Azərbay can ssr dağliq
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IIIFƏSİL
AZƏRBAYCAN SSR DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VİLAYƏTİ BÖYÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ (1941-1945) 1939-cu ilin sentyabrında dünya tarixinə ən böyük, ən qəddar və dağıdıcı müharibə kimi daxil olan, 67 milyon insanm ölümü ilə nəticələnən İkinci Dünya müharibəsi başlandı. Dünyada ağahq etmək məqsədini qarşıya qoyan Almaniya 1941-ci il iyunun 22-də qəfil və güclü zərbə ilə SSRİ üzərinə xaincəsinə hücum etdi1. Bununla da tariximizə Böyük Vətən Müharibəsi adı ilə daxil olan müharibə başlandı. Almaniyanın SSRİ üzərinə hücumu «İldırımsürətli müharibə» strategiyasma «Barbarossa planı»na əsaslanırdı. Həmin plana görə Almaniya ordusu qısa bir müddətdə Sovet Ordusunu darmadağm etməli, qışa qədər Arxangelsk-Həştərxan xəttinə çıxmalı idi2. Hitler Almaniyasmm işğalçılıq planmda Azərbaycan xüsusi yer tuturdu. Hitlerin «Edelveys» plamna görə Bakı 1941 -ci il sentyabrın 25-də tutulmalı, Bakı nefti Almaniyanm «Kontinental neft cəmiyyəti»nə verilməli və onlarm rəhbərliyi ilə emal olunub daşmmalı, satılaraq gəlir Almaniyaya çatdırılmah idi3. Hitler «Mənim mübarizəm» adlı kitabmda yazırdı ki, «müsəlman monqoloidlər dağıdıcı qüvvədir, onlar ali irqin (almanlar nəzərdə tutulur. M.N.) qullarına çevrilməlidirlər»4. Rozenberqin «Qafqazm idarə olunması» planma görə Azərbaycan istila edildikdən sonra Bakıda idarəedici orqan olan
«komissarlıq» yaratmalı, bütövlükdə dövlətimizin iqamətgahı Tiflisdə yerləşəcək Qafqaz reyxkomissarlığma tabe
edilməli idi5.
Faşist Almaniyasmm işğalçılıq planmda türkdilli xalqları (Şimali və Cənubi Azərbaycanı, Orta Asiyanı, Qazaxıstanı, 50 Başqırdıstam, Tatarıstanı, Krımı, Şimali Qafqazı, Qərbi Çin və Əfqanıstan) «Böyük Türkmənistan» dövlətində birləşdirib özünün müstəmləkəsinə çevirmək də var idi. Faşist Almaniyasınm diqqətini cəlb edən təkcə ölkəmizin tükənməz və qiymətli yeraltı və yerüstü sərvətləri deyildi. Azərbaycan həm də Şərqlə Qərb arasında əlverişli strateji- coğrafı mövqeyə malik idi və almanlar bu mövqedən məharətlə istifadə etməyi qərarlaşdırmışdılar. Bəhs etdiyimiz dövrdə Azərbaycanın təbii sərvətləri ABŞ və Böyük Britaniya dövlətlərinin də diqqətini cəlb edirdi. Onlar Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanm ələ keçirilməsi üçün
məxvi «Vilvet» plam işləyib
hazırlamışdılar. SSRİ rəhbərliyi isə tükənməz sərvətlər diyarı Azərbaycanı hansı hesaba olursa olsun əldə saxlamaq, burada yaşayan azərbaycanlıları zorla Mərkəzi Asiya və Qazaxıstana köçürmək, öz dayaqlarım möhkəmləndirmək üçün ruslarm və ermənilərin sayını artırmaq kimi gizli və mənfur bir planı var idi. Almaniyanm dünya ağalığı iddiası ABŞ, Böyük Britaniya və SSRİ dövlətlərinin 1941-ci ilin sentyabrmda «Atlantik xartiyası» adlı ittifaq yaratmağa vadar etdi. Bu antifaşist kolisiyası idi və sonralar 50 dövlət həmin ittifaqa daxil olmuşdur6.. 