Azərbay can ssr dağliq

Cədvəl M  S

Sıra

sayı

Kateqoriyalar

1913

1920

1940

1950

1

Qaramal

63,7

50,7

87,6

85,9

2

Qoyunlar

102,2

39,4

102,6

158,7

3

Keçilər

4,8

-

57,8

44,4

4

Donuzlar

13,8

5,9

26,1

31,7

Cəmi:

184,5

96,0

274,1

320,2

Cədvəldən  göründüyü  kimi  1950-ci  ildə  mal-qaranm 

saymda  1940-ci ilə nisbətən  15 faiz artım olmuşdur.  1940- 

cı  illə  müqayisədə  1950-ci  ildə  heyvandarlıq  məhsullan 

istehsalında da yüksək artım müşahidə edilmişdir.  Belə ki, 

bəhs  edilən  illərdə  mal-qara  və  quş  əti  (diri  çəkidə)  142,7 

tondan 2480 tona,  süd  məhsulları 2,6 min  tondan  5,1  min 

tona,  yumurta  289 miıı  ədəddən  1857 min ədədə,  yun  109 

tondan 206 tona çatmışdır53,

Arıçılıq  Dağlıq  Qarabağ ərazisində  yaşayan  əhalinin 

qədim  məşğuliyyətlərindən  biridir.  Xüsusilə  subalp  və 

dağətəyi  qurşaqlarda  küllı  miqdarda  bitən  şirəli  bitkilər 

DQMV-də  arıçılıq  işinin  inkişaf  etməsi  üçün  əlverişli

79

---

şərait  yaratmışdır.  Arıçılıq  prespektivli  və  gəlirli  sahə 

olduğundan  Dağlıq  Qarabağm  hər  yerində  əhali  arı 

saxlayırdı.  Məlum hadisə ilə bağlı  XX əsrin 40-cı illərinin 

birinci yarısmda arıçılıq  sahəsində geriləmə halı müşahidə 

edilmişdir.  Azərbaycan  höküməti  1946-cı  ildə  Xankəndi 

Arı  Damazlıq  Mərkəzinin  işini  yenidən  qurması  üçün 

vəsait ayırdı.  Bölgəyə  yeni aıı aiiələri gətirildi.  1946-1950- 

ci  illərdə  DQMV-də  arıçılıq  həm  eninə,  həm  də  dərininə 

inkişaf etdi.  Belə ki,  1934-cü ildə vilayətin 41  kolxozunda, 

1940-cı  ildə  58  kolxozunda  arı  saxlanılırdısa,  1950-ci  ildə 

bu  rəqəm  70-ə  çatmışdır54.  Şişkinin  rəhbərlik  etdiyi 

Xankəndi  An  Damazlıq  Mərkəzi  vilayətdə  yeni, 

məhsuldar  növlər  yetişdirməyə  başladı.  Nəticədə  hər 

pətəkdən  25-35  kloqram  bal  əldə  edildi.  1940-cı  ildə 

müqayisədə  1950-ci  ildə  DQMV-də  arı  ailələrinin  sayı  2 

dəfədən  çox  artdı.  Belə  ki,  müvafiq  illərdə  vilayətdə  arı 

ailələri  4944-dən  9972-yə  çatdı.  1950-ci  ildə  bal  istehsalı 

1927-ci  illə  müqayisədə  3  dəfə  çoxaldı55.  Beləliklə,  1946- 

1950-ci 

illərdə 

DQMV-nin 

xalq 

təsərrüfatınm 

müvəffəqiyyətlə  bərpa  edilməsi,  dördüncü  beşilliyin  əsas 

istehsal  tapşırıqlarımn  yerinə  yetirilməsi,  sənayenin,  kənd 

təsərrüfatınm,  tikintinin,  nəqliyyat  və  rabitənin  texniki 

səviyyəsinin  daha  da  yüksəlməsi  ilə  əlamətdar  oldu. 

Sənayedə  müharibədən  sonrakı  birinci  beşillik  plan  4  il 

müddətində  yerinə  yetirildi.  1940-cı  ildə  nisbətən  1950-ci 

ildə  DQMV  sənayesinin  ümumi  rnəhsulu  74  faizi  ötüb 

keçdi.  Belə  ki,  xam  ipək  istehsalı  22  faiz,  ipək  parça 

istehsalı  36  faiz,  şərab istehsalı  50 faiz,  konyak istehsalı  5 

dəfə,  yağ  istehsalı  4,9  dəfə,  yağlı  pendir  istehsalı  85  faiz, 

mebel  istehsalı  6,8  dəfə,  əhəng  10  faiz,  kərpic  4,5  dəfə, 

kirəmid  12 faiz,  ağac materialları istehsalı 65 faiz,  elektrik 

enerjisi  istehsalı  3  dəfə  artdı56.  DQMV-də  fəaliyyət 

göstərən  iri  müəssisələr -   Qarabağ  ipək  emalı  müəssisəsi,

80

Qarabağ  Şərab Tresti,  Yağ-pendir zavodu,  Mebel  fabrik, 

Qarabağ tikiş fabriki, Çörək fabriki və başqa müəssisələr -  

Azərbaycan  höküməti  tərəfindən  avadanlıqlarla  təmin 

edilirdi.  Nəticədə  isə  istehsalm  gücü  artırıldı,  məhsullarm 

çeşidləri  genişləndirildi  və  keyfıyyəti  yaxşılaşdı.  DQMV- 

nin  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  əlcin  sahəsi  1950-ci  ildə

