Azərbay can ssr dağliq
VI FƏSlL XX ƏSRtN 40-CIİLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN SSR
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VI FƏSlL
XX ƏSRtN 40-CIİLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN SSR DQMV-də ERMƏNİLƏRİN NÖVBƏTİ ƏRAZİ İDDİALARIVƏ NƏTİCƏLƏRİ Azərbaycamn tarixi torpaqları hesabına özlərinə dövlət yaradan ermənilər, çox təəssüflər olsun ki, bununla kifayətlənməyərək daxili və
xarici havadarlarma arxalanaraq zaman-zaman, hissə-lıissə Azərbaycan ərazisini işğal etmişdilər. Belə mərhələiərdən biridə ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrə təsadüf olunur. Bəhs etdiyimiz dövrdə ermənilər təkcə torpaqlarımızı işğal etməklə kifayətlənmədilər. Onlar həm də, azərbaycanlıları min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi - etik torpaqlarından didərgin salaraq, kütləvi qətl və qırğınlara məruz qoymuş, xalqımıza məxsus mirılərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskənlərini dağıdıb viran etmişdilər. Vaxtılə dünyanm müxtəlif dövlətlərindən məqsədli şəkildə Azərbaycana köçürülərək, hər cür şəraitlə təmin olunan ermənilər, soııralar həmin torpaqlarm onların ata- babalarına məxsus olması fikrini irəli sürür və xalqımızı zorla, kütləvi surətdə, müxtəlif vasitələrlə öz yurdlarmdan köçürür və ya köçməyə məcbur edirdilər. Belə yerdə müdriklərimizdən birinin dediyi rəvayəti xatırlamaq yerinə düşərdi: «Ermənilər öz hərəkətləri ilə Qu-quşunu xatırladırlar. Bu quşlar öz yumurtalannı başqa quşlarm yuvasına qoyur, həmin yuva sahibi olan quş, qu-quşunun yumurtasma öz yumurtası kimi baxır, istidən, soyuqdan və müxtəlif amillərdən qoruyur. Yumurtadan çıxan qu- quşlarınm balaları yuva sahibinin həqiqi balalarını hələ gözü bağlı ikən yuvadan sıxışdırıb yerə atırlar. Sadəlöv yuva sahibləri isə yem daşıyaraq qarınqulu qu quşlarmm balalarmı yemləyir və onlar öz balaları kimi baxıb 101
böyüdürdülər. Bir müddətdən sonra qu quşları böyüdülər və ağzmda onlara yem daşıyan yuva sahiblərini «bu yuva mənimdir» deyib oriları oradan qovdular». Doğrudan da deyilmiş yuxarıdakı rəvayətdə bir hikmət var. Müxtəlif vaxtlarda, ayrı-ayrı bölgələrdən torpaqlarımıza köçən ermənilər bu gün həmin torpaqlarımıza sahib dururlar. Onlar «Böyük Hrmənistan» dövləti yaratmaq üçün müxtəlif yol və vasitələrdən istifadə edirdilər. Bir həqiqətidə qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbaycana qarşı ermənilərin ərazi iddiaları məsələsində Moskova hakimiyyətində maraqlı idi.