1941-ci il iyunun 30-da İ.V.Stalinin başçılığı ilə ölkədə bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirən Dövlət Müdafıə Komitəsı (DMK) yaradıldı7. DMK-nm əsas diqqəti silahlı qüvvələrin möhkəmləndirilməsinə və iqtisadiyyatı müharibənin tələbləri əsasmda yenidən qurulmasma yönəldilmişdi. Bütün sovet xalqı kimi Azərbaycan xalqı «Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün» şüarı altında alman faşizminə qarşı müharibəyə qalxdı. Azərbaycanın bütün şəhər, rayon, qəsəbə Və 51
kəndləri, o cümlədən DQMV-nin əhalisi son qələbəyə qədər bu müharibədə fəal iştirak etdi , 1941-ci il iyunun 22-də Bakıda olduğu kimi Xankəndində, Şuşada, Ağdərədə qəsbkarlara qarşı izdihamla mitinq və yığmcaqlar keçirildi. DQMV-nin bütün əhalisi mitinqlərdə çıxış edir, təcavüzkarlarm iyrənc hərəkətlərini pisləyir və hərbi komissarlığa ərizə ilə müraciət edərək vətənin müdafiəsinə hər vaxt hazır olduqlarım bildirirdilər. Müharibənin ilk günlərində Azərbaycamn şəhər və kəndlərindən 40 min nəfər könüllü olaraq cəbhəyə getmək
üçün Respublika Hərbi Komissarlığma müraciət etdi ki, bundan 1917 nəfəri Dağlıq Qarabağın gənc oğlan və qızları idi8. 1941-ci il iyunun 26-da SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət heyətinin fərmam ilə ölkəmizdə iş günü uzadıldı və məzuniyyətlər ləğv edildi. Respublikamızın bütün əhalisi o cümlədən DQMV-nin zəhmətkeşləri orduııun təşkilində, oııun maddi bazasımn möhkəmlənməsində və silahla təchizində müharibə fondunun yaradılmasında fəal iştirak edirdilər. 1941-ci ildə 15000 tibb işçisi, 750 ııəfər rabitəçi, 1500 nəfər sürücü xüsusi hazırlanıb cəbhəvə göndərildi. 1941-1942-ci illərdə respublikamızm xalq təsərrüfatmdan orduya 6220 yük və minik maşını, 476 traktor, 50 min at səfərlər edilmişdir. DMK-nin 18 sentyabr tarixli qərarma əsasən 16 yaşdan 50 yaşa qədər bütün SSRİ vətəndaşlarmm məcburi hərbi təlimi təşkil edildi. 1941-ci il və 1942-ci ilin əvvəllərində Äzərbaycan SSR-dən 700.000-dən çox adam ümumi icbari təlim proqramını keçib qurtarrmş, 400000 isə keçməkdə davam etmişdir. Təkcə 402-ci atıcı diviziyada 9900 nəfər adam xalq qoşunu sıralarından gəlmişdi. 1941-1942-ci illərdə Respublikada təşkil edilən. hərbi birləşmələrə Azərbaycandan 5.000
kommunist və 52 komsomolçu daxil olmuşdur ki, bundan 457 nəfəri DQMV-dən idi9. Ümumiyyətlə, 1941- 1945-cı illərdə Azərbaycandan orduya 700 minə qədər adam, o cümlədən DQMV-dən 45 min qarabağlı səfərbər olunmuşdu50. Beləliklə, müharibə başlanan andan Dağhq Qarabağda cəbhəyə xidmət, arxada qüvvələri səfərbər etmək sahəsində çoxlu iş görüldü. Xalqımızm fədakarlıq, mətnlik, dözümlülük nümayiş etdirməsini aşağıdakı faktlardan da aydm görmək olar. 1941-1945-ci illərdə Dağlıq Qarabağ əhalisi müdafiə fonduna 42 milyon manat pul köçürmüşdülər. 