nailiyyətlər qazanılmışdır. 1950-ci ildə avtomobil nəqliyyatmm yük dövriyyəsi 1940-cı ilə nisbətən 3,5 dəfə, ümumi istifadədə olan avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin daşmması isə 2 dəfə artdı. 1946-1950-ci illərdə DQMV -də radiorabitə vasitələri böyük sürətlə inkişaf edirdi. 1950-ci ildə vilayətdə 3 95 radioverilişi nöqtəsi, 3 radioqovşağı və 2705
radioqəbuledici nöqtoləri fəaliyyət göstərirdi. Ümumilikdə Azərbaycanda radioqəbuledicilərin sayı 181 minə çatırdı. Naxçıvanda isə bu göstərici 1927-yə bərabər idi55. Əhalinin sağlamlığmm mühavizəsində sanatoriya-kurort müalicə və istirahət evləri mühüm rol oynayırdı. 1950-ci ildə Azərbaycanda 38 istirahət evi və sanatoriya fəaliyyət göstərirdi ki, bunlardan biri də Şuşa şəhərinin payma düşürdü. Şuşa şəhəri özünün təbii mənərəsi, gözəl havası, saf suyu, tərifli İsa bulağı, Turş suyu ilə hamımn hörmətini qazanmışdır. Şuşa Azərbaycanm gözəl istirahət şəhəri, Sağlamlıq və gümrahlıq ınəskənidir. 1946-1950-ci illərdə Şuşada istirahət və müalicə ocaqlarmm sayı xeyli artmışdır. Bəhs etdiyimiz dövr ərzində respublikamızın müxtəlif rayonlarından minlərlə insan Şuşaya istirahətə gəlmiş, xəstələr burada şəfa tapmışlar. 1950-ci ildə Şuşada istirahət edənlərin sayı 1940-cı illə müqayisədə 3 dəfə çox olmuşdur. 1947-ci ildə Şuşada Ümumittifaq maliyyə-bank işçilərinin sanatoriyasmda 420 nəfər respublikamızm vətəndaşları istirahət etmiş və 1948-ci ildə həmin sanatoriya istirahət evinə çevrilmişdir. 1950-ci ildə həmin istirahət evində 1800 nəfər istirahət etmişlər. Ümumilikdə 1950-ci ilin yaymda Şuşada 2500 nəfər insan istirahət etmişdir56. Havasınm və suyunun təmizliyinə görə, 1946- 1950-ci illərdə Azərbaycanm ayrı-ayrı rayonları Şuşa şəhərində pioner düşərgələri açmışdılar. Uşaqlarm sağlamlığmı təmin etmək üçün Şuşada «Respublika sağlamlıq məktəbi» yaradılmışdır. Həmin məktəbdə 1948- ci ildə Azərbaycanm 3 rayonundan gələn 160 uşaq istirahət edirdi. İlbəil həmin uşaqlarm sayı artır. Həmin məktəbdə uşaqlarm təlim-tərbiyəsi və sağlamlıq işləri üçün 1947-ci ildə 1150000 manat, 1948-ci ildə 1406000 manat
vəsait xərclənmişdirsə 1950-ci ildə həmin vəsait 1554000 manata çatmışdır. Bundan əlavə I946-1950-ci illərdə Şuşa şəhərində «Respublika Uşaq Sanatoriyası»da fəaliyyət göstərirdi. 1950-ci ildə bu ; sanatoriyada olaıı uşaqların sağlamlığı üçün 2340000 maiıat vəsait xərclənmişdir. 1946-1950-ci illərdə Şuşadakı «Xan qızı» və «Tətavüz» su kəmərləri əsaslı təmir edilib istifadəyə verilmişdir. Təəssüflər olsun ki, 1992-ci il mayın 8-dən basılmazlıq, əyilməzlik rəmzi olan qala divarları, igidlər oylağı Cıdır düzü, gözəllik çələngi Topxana meşəsi, həzin zümzüməli Daşaltı çayı, məşhur İsa bulağı, min bir dərdin dərmanı olan yaylaqlarımız, təbiətin möcüzəsi hesab olunan Xarı bülbül - Qala adı ilə taııman Şuşamız yad əllərdədir. 