Vaxtılə Azərbaycanm 9 min kvadrat kilometirlik ərazisində «Erməni vilayəti» yaradan1 Rus höküməti gələcəkdə dövlətimiz üzərində öz hakiııı mövqeyini saxlamaq naminə bölgədə milli münaqişə ocağmı qarışdırdı. Məkirli və mənfur siyasət sahibləri XX yuzilliyin 40-cı illərində qondarma «Dağlıq Qarabağ» konfliktini suni surətdə daha da kəskinləşdirmişdilər. Moskovanm fıtvası və havadarlığı ilə mərkəzdəki və xarici ölkələrdəki lobbisinə arxalanan erməni millətçiləri, kommunist - daşnaklar Azərbaycanm qədim və zəngin torpaqları olan Qarabağı ondan qoparıb Ermənistana verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. Hələ 1940-cı illərdə Moskovadakı erməni lobbisinin başçısı A.Mikoyanm təşəbbüsü ilə
Ermənistanda partiya xadimlərinin fəal iştirakı ilə gizli «Qarabağ hərəkatı», «Qarabağ Komitəsi» yaradılmışdı2. Bəhs etdiyimiz dövrdə xalqımızın üzləşdiyi ciddi və təhlükəli problemlərdən biridə,
azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dəki tarixi-etnik ərazilərindən zorla sıxışdırıb çıxarılması - deportasiyası olmuşdur. 1943-cü ildə ikinci dünya müharibəsinin gedişi dövründə üç dövlət başçılarının Tehran
konfransmda Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən erməni disporu əlverişli 102
vəziyyətdən istifadə edərək «köçürülmə məsələsi»ni ortaya atmışdılar3. Erməni lobbisi SSRİ xarici işlər naziri V.Molotova müraciət edib xahiş etmişdir ki, İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçməsinə icazə versinlər4. Molotov elə oradaca İ.Stalinlə danışıqdan sonra onlarm köçürülməsinə razılıq vermişdir5. Ermənistan K(b)PMK- nin birinci katibi Q.Hartyunov bu fürsətdən məharətlə istifadə etdi. O, xaricdəki ermənilərin Ermənistana köçürülməsi və azərbaycanlılarm Ermənistandan zorla köçürülməsi barədə qərar verilməsinə nail olmuşdur. 1945-ci ilin payızında Q.Hartyunov başda olmaqla Ermənistan rəhbərliyi növbəti dəfə ÜİK(b)P MK qarşısmda Azərbaycanm Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana verilməsi məsələsini qaldırır6. Ermənistan K(b)P MK və XKS-nin İ.V.Stalinə ünvanlanmış müraciəti heç bir elmi, tarixi əhəmiyyəti olmayan yalan bir uydurmadan ibarət idi. Həmin əsassız müddəada göstərilirdi ki, DQMV-nin ərazisi iqtisadi cəhətdən daha çox Azərbaycan SSR-də deyil, Ermənistan SSR-lə bağlıdır. Onlar coğrafi məkan yaxmlığım əsas götürərək Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirməyi vacib məsələ kimi qaldırmışdılar. Ermənistanm dövlət başçısı guya belə bir faktı əsas gətirirdi ki, DQMV-də iqtisadi və mədəni inkişafı şərtləndirən amil Ermənistanm bölgəyə yaxmdan iqtisadi köməyi olmuşdur. Lakin tarixi faktlar göstərir ki, bəhs edilən dövrdə Ermənistan SSR-in nəinki başqa bölgələrə kömək etmək, özünün yardıma ehtiyacı var idi və Azərbaycandan belə bir köməyi alırdı. Həmçinin Mərkəzə ünvanlanmış müraciətdə belə bir ağ yalan da var idi ki, guya DQMV-də yaşayan erməni əhalisi
həmişə Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən sıxışdırılır, bölgəyə baxımsızlıq və ögey münasibət göstərilir, DQMV-nin iqtisadi və mədəni inkişafı 103
