Aparan yol kimi

partiyasızlar,  ittihadçılar  və  sosialistlər,  əhrarilər  və  slavyan-rus 
cəmiyyəti, 
milli  azlıqlar,  erməni  fraksiyası  və  “Daşnaksütyun” 
partiyası 
nümayəndələri  var  idi.  İlk  Nazirlər  Kabinetində  11
portfeldən  üçünü  azərbaycan  millətindən  olmayan  adamlar  aldılar: 
Protasyev  (Maliyyə  Naziri),  Lizqar  (  Ərzaq  Naziri)  və  Gindes 
(Səhiyyə  naziri).  Dördüncü  Nazirlər  Kabinetində  13  nazirdən  üçü, 
yenə 
də 
, 
qeyri-azərbaycanlı, 
o 
cümlədən 
X.Amaspürt, 
“Daşnaksütyun” nümayəndəsi  idi.
Ölkədə  siyasi  mədəniyyət  öz  əksini  icbari  təhsilin  tətbiqi 
istiqamətində  aşağı  və  orta  məktəblərin  milliləşdirilməsi,  rus  və  ana 
dilində  təhsil 
alma  hüququnu  təmin  edən,  milli  azlıqların 
imtiyazlarının  saxlanması,  Ermənistan  qaçqınlarına  yardım  və  dövlət 
quruculuğunun  digər  məsələləri  üzrə  tədbirlərdə  tapırdı.  Yaranan 
ziddiyyətlər  demokratik  metodlarla,  zor  və  amirlik  metodları
396
Fuad  Mammadov
Kulturologiva effcktivli to 'a l  va faalivvala aparan \<ıl
işlətmədən,  demokratik  mədəniyyət  prinsipləri,  müstəqil  dövlətin  və 
cəmiyyətin maraqlarından çıxış edərək,  qanunun  aliliyi  əsasında həll 
edilirdi.  Belə  ki,  ittifadçılar  tərəfindən  irəli  sürülən  hakimiyyətə 
inamsızlıq  votumu  F.Xoyski  hakimiyyətinin  istefası  ilə  nəticələndi. 
Ən  mühüm  prinsiplərdən  biri,  milli-mədəni  özünəməxsusluğun 
qorunması  ilə  əlaqələndirilən  dini-etiqad  azadlığı,  Azərbaycanda 
yaşayan 
milli  azlıqların  hüququnun  tanınması  idi. 
Azad  əmək 
təminatı  verən,  fəhlə  sinfinin  hüquq  mədəniyyətinə  ciddi  fikir 
verilirdi.  Bununla  belə,  siyasi  partiyaların  yetgin  olmaması,  düşünül­
müş siyasi proqramların olmaması, ümummilli maraqlarda əməkdaşlıq 
və  siyasi  mübarizə  təcrübəsinin,  qərb  demokratiyası  mədəniyyəti 
sahəsində dərin bilik və bacanqlann  olmaması hallan mövcud idi.
Azərbaycanda 
yeni 
buıjua-demokratik 
mədəniyyəti
formalaşdınlmasının 
ən 
ciddi 
göstəricisi 
azərbaycan 
ziyalı 
nümayəndələrinin  Rusiya  dövlət  Dumasındakı  fəaliyyəti 
idi. 
Azərbaycan  buıjua  ziyalılan 
monarxiyalı  Rusiya  şəraitində  Qərbin 
demokratik  ölkələrinə  məxsus  metodlarla  -  milli  hüquq  bərabərliyi 
sahəsində  dəyişikliklər,  siyasi  sahədə  demokratik  islahatlann  həyata 
keçirilməsi  yolu  ilə  mübarizə  apanrdılar.  Azərbaycan  Parlamenti 
tərəfindən  respublikanın  daxili  həyatının  demokratikləşdirilməsinə 
yardım 
edən 
Qanunun 
qəbul 
edilməsi 
ölkədə 
demokratik 
mədəniyyətin formalaşdınlmasmda mühüm addım oldu. 21  iyul  1919- 
cu  ildə  qəbul  edilmiş  “  Azərbaycan  Respublikasının  Təsisedici 
yığıncağına  seçkilər  haqqında  əsasnamə  seçkilərin  bərabər,  ümumi, 
birbaşa 
və 
gizli 
keçirilməsinin 
demokratik 
prosedurunu 
müəyyənləşdirdi.  11  avqust  1919-cu il tarixində Parlament tərəfindən. 
Azərbaycan  ərazisində  doğulmuş,  milliyyəti  və  dini  etiqadından  asılı 
olmayaraq, 
keçmiş  Rusiya  imperiyasının  hər  bir  vətəndaşının 
Azərbaycan  vətəndaşı  kimi  tanıyan  “  Azərbaycan  vətəndaşlığı  haq­
qında qanun”-un qəbul edilməsi demokratiyanın siyasi mədəniyyəti  və 
humanizm prinsiplərinə sədaqəti təsdiq edən göstərici idi.
Azərbaycanın 
dövlət 
və 
siyasi 
xadimləri 
-  
F.Xoyski. 
M.Ə.Rəsulzadə,  A.M.Topçubaşov.  H.B.Usubbəyov,  D.B.Flacinski. 
M.B.Hacinski,  İ.Ziyadxanov,  Ə.Haqverdiyev,  X.B.Xasməmmədov. 
H.Şahtaxtinski, 
A.Pepinov, 
C.M.Qənızadə, 
S.Mehmandarov, 
H.Məlikaslanov, 
M.Y.Cəfərov  və  bir  çox  başqalan  öz  şəxsi
397