1941-ci ilin sonları 1942-ci illərdə Azərbaycan xalqı cəbhəyə 1600000 keçə çəkmə, yun əlcək-corab, kurtka və sair, 40 milyon manat dəyərində 350 min fərdi pasılka və 146 vaqon kənd təsərrüfatı məhsulları göndərmişdir. Müharibə dövründə xalqımız nəinki təqaüd və əmək haqlarmı, hətta öz şəxsi zinət əşyalannı belə müdafiə fonduna verirdilər. Təkcə 1941-1942-ci illərdə Azərbaycan əhalisi öz şəxsi əmlaklarından müharibə fonduna 15,5 kq qızıl, 952,5 kq gümüş, 295000 nəğd pul 15 milyon manat istiqraz vərəqi vernıişdilər. 1941-1943-cü illərdə isə ziyalılarımız, kolxozçu və fəhlələrimiz müdafiə fonduna 230 milyon manatdan çox pul köçıirmüşlər. 1942-1945-ci illərdə Azərbaycan əhalisi 1,6 milyard manat dövlət istiqrazma yazılmışlar. Müharibə başlanan vaxtdan Azərbaycan ərazisində hərbı xəstəxanalar yaradıldı. Yaralı əsgər və komandirlərə kömək məqsədilə 1942-ci ilin yaııvarmda Azərbaycan Respublikası Yardım Komitəsi təşkil etdi. Tibb elmlər doktoru, professor Əziz Əliyev Komitəyə sədr təyiıı olundu. Bu vaxt Azərbaycanda 76 hərbi xəstəxana təşkil edildi ki, bunlardan ikisi Şuşa və Xankəndində fəaliyyət göstərirdi11. 53
Azərbaycan SSR Səhiyyə Komissarlığmm baş cərrahı M.A.Topçubaşov cərrahiyyə elminə bir çox yeniliklər gətirdi. Donorluq respublikamızda geniş yayılmışdı. Təkcə 1941-1943-cü illərdə respublikamızda 20 min donor 28000 litr qan vermişdilər. Müharibənin birinci dövründə Azərbaycamn kənd təsərrüfatı zəhmətkeşləri ölkəni və cəbhəni kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etmək üçün fədəkarlıq göstərdilər. 1941-ci ildə kənd təsərriifatma aid bütün planlar yerinə yetirildi. Təkcə 1941-ci ildə 138,3 min ton pambıq toplanmışdı. Lakin 1942-ci ilin ortalarından kolxoz, sovxoz və MTS-lərdə ağır vəziyyət yarandı. Bu çətinlik hər şeydən öncə maşm və traktorlarm, atlarm müharibəyə səfərbər edilməsi, mexanizatorlarm öz ərizələri ilə müharibəyə getməsi ilə bağlı olmuşdur. SSRİ üzərinə xaincəsinə basqııı edən Hitler kolxoz quruluşunun zəifliyinə, kəndlilərin narazılığma bel bağlasada, mövcud iqtisadi, siyasi sistem kənd əhalisinin səfərbər olmasına şərait yaratdı. Kəndin işlək əhalisinin 3-dən 2-siniıı müharibəyə səfərbər edilməsinə baxmayaraq yeniyetmələr və qadmlar kənd təsərrüfatı işlərinə cəlb olunur və məhsul istehsalmı artırmağa çalışırdılar. Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatınm mühüm sahələrindən biri olan heyvandarlığm inkişafma daha çox diqqət yetirilirdi. 1942-ci ilin ortalarında Vilayət rəhbərliyi Xocavənd, Şuşa və Ağdərənin kolxoz və sovxozlarında işləmək üçün 1768 komsomolçu göndərdi. 1943-cü ildə Vilayətdə əkin sahələri 15 min hektar artırılmış, məhsul toplanışı 1942 ildəkindən 20 gün tez qurtarmışdır. 1943-cü ilin sonunda DQMV-nin əməkçiləri dövlətə 90 min ton taxıl vermişdilər12. Dağlıq Qarabağ zəhmətkeşləri 1943-cü ildə pambıq planım 73,6 faiz yerinə yetirməyə nail oldular. 