1945-ci ilə nisbətən 4 min hektar artaraq 79,1  min hektara 

çatdı  və  ümumi  məhsul  istehsalımn  həcmi  1940-cı  illə 

müqayısədə 32 faiz çox oldu.  Belə ki,  taxıl yığımı 654 ton, 

üzüm  2081  ton,  diri  çəkidə  mal-qara və  quş  əti  1053  ton, 

süd  və  süd  məhsullan  2,5  ton,  yumurta  1568  min  ədəd, 

barama  38  ton,  xırda  buynuzlu  heyvanlar  27  faiz, 

donuzların sayı 22 faiz artdı57.  Beləliklə, Azərbaycanda və 

onun  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olaıı  DQMV-də  Mərkəzi 

hökümətin həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində yeraltı və 

yerüstü sərvətlərimiz bir yerdə və hazır şəkildə cəmləşərək 

«beynəlmiləlçilik»  şüarı  altmda  Errnənistana və  Rusiyaya 

daşınır, talan edilirdi.

81

---

V FƏSİL

AZƏRBAYCAN SSR DQMV-də MƏDƏNİ 

QURUCULUQ  (1946-1950-ci illər)

1946-1950-ci illəri əhatə edən  bərpa dövründə sənaye 

və kənd  təsərrüfatı  ilə yanaşı mədəni quruculuq  sahəsində 

də  bir  sıra  vəzifələr  müəyyənləşdirildi.  Azərbaycanın  hər 

yerində,  o  cümlədən  DQMV-də  xalq  maarifı  şəbəkəsinin 

tədris-maddi  bazasmı  möhkəmləndirmək,  məktəbləri 

pedaqoji kadrlarla təmin etmək, təlim və tərbiyə sistemini 

yaxşılaşdırmaq,  tədrisin  səviyyəsini 

yüksəltmək  üçün 

əməli  tədbirlər  həyata  keçirmək  və  sair  nəzərdə 

tutulmuşdu.  1946-cı  ilin  avqust  aymda  Azərbaycan 

müəllimlərinin  III  qurultayı  keçirildi.  Həmin  qurultayda 

1946-1950-ci illər üçün yeni dövrün tələblərinə uyğun xalq 

maarifinin  vəzifələri  tam  müəyyən  edildi.  Həmin  planda 

DQMV-də  məktəblərin  saymı  200-ə  məktəblilərin  saymı 

33,5  minə,  müəllimlərin  sayını  2000-ə  çatdırmaq,  ali 

təhsilli  müəllimlərin  saymı  artırmaq,  yaşlı  nəsil  arasmda 

savadsızlığı  ləğv  etmək,  bütün  məktəbləri  texniki  təlim 

vasitələri  və  dərs  vəsaitləri  ilə  təmin  etmək  və  sair 

planlaşdırılmışdı1.

1946-cı  ildə  DQMV-də  mədəni  inkişafa  25  milyon 

428 min manat vəsaıt ayrıldı ki, bundan 7 milyon 570 min 

manatı  orta  ixtisas  məktəblərinin  genişləndirilməsinə  sərf 

edilməli idi2.

Plana  uyğun  olaraq  Azərbaycan  hökümətinin 

ayırdığı vəsait hesabına  1946- 1950-ci illərdə DQMV-də  10 

yeni  məktəb  binası  tikilib  istifadəyə  verildi3.  Köhnə 

məktəblərdə isə təmir -  abadlıq işləri aparıldı.  1940/1941- 

ci 

tədris  ilində  DQMV-də  196  məktəb  var  idisə, 

1950/1951-ci  tədris  ilində  bu  rəqəm  206-ya  çatmışdır4. 

Burada  təhsil  alan  şagirdlərin  sayı  isə  son  25  ildə  7

82

dəfədən  çox  artaraq  36000  nəfərə  çatmışdır5.  Həmin 

məktəblərdə  isə  dərs  deyən  müəllimlərin  sayı  2000-i 

keçmişdir6. 

DQMV-də 

maarif  sahəsindəki 

böyük 

nailiyyətlərdən 

biri 

də 

Xankəndində 

müəllimlər 

institutunun  açılması  ilə  bağlıdır.  1938-ci  ildə  açılmış  bu 

institut  DQMV-dəki  yeddillik  məktəblərini  hazırlıqlı 

müəllimlərlə təmin edir.