Azərbaycanın başqa bölgələri ilə müqayisədə geri qalır. Ona görə də burada yaşayan əhali Ermənistan SSR-ə birləşməyi daha üstün tutur. Bəs tarixi faktlar nə deyir? Qərəzsiz elmi araşdırmalar əsasında müəyyən edilib ki, ermənilər Qarabağın- dağlıq hissəsinə köçürüldükdən sonra hər cür şəraitlə təmin olunmuşlar. Hətta car rusiyası tərəfindən verilmiş fərmana görə onlarıh silah gəzdirmək hüququ belə var idi. Həmçinin imperiya rəhbərliyi yerlərdə öz dayaqlarmı möhkəmləndirmək məqsədilə din qardaşlarmı mötəbər vəzifələrdə yerləşdirmişdilər. Sovet hakimiyyəti illərində də bu hal davam etdirilmişdir. Dağlıq Qarabağa «ögey münasibət»i isə aşağıdäkı faktlardan aydm görmək olar. Hansı dövrə müraciət etsək dediklərimiz tarixi həqiqətləri bir daha sübut etmiş olarıq. Məsəliən, 1926/1927 tədris ilində Azərbaycan üzrə hər 1000 nəfərə 59 müəllim düşürdüsə, DQMV-də bu rəqəm 199-a, Naxçıvanda 46-ya, qonşu Ağdam rayonunda 38-ə çatırdı7; 1927/1933-cü iİlər ərzində Azərbaycanda cəiiıi 11 dövlətə məxsus ipək sənayesi müəssəsi yaradılmışdır ki, bunun 7-si DQMV-nin payına düşürdü8; 1934-cü ildə DQMV-də sovxoz və MTS-lərdə çalışan qulluqçular 1058 nəfər idisə, bu rəqəm Naxçıvanda 383-ə çatırdı9; 1933-cü ildə DQMV-də gücü 408 klovata çatan 4 elektrik stansiyası fəaliyyət göstərirdisə, Naxçıvanda gücü 181 klovata, çatan 1 elektrik stansiyası fəaliyyət göstərirdi10; 1926-1931-ci illərclə Xankəndində əhalinin sayı 3,4 mindən 4,9 minə (artım 54%) çatmışdırsa Bakıda 454 mindən 589 minə (artım 30%) Naxçıvan MSSR-də isə artım olmamışdır (10,3 min nəfər = 10,3 min nəfər)11; 1927/1928-ci təsərrüfat ilində Mərkəzi Dövlət Bankmdan abadlaşdırmaya; Xankəndinə 60 min, Naxçıvan MR-na 57 min, Bərdəyə 20 rrıin vəsait ayrılmışdır'2. Yuxarıda sadaladığımız və adlarmı çəkmədiyimiz yüzlərlə faktlar
DQMV-i mövcud olduğu bütün dövrlərdə müşähidə edilmişdir. Məsələn, 1950-1951-ci tədris
ilində Azərbaycanda hər məktəbə orta hesabla 7 müəllim, Naxçıvan MR-də 6 müəllim düşdüyü halda DQMV-də 9 müəllim düşürdü13. Həmin ildə Azərbaycan üzrə hər 24 nəfər şagirdə 1 müəllim, Naxçıvanda 20 nəfərə 1 müəllim, DQMV-də isə 17 nəfərə 1 müəllim düşürdü14. 1987-ci ildəki bəzi faktları nəzərdən keçirək: Bəhs edilən ildə Respublika üzrə hər adama düşən istehsal məhsullarının həcmi 21 manat idisə, DQMV-də bu göstərici 30 manat olmuşdu. Həmin ildə Respublika üzrə adambaşma düşən mənzil 10,9 kvadrat metr ikən, DQMV-də hər adama 15 kvadrät metr mənzil düşürdü15. Bu və ya buna bənzər tarixi faktlar sübut edir ki, DQMV-də əhalinin sosial- iqtisadi vəziyyəti Azərbaycanın başqa regionları ilə müqayisədə üstün olmüşdur. Bütün bunlarla yanaşı DQMV-də
yaşayan müsəlmanlar həmişə namərd
ermənilərin mənfur və amansız siyasətinin qurbanma çevrilmişlər. Yuxarıda bu haqda qeyd etmişik və onlardan bəzilərini bir daha xatırlamaq yerinə düşərdi. 1960-cı illərdə DQMV-nin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdə məktəbəqədər uşaq müəssələri 10 faiz olduğu halda, ermənilər yaşayan kəndlərdə 30 faizdən çox olmuşdur16. Tibb müəssələri, idman qurğuları, rabitə xidməti və başqa sahələrdə də bu cür
bərabərsizlik mövcud
idi. Azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdə iş yerləri olmadığı halda, ermənilərin məskunlaşdıqları kəndlərdə sənaye müəssisələrin və fabriklərin fllialları açılırdı. İş yerləri olmadığından azərbaycanlılar yaşadıqları kəndlordən çıxıb iş dalınca başqa şəhərlərdə getməklə həmin kəndlər gündən-günə boşalırdı. Arxiv materiallanndan birindən Xmzınstan ipək emalı fabrikinin bir briqadasınm mükafatlandırma