---

Fuad  Mammadov
KuUurologiya effeRtivli tw a l  ta fjalivvoto aparan vol
nümunələri  və  həyat  fəaliyyətləri  ilə yüksək  siyasi  mədəniyyətin əsası 
olan  dövlət  quruculuğu,  daxili  və  xarici  siyasətin  inkişafina  yardım 
edirdilər.  Kütəvi  informasiya  vasitələri  ilə  bilik  də, 
təcrübə  də 
əhalinin maariflənmiş hissəsinin, ziyalıların  istifadəsinə verilir, xalqın 
mədəniyyətinin  yüksəlməsinə,  demokratik  dövlət  və  cəmiyyətin 
dünyagörüşü  və  etik 
dayağı  olan  yeni  demokratik  mədəniyyətin 
formalaşmasına 
xidmət  edirdi.  Hökumət  dairələrindən  başqa, 
demokratiya 
mədəniyyətinin 
formalaşmasına 
N.Nərimanov, 
A.Səfikürdski  və  bir  çox  başqa  ziyalılar  ,  o  cümlədən,  “Müsavat, 
“Xalqçı”,  Hümmət”,  Əhrar”,  “İttihad” 
və  digər 
siyasi  partiya 
nümayəndələri təsir göstərirdilər.
Siyasi 
mədəniyyət, 
Azərbaycan 
dövlətinin 
hələ 
gənc
diplomatiyasının  ölkənin  dövlət  müstəqilliyinin  beynəlxalq  aləmdə 
tanınması  uğrunda mübarizəsi  ilə təsdiq ediən, xarici siyasətində də öz 
ifadəsini 
tapırdı. 
1 
Noyabr 
1919-cu  il 
İranın  Azərbaycan 
müstəqilliyini  tanıması  və  11  Yanvar  1920-ci  il  tarixində  Parisdə 
keçirilən  dünya  konfransında  Azərbaycan  müstəqilliyinin  de-fakto 
tanınması 
Azərbaycan  diplomatiyası  siyasi  fəaliyyətinin  uğurlu
nəticələrinin yüksək göstəricisi idi.
Beləliklə,  Əsrin  əvvəllərində 
Azərbaycanın  sosial,  siyasi  və 
iqtisadi  həyatında  baş  verən,  yeni  kapitalist  cəmiyyətinə  keçidini 
şərtləndirən  əsaslı  dəyişikliklər  keyfiyyətcə  yeni  burjua-demokratik 
mədəniyyət  özülünün  qanunauyğun  formalaşmasına 
yardım  edirdi. 
Azərbaycan 
müsəlman 
Şərqində 
demokratiya 
və 
parlament 
mədəniyyətinin  istehkamına çevrildi.
• Müsəlman  dünyasında  ilk  parlament.
Bakı . Siyasət,  1998, s.  16-21.
398
Fuad M?mn»dpv
Kulturologiva cffcMlvli h.»at  va faallvvala aparmı vol