1940-cı  ildə  institutun  iki  (Azərbaycan  və  erməni) 

bölmələri,  15  müəllimi,  150  tələbəsi  var  idi7.  Sonralar  bu 

institutu  2  müstəqil  instituta  bölündü.  Xankəndində 

Azərbaycan  Müəllimlər  İnstitutu  yarandı.  1950-ci  ildə 

Xankəndi Müəllimlər İnstitutu genişlənərək daha  3  şöbəsi 

yarandı.  Artıq  İnstitutun  5  şöbəsi8:  erməni  dili  və 

ədəbiyyatı,  rus  dili  və  ədəbiyyatı,  fizika  riyaziyyat,  tarix, 

təbiət  və  coğrafiya  şöbələri  fəaliyyət  göstərir.  1950-ci  ildə 

burada 450 nəfərdən  artıq tələbə oxuyurdu.  İnstitut hər il 

respublikamızm  məktəbləri  üçün  60-a  qədər  müəllim 

buraxırdı.  1950-ci  ildə  İnstitutda  6  nəfər elmlər  namizədi 

admı  almış  alim  var  idi9.  İnstitut  DQMV-də  fəaliyyət 

göstərən  məktəbləri  ali  təhsilli  mütəxəssislərlə  təmin 

olunmasmda  xüsusi  əhəmiyyətə  malik  idi.  Belə  ki, 

1923/1924  tədris  ilində  DQMV-də  1  nəfər  ali,  24  nəfər 

orta 

təhsilli  müəllim  var  idisə  1950/1951-ci  ildə

məktəblərdə  dərs  deyən  ali  təhsilli  müəllimlərin  sayı  212- 

yə,  orta-ali  təhsilli  müəllimlərin  sayı  isə  1949  nəfərə 

çatmışdır10.  Azərbaycan  höküməti  DQMV-də  işləyən 

yaxşı  müəllimlərin  əməyini  yüksək  qiymətləndirmiş, 

onlardan  13 nəfəri əməkdar müəllim adma layiq görülmüş, 

onlarla müəllim isə  orden və medallarla təltif edilmişdir11. 

Hətta  DQMV-nin  müəllimləri  arasında  «Şərəf  nişanı» 

ordeninə  layiq  görülən,  Azərbaycan  SSR  Ali  Sovetinə, 

SSRİ  Ali  Sovetinə  deputat  seçilən  müəllimlərdə  vardır. 

Lakin  çox  təəssüflər  olsun  ki,  yüksək  ada  layiq  görülən

83

---

müəllimlər  arasmda  bir  nəfərdə  olsun  azərbaycanlı 

familiyasma rast gəlmədik.

1950-ci  ildə  DQMV-də  4  texnikom  fəaliyyət 

göstərirdi.  Həmin  texnikomlaıda  oxuyan  tələbələrin  sayı 

827-yə,  oram qurtaranlarm sayı isə 227-yə çatırdı (1950-ci 

ildə)12.

Böyük  Vətərı  Müharibəsində  əhalinin  müharibəyə 

səfərbər  edilməsi  ilə  əlaqədar  azyaşlı  uşaqlar  arasmda 

azalma  halı  müşahidə  edilmişdir.  1940-cı  illə  müqayisədə 

1950-ci ildə  DQM V-nin  uşaq bağçalarmda  uşaqların  sayı 

1221-dən  694-ə,  tərbiyəçi  müəllimlərin  sayı  95-dən  56-ya, 

uşaq  bağçalarmm  sayı  isə  35-dən  24-ə  enmişdir.  Bəhs 

etdiyimiz  illərdə  uşaq  evlərində  uşaqlarm  sayı  1183-dən 

563-ə,  uşaq  evlərirıin  sayı  isə  33-dən  20-dək  azalmışdı13. 

Aparılan  araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 

DQMV-i ərazisində  1946-1950-ci illərdə fəaliyyət göstərən 

44 uşaq  bağçası və  evlərindən yalmz  2-si Şuşada fəaliyyət 

göstərirdi.  Qalan 42  uşaq müəssisəsi ermənilərin daha çox 

cəmləşdiyi kəndlərdə yaradılmışdır.

Bəhs  etdiyimiz  dövrdə  DQMV-də  fəhlə  və  kəndli 

gənclər  məktəbləri  də  yaradılmışdı.  1946-1950-ci  illərdə 

burada  321  şagirdi  olan  3  fəhlə  gənclər  məktəbi,  473 

şagirdi  olan  17  qiyabi  yeddillik  və  orta  yaşlılar  məktəbi 

yaradılmışdı14.  Bəlıs  etdiyimiz  dövrdə  Bakıda,  Naxçıvan 

MR-da isə 6  qiyabi  yeddillik və orta yaşlılar məktəbi var 

idi15.  Əlbətdə  axırıncı  müqayisəni  nəzərdən  keçirərkən 

Azərbaycan  hökümətinin  DQMV-nə  nə  dərəcədə  qayğı 

göstərdiyinin şahidi oluruq.

1940-1950-ci  illər  ərzində  Azərbaycan  SSR  DQMV- 

də  təhsilin  və  təlim-tərbiyə  müəssisələrinin  necə  inkişaf 

etdiyini aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar:

84