cədvəlinə rast gəklik və oradan oxuyuruq: 1. Beqlaryan Armenak - 5229 manat; 2. Mehdi Kərbalayi oğlu - 42 manat; 3. Mextaryan Baqdarsar 906 manat; 4. Dadaş Ağalar oğlu - 45 manat; 5. Kasparyan Karapet — 300 manat; 6. Dadaş Əsgər oğlu - 5 manat17.....və sair. Adicə yuxarıdakı bərabərsizlik sitilində yazılmış cədvəli nəzərdən keçirməklə erməni
rəhbərliyinin xalqımıza qarşı necə qəddar mövqe tutduğunun şahidi oluruq. Həm də gətirdiyimiz bu faktlar erməni daşnaklarınm Azsrbaycanın qədim və bərəkətli bölgəsi olan DQMV-nin Ermənistana birləşdirmək məqsədilə ağ yalan uydurduqlarım bir daha təsdiq edir. Q.Y.Harutyunovun Moskvaya ünvanladığı müraciətin başqa bir bəndində göstərilirdi ki, guya DQMV-nin Azərbaycan SSR-dən alınıb Ermənistan SSR- ə , birləşdirilməsi fikri bölgədə yaşayan bütün əhalinin rəyidir.Bu da tamam böhtandan başqa bir şey dyildir. Ona görə ki, ilk növbədə DQMV-də əhalinin xeyli hissəsinin azərbaycanlılar təşkil etdiyini və onların heç vaxt Ermənistan SSR-ə birləşmək fıkrinin olmadığını demək lazımdır. Həmçinin XX əsrin istər 20-ci illərində istərsədə 40-cı illədə əhali içərisində aparılan rəy sorğusuna görə DQMV-də yaşayan dinc zəhmətkeş erməni əhali bol təbii sərvətlərə malik olan Azərbaycan SSR-də qalmağa üstülük verdiklərıni bəyan etmişdilər. Q.Harutynovun boş cəfəngiyyatla dolu olan müraciətinin mətni ilə ətraflı tanış olan İ.V.Stalin həmin məsələ ilə məşğul olmağı ÜİK(b) P MK-nin katibi G.M.Malenkova tapşırdı. ÜİK(b) P MK-nin katibi G.M.Malenkov dərhal məsələyə müsbət reaksiya verdi17. O da Dağlıq Qarabağ məsələsində maraqlı idi. Məlum həqiqətdir ki, XX yüzillik ərzində Azərbaycana qarşı ermənilərin əsassız ərazi iddialarında daşnaklar aysberqin görünən tərəfi rolunu
oynayırdılar. Əslində bütün hadisələr dövlət səviyyəsində hazırlamb həyata keçirilən tədbir idi. İblis libası geymiş Moskvadakı məmurlar və onlarm Zaqafqaziyadakı yüksək rütbəli. nümayəndələri ermənilərə «Böyük
Ermənistan» dövləti yaratmağa rəvac verən qüvvələr hesab olunurdular. 1945-ci il noyabrın 28 - G.M.Malenkov Ermənistan dövlətinin başçısı Q.Harutynovtm yazdığı müraciətin mətnini Azərbaycan K(b) P MK-nin birinci katibi M.C.Bağırova göndərdi18. M.C.Bağırov məsələ ilə ətraflı tamş olduqdan sonra 10
dekabr 1945-ci
ildə G.M.Malenkova cavab məktubu göndərdi. Aparılan tədqiqatlara əsasən məlum olur ki, M.C.Bağırov, məktubu tam məxvi qrıflə yazmışdır19. Azərbaycan dövlətinin başçısı M.C.Bağırovun cavab məktubu həm çox maraqlı, həm də əhəmiyyətli ıdi. Ona'görə maraqlı idi ki, Sovet hakimiyyəti illərində ilk dəfə idi ki, Azərbaycan dövlətinin başçısı tarixi Azərbaycan torpaqları problemini qaldırırdı. Məktubda Dağlıq Qarabağm tarixən Azərbaycan ərazisi olduğu elmi, sənədli faktlarla sübut edilirdi. Həmçinin M.C.Bağırov göstərirdi ki, Ermənistan K(b) P MK - birinci katibi Q.Harutynovun Dağlıq Qarabağla bağlı irəli sürdüyü bütün iddiaların heç bir elmi, tarixi əsası yoxdur və orada yazılanlar şər və boş cəfəngiyyatdır. DQMV-də yaşayan əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyəti barədə sizin məlumatımz var və onlar nəinki Azərbaycamn başqa bölgələrinin hətta Ermənistamn əhalisindən üstün yaşayış tərzinə malikdirlər. Bölgədə yşayan dinc, zəhmətkeş ermənilər Ermənistana birləşmək fikrində olmayıblar. M.C.Bağırov Moskvanm yüksək rütbəli rəhbərinə tutarlı və obyektiv tarıxi faktlar yazıb göndərmişdir. 