54 Müharibədə tütünə daha çox ehtiyac olduğuiıdan 1942-ci ildən Dağlıq Qarabağın kolxozlarında tütün əkilməyə başlanmışdır. İlk vaxtlar 25 hektar sahədə tütün əkən əhali sonrakı illərdə əkin sahələrini daha da artıraraq 80 hektara çatdırmış və dövlətə tütün satışı planı yerinə yetirmişdir. DQMV-nin komsomolçu gəncləri müharibə dövründə kənddə tükənməz yaradıcı qüvvə kimi çıxış edirdilər. Belə ki, təkcə 1943-cü ildə DQMV-nin 20 min gənci iməcliklərdə fəal iştirak etmiş, 42 su arxı təmizləmiş, tarlaya 9088 ton kübrə daşımış, 29 hektar üzüm bağı becərmişdi. Komsomolçular qazandıqları 2000 əmək gününü və 63325 manat pulu müdafiə fondu hesabına keçirmişdilər. 1943-cü ilin fevralında komsomolçu gənclərin texniki hissələr və alət toplanışı həftəsində 1675 mühüm kənd təsərrüfatı maşın hissələri, 39 kombayn və taxıldöyən maşm təmir edilmişdir13. Azərbaycanm hər yerində hərbi xəstəxanalara hamilik işi gündən-günə genişlənirdi. Dağhq Qarabağ əhalisi suxarım, quru meyvəni, doşabı, spirti, tənbəkini, ət və süd məhsullarını qablaşdırıb hərbi xəstəxanalara göndərirdilər. 1943-cü il avqustun 11-də təkcə Hadrut rayonunun bir kolxozunda «Vətən müdafiəçilərinin hamilik günü» keçirib, həmiıı gün qazanılmış 500 əmək güııünün pul dəyərini, 1500 kq taxıl və digər kənd təsərrüfat məhsullarmı toplayıb Respublikanm hərbi xəstəxanalarına hədiyyə göndərmişdilər14. 1944-cü ildə işğaldan azad edilmiş Rusiyä ərazilərinə hamilik köməyi daha geniş xarakter aldı. DQMV Qaraçay Muxtar Vilayətini hamiliyə götürmüş və bəhs etdiyimiz dövrdə Dağlıq Qarabağ əhalisi qaraçaylılara 52 ton buğda, 8 ton arpa, 1600 kq çovdar, 3200 kq noxud, 16 qaramal, 43 davar, 435 min manat nəğd pul 55
göndərmişdilər15. Hadrııd rayonu isə Oryol vilayətinə 40.000 manat ııəğd pui, 500 əmək günü dəyərində müxtəlif məhsullarla kömək etmişdilər. DQMV-nin gəncləri hamilik etdikləri rayorılara 43300 uıanat nəğd pul və 2007 əməkgününə düşən məhsul göndərmişlər16. 1941-1943-cii ilbrdə Azərbaycanm hər yerində olduğu kimi DQMV-nin vətəndaşları öz şəxsi qənaətləri hesabına tank dəstələri yaratmaq hərəkatma qoşulmuşlar. Ümumi Azərbaycan üzrə bu göstərici 230 ınilyon manat idisə, bunun 11 milyonu Dağlıq Qarabağ zəhmətkeşləri tərəfindən göndəritmişdix17. 1942-1943-cü illərdə Azərbaycanda əlillərin və əsgər ailələrinin ışlə təmin olunması hərəkatı genişləndi. 1942-ci ildə Şuşa şəhərində 2 əlillər evi fəaliyyətə başladı. Orada 100-dən artıq əlil işləyirdi. Ümumi Azərbaycan üzrə bu göstərici 3295 nəfə-rə çatırdı. 1943-cü ildə DQMV-də əsgər ailəsi olan 6 nəfər qadm Kənd Soveti sədri, 22 nəfər Kənd Sovetı katibi, 10 nəfər kolxoz hesabdarı, 132 nəfər kolxoz briqadiri, 34 nəfər ferma müdiri işləyirdi. 1941-1944-cü illərdə Azərbaycartda 91 min nəfər cəbhəçi ailəsi işlə təmin olunmuşlar18. Əsgər ailələıinə ümumxalq qayğısmda komsomolçu gənclər yaxmdan iştirak edirdilər. 1943-cü ildə DQMV- niıı komsomolçüları 201 əsgər ailəsinin eviııi təmir etmiş, onlarm mal-qarasına 27 ton yem tədarük etmiş, 115 m3 odun daşımış, döyüşçü ailələrinin uşaqJarma geyim, ayaqqabı və sair vermişlər19. Müharibə dövründə Bakı neftinin qələbənin əldə edilməsində rolu misilsiz olmuşdıır. 1941-1945-ci illərdə SSRİ neft sənayesi 110 milyon ton neft hasil etmişdir ki, bunun 75 milyon tonu Azərbaycanm payma diişürdü. Başqa sözlə