1946-1950-ci illərdə Xankəndinin abadlaşdırılmasma xüsusi diqqət yetirilmişdir. Xankəndi şəhər zəhmətkeş deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsinin sədri V.Stepanyanm yazdıqlarma görə, «son 20 il ərzində Xankəndinin siması əsaslı surətdə dəyişilib tanmmaz olmuşdur. 25 il bundan öncə bir neçə evdən və zirzəmilərdən ibarət olan, Qarabağ xanlığmm axırıncı xanı Mehdiqulu xanm mülkü olan Xankəndi Azərbaycan dövlətinin qayğısı sayəsində respublikamızm mədəni və abad şəhərlərindən birinə çevrilmişdir»57. Bir həqiqəti qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbaycan dövlətinin başçısı Mir Cəfər Bağırov bəhs etdiyimiz dövrdə Xankəndinin inkişafına xüsusi diqqət yetirmişdir. Mir Cəfər Bağırovun çıxışlarından da bunu aydm görmək olar: «Keçmişdə Xankəndi adlanan bugünki Sovet Stepanakertinə bir nəzər salm. Doğrudur onun əhalisi o qədərdə çox deyil, çoxmilyonlu şəhərə çevrilməyib, cəmi 15.000 əhalisi var. ancaq mən arzu 97 edərdim ki, İşverənin ən gözəl şəhəri bu günkü Stepanakertə bənzəsin»58. DQMV-nin mərkəzinə çevrilmiş Xankəndi şəhərinin necə inkişaf etdiyini aşağıdakı faktlardanda, görmək olar. Belə ki, 1929-cu ildə Xankəndində ən yeni avadanlıqlarla təchiz olunub mexanikləşdirilmiş böyük ipək sarıma fabriki tikilmiş və 40-cı
illərin sonlarında burada böyük toxuculuq kombinatı da tikilmişdir. İpək sarıma fabrikinin yanmda gözəl ikimərtəbəli evləri, yaşıl bağları və məkiəbəqədər tərbiyə ocaqları olan böyük fəhlə qəsəbəsi likilmişdir. 1946-1950-ci illərdə Xankəndi şəhərində yerli sənaye və sənət kooperasiyası şəbəkəsi genişlənmişdir. Burada fəaliyyət göstərən zavod ildən-ilə böyüyərək DQMV-nin kolxoz və müəssələrinin ehtiyaclarmı ödəyirdi. Xankəndi yerli sənaye fabrikası özünüıı zərif və möhkəm mebeli ilə yalnız DQMV-də deyil bütün respublikada şöhrət qazanmışdır. Xankəndi sənət kooperasiyasınm artelləri əhalinin ehtiyaclarım ödəmək üçün çoxişlənən mallar: ayaqqabı, üst və alt paltarlar trikotaj malları, qab-qacaq və sair buraxır. 1926, 1939 və 1959-cu illərdə əhalinin siyahıya almması zamanı məlum olur ki, Xankəndi şəhərində əhalinin sayı çox sürətlə artmışdır. Belə ki, həmin illərdə Xankəndi şəhərində əhalinin sayı 6,2 dəfə çoxalaraq 3,2 min nəfərdən 19,7 min nəfərədək yüksəlmişdir (1926-1959-cu illərdə). Bəhs edilən illərdə isə şuşa şəhərində əhalinin sayı 5,1 min nəfərdən 6,1 min nəfərədək qalxmışdır59. (Artım 0,2 dəfə). 1940/1941-ci tədris ilində DQMV-də 35 orta məktəb var idi ki, bunun 5-i Xankəndinin payma düşürdü. Burada 1946-1950-ci illərdə axşam məktəbləri, kənd təsərrüfatı texnikomu, tibb və musiqi məktəbləri yaradılmışdır. 