107 Cavab məktubunda daha sonra göstərilirdi ki, Ermənistan dövlətinin Dağlıq Qarabağla bağlı ərazi iddialarma gəldikdə isə biz aşağıdakı şərtlərlə DQMV-ni Ermənistana güzəştə gedərik ki; 1. DQMV-nin Ermənistana güzəştə gediləcəyi təqdirdə, Azərbaycanhlarm daha çox yaşadığı Şuşa rayonu DQMV-nin tərkibindən çıxarılmaqla Azərbaycanm tərkibində saxlamlsın; 2. Zəngəzur bölgəsi
bütövlükdə Azərbaycana qaytarılsm; 3. Müxtəlif vaxtlarda Azərbaycandan məcburi şəkildə almıb Ermənistana, Gürcüstana və Rusiyaya verilmiş bir çox tarixi ərazilər Azərbaycan SSR-ə qaytarılsın20. Moskva rəhbərliyi, daşnak liderlər və erməni lobbisi Azərbaycan rəhbərliyin bu səpgidəki cəsarətli cavabmı gözləmirdi. Belə qətiyyətli cavab ermənilərin «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq kimi mənfur planlarımn pozulması demək idi. ttəmçinin SSRİ rəhbərliyi səhf addım atdığmı başa düşdü. Mərkəzi hökümət anladı ki, belə bir addım ŞSRİ-ni həm daxildən zəiflədər, həm də. beynəlxalq aləində
nüfuzdan salar.
Türkiyə ilə
Azərbaycamn əsas ərazisi arasmda yaradılmış «erməni ərazisi» bununla ləğv edilirdi. Belə bir vəziyyət isə nə Sovet rəhbərliyini, nə də erməniləri qane etmədi. Çünki bu hal Sovet höküməti üçün sonsuz fəlakətlər yarada bilərdi. Rusiyanm himayəsi və köməyi ilə Azərbaycanm tarixi torpaqları hesabına yaradılmış «Ermənistan dövləti»nin varlığı sual altında qalırdı. Belə bir təhlükənin real olduğunu görən mərkəzi
hökümət ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarım rədd edərək məsələnin «arxivə verilməsini» tövsiyə etdi. Beləliklə, Azərbaycanm tarixi torpaqları hesabına özlərinə dövlət yaradan, 108
Türkmənçay sülhündən sonra Dağlıq
Qarabäğda məskunlaşan ermənilər 1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə həmin əraziləri silahlı müdaxilə yolu ilə Ermənistana birləşdirməyə cəhd etsələrdə, məqsədlərinə nail ola bilməmiş və XX yüzilliyin 40-cı illərində Moskvadakı erməi rəhbərliyinə arxalanaraq dinc yolla «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq arzusu ilə «Dağlıq Qarabağ məsələsi»ni yenidən qaldırmış, lakin Azərbaycan rəhbərliyinin qətiyyətli mövqeləri nəticəsində ərazi bütövlüyümüz qorunub saxlanılmışdır. Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqmda erməni rəhbərliyinin növbəti təklifl o zaman A.Mikoyanm vasitəsilə N.Xruşşovun rəhbərliyi dövründə qaldırılmışdır. Həmin dövrdə DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsinə N.Xuruşşov öz flkrini belə ifadə etmişdi: «Mən Ermənistana getmək istəyən qarabağlı ermənilər üçün kifayət qədər yük maşmı ayrılması haqında sərəncam verə bilərəm». Demək olar ki, N.Xuruşşovun vicdanlı qərarı ilə «Dağlıq Qarabağ məsələsi» müvəqqəti olsada bağlanmışdır21. «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq xülyasında olan ermənilər Dağlıq Qarabağa Azərbaycandan qopara bilmədikdə başqa bir yola əl atdılar. Belə ki, Ermənistanda qədimdən yaşayan azərbaycanlıları öz ata-baba yurdlarından çıxarmaq və həıtıin əraziyə dünyanm müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş erməni köçürmək və beləliklə «Türksüz Ermənistan» dövləti yaratmaq planını işləyib