desək müharibədə ordunun döyüş 56 texnikasınm 75-80 faizi
Azərbaycan neftçilərinin qəhrəman əməyi nəticəsində hərəkətə gətirilmişdir. Müharibə başlayan ilk gündən Dağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən 24 müəssisə cəbhə üçün işləyirdi. Müəssisələrdə dəzgah arxasmda gənclər, qızlar və qadmlar dayanırdı. Müharibə dövründə Vilayətin ən böyük müəssəsi olan Qarabağ İpək Kombinatımn kollektivi xüsusilə fərqlənirdi. Ağır illərdə onlar ehtiyacı olan ailələrə 421 min kubmetr odun daşımış və 473 ton metal toplayıb Stavropol vilayətinə göndərmişlər. Sənayedə əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlər qazanılmışdı. Belə ki, 1944-cü ildə 1940-cı ilə nisbətən sənayenin ümumi məhsulu 9 faiz artmışdı. Əkin sahələri xeyli genişlənmiş, davarlarm sayı 31,2 faiz, qaramalm sayı 11,5 faiz artmışdı. Dağlıq Qarabağ zəhmətkeşləri müdafiə fonduna 11.497.000 manat köçürülmüşdür. 1944-cü ıldə DQMV- nin Xocavənd rayonu, heyvandarhğı inkişaf etdirmək planmı - qaramal üzrə 114,9 faiz, qoyun və keçilər üzrə 113,2 faiz, atlar üzrə 106,7 faiz yerinə yetirilmiş və yarış qalibi hesab edilərək DMK-mn Keçici Qırmızı Bayrağım və pul mükafatım almışdır20. Azərbaycan dəmir yolu cəbhəni yanacaq, döyüş ləvazimatı və ərzaqla təchiz edən xətlərdən idi. Müharibə illərində yeni dəmir yol xətləri çəkilib istifadəyə verilmişdir ki, belə xətlərdən biridə Yevlaxla Xankəndini birləşdirirdi. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan dəmiryolçuları Cəbhəyə 1 milyon 600 min vaqon xalq təsərrüfatı məhsulları göndərmişlər. 1941-1945-ci illərdə DQMV-də yeni çınqıl yollar çəkilmiş, körpülər inşa edilmişdir. Bölgənin avtomobil nəqliyyatı işçiləri cəbhənin ehtiyaclarınm təmin olunmasında fəal iştirak etmişdilər. 57 Bəhs etdiyimiz illərdə Resublikamızın hər yerində, o cümlədən DQMV-də rabitə vasitələri də təşkilatları elə ilk günlərdən işlərinı miiharibənin tələblərinə uyğun qurub cəbhə ilə arxanın. fasiləsiz, möhkəm və etibarlı əlaqəsini təmin etməyə
çalışnıışlar. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycanda 600-ə qədər rabitə müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi ki, bunun 10-u DQMV-nin payma düşürdü. Müharibə illərində E>QMV-nin bütün rayonlarımn Bakı şəhəri ilə telefon rabitəsi fəaliyyət göstərirdi. DQMV-də radio
rabitəsinin keyfıyyətli verilişlərlə fasiləsiz fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilirdi. DQMV-də 2 radio qovşağı fəaliyyət göstərirdi. Şuşa və Xankəndində fəaliyyət göstərəıı hərbi xəstəxanaların radio nöqtələri Moskva, Ufa, Aşqabad, Tbilisi şəhərləri ilə yeni radio rabitə əlaqələri yaradılmışdı. Ümumiyyətb, 1941-1945-ci illərdə DQMV-də xalq təsərrüfatmm bütün sahələri və sosial-ictimai həyat hərbin tələblərinə uyğun yenidən qurulmuş, əıııək və istehsalat intizamı güclənmişdi. Dağlıq Qarabağ əhalisi ön və arxa cəbhənin strateji mallarla təmin olumnasmda öz layiqli köməyini göstərmişdir. Azərbaycan ziyalıları müharibənin ilk günlərindən bütün səy və yaradıcılıq fəaliyyətlərini qəsbkar faşist Almaniyasma qarşı, mübarizəyə, azadlığın, sivil