1947- ci ildə həmin məktəblərdə 3500 nəfər oğlan və qız oxuyurdu. Xankəndində fəaliyyət göstərən 12 körpələr evi 98 və uşaq bağçasmda 500-ə qədər uşaq tərbiyə edllirdi. Burada müalicəxana, xəstəxana, uşaq rnəsləhətxanası və başqa səhiyyə müəssisələri yaradılmış, əhaliyə göstərilən tibb xidməti yaxşılaşdırılmışdır. Xankəndində fəaliyyət göstərən Maksim Qorki adma dram teatrı burada yaşayan əhalinin böyik rəğbətini qazanmışdır. Şəhərin qış və yay kino-teatrlarıııda əhali ölkəmizin ən yaxşı filmlərinə tamaşa edirdi. 1946-1950-ci illərdə Xankəndi şəhərinin küçələri qaydaya salmmış, ağaclar əkilmiş və başqa abadlıq işləri: görülmüşdür. Burada yaradılmış xəstəxanalarm ərazisində yeni parklar yaradılmışdır. Xankərdində mövcud su-elektrik stansiyasından əlavə 400 kilovat-saat qüvvəsində yeni stansiya 1948-ci ildə işə salmmışdır60. Şəhərin işıqlandırılmasmda həmin stansiyanm gücündən geniş istifadə edilirdi. Bütün bunlarla yanaşı Xankəndi şəhərində Azərbaycan Elmlər Akademiyasmm və Yazıçılar ittifaqmm Xankəndi fılialı, pedaqoji institut və istirahət mərkəzi də fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə DQMV-nin Xankəndi şəhərində 1946- 1950-ci illərdə böyük dəyişikliklər baş verdi. Yeni yaşayış binaları, idman qurğuları, klub, kinoteatr binaları və sair tikilib burada yaşayanların istifadəsinə verildi. 1946-1950- ci illərdə DQMV kəndlərinin siması xeyli dəyişmişdi. Belə ki, kəndlərin əksəriyytəinə yeni yollar çəkilmiş, çoxlu evlər tikilmiş, mağazalar, xəstəxanalar, məktəblər inşa edilib yerli əhalinin istifadəsinə verilmişdir. Lakin çox təəssüflər olsun ki,
DQMV-də azərbaycanlılarm yaşadıqları kəndlərə biganəlik göstərilmiş və həmişə məqsədli şəkildə diqqətdən kənarda qalmışdı. Məsələn, 1300 əhalini və 4 yaşayış məskənini özündə birləşdirən Xocalıda orta məktəb olmadığı halda, 1 yaşayış məskəni və 500 nəfər əhalisi olan erməni kəndlərində nəinki orta məktəb, hətta, kitabxana, uşaq
bağçaları, müalicə
profılaktika 99 mərkəzləri, idman qurğuları, radioqovşağı və sair
yaradılmışdı. Beləliklə, 1946-1950-ci iliərdə DQMV-nin erməni rəhbərliyinin hə}'ata keçirdiyi «kompleks tədbirlər» nəticəsində vilayətdə milliyyətcə azərbaycanlı olanlar sıxışdırılmağa başlanıış. erməni əhalisinin maddi rifah halımn yüksəldilməsi təmin olunmuş, onların əmək və məişət şəraiti yaxşılaşmışdır. Ümumilikdə isə, sovet imperiyasmm DQMV-də 1940-19 50-ci illərdə mədəni quruculuq «siyasəti» öz bəhrəsini verdi. İlk növbədə DQMV-də erməııi və rus dilində məktəblərin geniş şəbəkəsinin yaradılmasma nail olurıdu. Müxtəlif ixtisaslı erməni, rus və digər millətlərdən olan kadrlarm sayı xeyli artırıldı və onlarm yerləşdirilməsinə «beynəlmiləlçilik» pərdəsi altında xüsusi diqqət verildi. Milliyyətcə qeyri- azərbayçanlılarm vilayətin dövlət idarə orqanlarmda işlə təmin olunması Sovet imperiyasımn bölgədə dayaqlarınm daha da möhkəmləndirilməsinə ciddi təsir göstərdi. 100
Yüklə 4,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|