hazırlamışdılar. «Daşnakstyun» partiyası bu məsələyə xüsusi hazırlıq görmüşdü: Hələ 1943-cü ildə SSRİ Xarici İşlər Naziri V.Molotova müraciət edilmiş, o isə öz növbəsində İ.V.Stalinin razılığmı almışdı. Yuxarıda qeyd olunan məsələnin ermənilərin xeyrinə həll edilməsində İ.Stalinə yaxın olan Beriya və Mikayanmda rolu böyük 109 olmuşdur. 1946-cı il oktyabrın 19-da SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti xarici ölkələrdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsiilə bağlı Fərman verdi22. 1947-ci ilin
iyununda «Daşnaksütyun» partiyasmm XIV
konqrensində «Azərbaycanlılarm yaşadıqları Erməııistan SSR ərazisindən çıxarılması və Ermənistan SSR sərhədlərinin genişləndirilməsi haqqında» qərar çıxardı23. Bu işdə Qriqorian kilsəsi də öz xeyir-duasım vermişdi. Beləliklə azərbaycanlılarm Ermənistan SSR ərazisindəki öz dədə-baba torpaqlarından məcburi şəkildə qovulmasınm növbəti üçüncü mərhələsi başlandı. Xatırladaq ki, birinci mərhələ 1905-1906-cı illərdə, ikinci mərhələ 1918-1920-ci illərdə, üçüncü mərhələ 1948-1953-cü illərdə olmuşdur. 1947-ci il dekabrm 23-də SSRİ Nazirlər Soveti «Ermənistan SSR- dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalisinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqmda 4083 saylı 10 mart 1948-ci il tarixli 754 saylı başqa bir qərarmda isə konkret tədbirlər plam müəyyən edildi»24. Həmin plana görə 1948-1950-ci illər ərzində «könüllülük prinsipi əsasında» Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməli idi25.
Ərazidən deportasiya edilmiş azərbaycanlılarm evləri Ermənistana müxtəlif ərazilərdən gətiriləcək ermənilərin istifadəsinə verilməsi də, SSRİ Nazirlər Sovetinin diqqətindən yaymmamışdı. 1948-1950-ci ilərdə Ermənistan SSR-də yaşayan Azərbaycanlıların 150 min nəfəri doğma yurdlarından zorla çıxarıldı. Bu çıxarılmamn adı «könüllü» ifadəsi ilə işlənsədə əslində
150 min azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarında kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olundular26. Deportasiya tədbirləri Ermənistanm 22 110 rayonunu əhatə edirdi, hansıki həmin rayonlarda azərbaycanlılar yığcam və ya ermənilərİə qarışıq halda yaşayırdılar. Ermənistanlı soydaşlarımız Azərbaycanm Saatlı, Göyçay, Tərtər, İmişli, Əli-Bayramlı, Zərdab, Salyan, Kürdəmir, Xaldan, Sabirabad, Beyləqan, Yevlax, Ucar, Gədəbəy və Bərdə rayonlarma köçürülmüşlər. Köçürülmə zamam
insan hüquqları kobudcasına pozulmuşdur. Minlərlə adam, xüsusilə uşaqlar və qocalar kəskin iqlim dəyişikliyinə dözməyərək həlak olmuşlar27. Ermənistandan deportasiya olunanlarm DQMV-də yerləşdirilməsinə Azərbaycanda köçürmə komissiyasma rəhbərlik edən erməni Brretens və Sevumyan hər vasitəsi ilə maneə olmuşlar. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, 1948-ci ilin avqustunda Ermənistan SSR-dən DQMV-nin Xocavənd rayonuna 31 təsərrüfat (570 nəfər) gəlmişdir. Onlardan 86 təsərrüfat (355 nəfər) Xocavənd rayonunun Qişi kəndində, 17 təsərrüfat (82 nəfər) rayonun Xunuşnak kəndində məskunlaşmışdılar28. Ermənistandan köçürülənlərin DQMV-də yerləşdirilməsinə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanmda Köçürmə