cəmiyyətin qorunmasma yönəltdilər. İctimai və humanitar sahədə çalışan alimlərimiz xalqm qəhrəmanlıq tarixindən, döyüş ənənələrindən bəhs edən əsərlər yaratdılar. Yazıçılar, şairləf, bəstəkarlar, rəssamlar öz əsərləri vasitəsilə insanlarda vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət hissi aşılayır, faşist işğalçıları üzərində qələbəyə inam yaradırdılar. Böy-iik Vətən müharibəsində cəbhəyə və ölkə iqtisadiyyatına xidmət və qayğı göstərməklə Azərbaycan 58 xalqı, öncə onun ziyahları Sovet Ordusunun alman- faşizmi üzərində qələbəsinə mühüm töhfə vermişlər. Böyük Vətən müharibəsində arxa cəbhədə olduğu kimi ön cəbhədə də xalqımızın mərd oğul və qızları böyük qəhrəmanlıqlar göstərmişdir. Müharibədə Sovet ittifaqı xalqlan 27 milyon nəfərdən artıq şəhid vermişdi. Azərbaycan SSR-dən cəbhəyə getmiş 700000 nəfərə qədər döyüşçüdən 300000 nəfəri həlak olmuşdu. Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində H.Aslanov, S.Qənıyev, M.Əbilov, H.Hüseynov, A.Abdullayev, Y.Abdullayev, A.Abasov, Q.Zeynalov, T.Əliyarbəyov, A.Vəzirov, A.Qazızadə, B.Mehdiyev, D.Nəcəfov, N.Kərimov və başqa sərkərdə və komandirlərimiz ölkəni faşizm bəlasmdan qurtarmaq üçün böyük hərbi təşkilatçılıq qabiliyyəti və əsgəri rəşadət göstərdilər. Xalqımızm mərd oğullarmdan 121; nəfəri döyüşlərdəki rəşadətinə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüldü. 30 nəfər azərbaycanlı döyüşçü Şöhrət Orderinin hər üç dərəcəsi ilə, 176 min nəfər isə müxtəlif orden və medallarla təltif edildilər. Partizanlarımızda müqaviınət hərəkatında fəal iştirak edərək mərdlik və şücaət göstərmiş, düşməndən amansız intiqam almışdılar. Böyük
Vətən müharibəsi dövründə Dağlıq
Qarabağdan 45 min nəfər oğlan və qız cəbhəyə getmiş, Vətənə hədsiz sədaqət, mərdlik, fədakarlıq və igidlik nümayiş etdirmişdilər. 22 min nəfər Dağlıq Qarabağ sakini vətənin azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda döyüşlərdə qəhrəmanlıqla canmı qurban vermişdi. Onlar Sovet Ordu hissələrində, partizan dəstələrində, müqavimət hərəkatı sıralarında hitlerçilərə qarşı vuruşmuşlar. Dağlıq Qarabağda anad;an olmuş 15 min döyüşçü döyüş orden və medalları ilə təltif edilmiş, 18 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək ada layiq görülmüşlər21. 59
Onlardan bir neçəsinin döyüş yolunu xatırlatmaq yerinə düşərdi: Smolensk meşələrində fəaliyyət göstərən Partizan dəstəsində «Partizan Aliyə» adı ilə tanman Aliyə Fətulla qızı Rüstəmbəyova Qarabağm tacı Şuşada dünyaya göz açmışdır (1907-ci ildə). Tibb İnstitutunu bitirən Aliyə Böyük Vətən müharibəsinin elə ilk günündən öz ərizəsi ilə alman faşizminə qarşı müharibəyə getdi. Müharibənin ilk günlərində böyük bacarığa malik olrnası aşkar edilmiş və qeyrətli azərbaycanlı
Yüklə 4,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|