İdarəsinin nümayəndəsi Əbdürəhmanov və DQMV İcraiyyə Komitəsində işləyən Kərimov kömək etsələrdə Azərbaycanda yüksək vəzifələr tutan Markaryan, Qriqoryan, Yemelyanov, Borşov və başqaları köçən azərbaycanlıların DQMV-dən geri qaytarmışdılar. DQMV-nin rəhbərliyidə Dağlıq Qarabağa köçürülmüş erməniləri hər vasitəsi iilə sıxışdırmışlar. Deyilənləri aşağıdakı faktlardan da aydın görmək olar. Belə ki, DQMV-də yaşayan ermərıilər Mərkəzə böhtan dolu məktub yazaraq, köçüb gələn azərbaycanlılann ərazidə özlərini yaxşı aparmaması, oğurluq etməsi, şuluqluş salması, dövlət siyasəti əleyhinə təbliğat aparması, millətlər arasmda münaqişələr törətməsi və sair 111
yalan xəbərlərlə onları gözdən salırdılar29. DQMV-nə köçürülənlər çox dözülməz şəraitdə yaşayırdılar. Elə hallar olurdu ki, bir iıeçə ailə bir daxmada daldalanır, çox hallarda isə mal-qara ilə bir tövlədə yaşayır, yaşadıqları «evlərin» isə tavam, qapı-pəncərəsi çox yarıtmaz vəziyyətdə idi. «Gəlmələr» arasmda xəstəlik halları aşkar edilirdisə dərhal
ərazidən qovulurdular30. Dövlət tərəfindən köçürülənlərə ayrılan vəsait vilayət rəhbərliyi tərəfindən tamamilə mənimsənilirdi. Xocavənd rayon Xalq
Maarif şöbəsinin müdiri Ulubabayan «gəlmə» azərbaycanlılara həqarətlə baxır, onların uşaqlarımn təhsilə cəlb olunması üçün heç bir tədbir görmür, hətta buna maneə olurdu. Belə ki, Güney Çartaz kəndində «Azərbaycan dili» dərsi deyən müəlliməni RTŞ-nin müdiri işdən azad etmiş və onun yerinə heç bır ixtisası olmayan, sadəcə olaraq oxuyub yazmağı bacaran şəxsi müəllim təyin etmişdir31. Bu və ya buna bənzər faktlar arxiv sənədlərində, müxtəlif qəzet və jurnallarda öz əksini tapmışdır. DQMV-nə köçən soydaşlarımız acınaçaqlı vəziyyətdə yaşadıqlarmı və təqiblərə məruz qaldıqlarım Respublika Nazirlər Sovetinin sədri İ.K.Abdullayevə ünvanladıqları məktubda bildirmişdilər. Azərbaycan hökümətinin göstərişi ilə 1949-cu ilin mayında Azərbaycan SSR Köçürmə İdarəsinin rəisi N.Allahverdiyev DQMV-də vəz:iyyətlə tanış olmaq
üçün Xankəndinə ezam olunmuşdu. O doğrudända Xocavənd rayonuna köçürülmüş soydaşlarımızm vəziyyətlərinin son dərəcə acmacaqlı olmasımn şahidi olmuş və bu barədə mərkəzə məlumat vermişdir32. Məlumatda belə bir əlavə də edilmişdir ki, Xocavənddəki «köçkünlərin» adi məişət şəraiti yoxdur, aclıq və xəstəlik baş alıb gedir, yaxşı olar ki, buradakı məskunlaşan ailələri Ağdərə rayonuna 112 köçürək. Lakin DQMV-nin erməni rəhbərliyi Azərbaycan köçürmə komissiyasınm rəhbərlərindən olan ermənilərin /Brutens, Sevumyan və başqalarmın/ köməyindən istifadə edərək, müxtəlif bəhanələrlə DQMV-nin bütün ərazisində məskunlaşmış «gəlmələri» çıxanb Yevlax, Kürdəmir, Ucar, Bərdə, Beyləqan rayonlarmda yerləşdirmişlər. DQMV-də azərbaycanlıların saymın çoxalması erməni rəhbərliyinin mənafeyinə uyğun deyildi. Onlar bölgədə süni suıətdə ermənilərin say çoxluğunu yaratmağa çalışırdılar. Ona görə də soydaşlarımızm öz dədə-baba yurdlarmdan deportasiyası zamanı bir nəfərdə olsun azərbaycanlı DQMV-nin ərazisinə buraxılmamışdı. Əksinə əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi 1948/1950-ci illərdə daxili qarışıqlıqdan istifadə edən Dağlıq Qarabağ rəhbərliyi azərbaycanlıları Vilayət ərazisindən çıxarıb köçürməyə nail olmuşlar. Təkcə 1949-cü ildə «daxili köçürmə» adı altında DQMV-dən 132 azərbaycanlı ailəsi (549
nəfər) Azərbaycan SSR Xanlar
rayonuna köçürülmüşdür33. Sonrakı illərdə bu proses davam etdirilmişdir. DQMV-nin azərbaycanlılar yaşayan
kəndlərində heç bir sosial-iqtisadi, mədəni tədbir həyata keçirilməmiş, süni surətdə aclıq, yoxsulluq, qıtlıq yaradılmış və soydaşlarımızı öz tarixi torpaqlarmdan köçməyə vadar etmişdilər. İstər Ernıənistan SSR-dən istərsədə DQMV-dən azərbaycanlılarm zorla köçürülməsi və ya köçməyə məcbur edilməsi prosesi vaxtı xarici dövlətlərdən ermənilər bu ərazilərə gətirilmiş və
boşaldılmış azərbaycanlıların evlərində yerləşdirilmişdilər. Beləliklə, planlı şəkildə həmin ərazilərdə ermənilərin sayı artdı və Mərkəzi hökümətin yeritdivi antiazərbaycan siyasəti nəticəsində istər Ermənistanda, istərsə də DQMV- də qədim Azərbaycan toponimləri erməniləşdirilməyə, azərbaycanlılara məxsus abidələrin məhv edilməsinə rəvac 113 verildi. Azərbaycamn yeni sənaye mərkəzlərinə - Sumqayıt, Əli Bayramlı, Mingəçevir, Daşkəsən və başqa şəhərlərinə xaricdən ermənilər köçürüldü. DQMV-də, Bakıda, Gəncədə erməni lobbisi gücləndi. Soydaşlarımıza qarşı mənəvi terror hərəkatına geniş meydan verildi35. 40 ildən sonra, yəni 80-cı illərin sonlarmda isə Ermənistanda bir nəfərdə olsun soydaşımız qalmadı. 1991-ci il avqustun 8-də Ermənistan SSR-də sonuncu azərbaycanlı kəndi olan Nüvədi kəndinin boşaldılması ilə azərbaycanlılarm dədə- baba torpaqlarından kütləvi şəkildə qovulmasmm sonuncu mərhələsi başa çatdı. Sovet rejimi şəraitində soydaşlarımızın deportasiyası adi bir dəyişiklik hesab olunmuşdu. Bu hadisələrə ilk dəfə olaraq siyasi qiyməti millət və xalqınm qədrini bilən, ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev vermişdi. O, 1997-ci il dekabrın 18-də «1948-1953-cü illərdə azərbycanlılarm Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqmda» fərman imzaladı. Həmin fərmanda deyilirdi: «Son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik
təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışdır... 1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarmdan kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Minlərlə insan o cümlədən qocalar və körpələr ağır
köçürülmə şəraitinə, kəskin iqlim
dəyişikliyinə, fiziki sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar. Bu işdə erməni şovinist dairələrinin və SSRİ rəhbərliyinin cinayətkar siyasəti mühüm rol oynamışdır. Təəssüf ki, 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR
ərazisindən deportasiya olunması faktı ötən 50 il ərzində lazımınca 114 araşdırılmamış, bu hadisələrə hüquqi-siyasi qiymət verilməmişdir... Bu gün həmin hadisələr tədqiq edilməli və dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır»36. Bu fərman xaloımızm çoxdankı istəyini ifadə edən tarixi, siyasi və hüquqi sənəd oldu. Həmçinin həmin sənəd soydaşlarımıza qarşı soyqırım və departasiya siyasətinin mürtəce mahiyyətinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması baxımmdan çox böyük əhəmiyyətə malik idi. Yüklə 4,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|