AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
37 
İrəvan düzənliyinin başlanğıcına kimi toplu sayı 18-dir, 
qazaxlılar pusqular qurur və o dərəcədə qorxu bilmirdilər ki, 
şahzadə Abbas Mirzəyə güllə atmışdılar". 
Döyüşlərdən sonra Qazax hakimi rus komandanlığına 
ayrıca raport göndərdi. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası 
aktlarının II cildində çap edilmiş (N 1118) bu yazıda deyilirdi: 
"Biz bütün qoşunları toplayaraq, öz piyada və atlı 
(döyüşçülərimizlə) onların üzərinə getdik, ... onları əzərək üzər-
lərində  zəfər qazandıq, ... bir çoxunu öldürdük, falkonet, silah 
və barıtlarını, güllə, yeyim ehtiyatını və başqa şeyləri, çoxlu at, 
qatır və dəvələrini əllərindən aldıq". 
İran ordusunun Tiflis yürüşü Zəyəm və Qazax döyüşləri 
ilə pozuldu. Abbas Mirzə Dilican dərəsi ilə çıxıb getməli oldu. 
1805-ci ilin yaz-yay döyüşləri Qarabağ, Gəncə, Qazax bölg-
ələrində təsərrüfata böyük ziyan vurdu, əkin-biçin işləri, məhsul 
yığımı pozuldu. 
Şirvan xanlığının tabe edlməsi.  Fətəli  şah çıxıb getmiş 
olsa da, Sisianov Qarabağda Honaşen və Şuşaya kimi irəlilədi. 
İbrahim xanın yanına göndərilmiş üç İran elçisini özü llə 
götürüb, buradan "böyük hörmət və razılıqla" Tiflisə getdi. 
Yenl yürüş hazırlığına son verib 1805-ci ilin noyabrında 
Mingəçevir yaxınlığında Kürü keçdi, "Şirvan, Bakı, Quba və 
Dərbəndi tutmaq üçün Şəkiyə tərəf hərəkət etdi" (Mirzə Camal 
Cavanşir). Bu zaman onun əli altında 10 topu olan 1500 piyada 
və bundan az olmayan atlı qoşun var idi. Şirvan torpağına 
girdikdən sonra Sisianovun tələbi ilə 1500 Qarabağ atlısı da 
general-mayor Mehdiqulu ağanın başçılığı ilə bu qoşuna 
qoşuldu.  
Sisianov bu yürüşü çox önəmli sayırdı. İrəvan və Meqreli 
tutmaq, bütün Transqafqazda bərkimək üçün Şamaxı-Bakı-
Dərbənd yollarını  ələ keçirmək, bununla da Rusiyaya çıxış 
açmaq onun başlıca istəyi idi. Mirzə Adıgözəl bəy də bunu 
yazır: "Onun əsas fikiri bu idi ki, iki dəniz arasında sahə əldə 
I mühazirə
 
 
 
38
edilsin və  hər iki dənizdən xalqın gediş-gəlişi təmin edilsin". 
Bununla bağlı Qara dənizə doğru qoşun göndərsə  də, Xəzər 
dənizi üzərinə  çıxmağı başlıca iş sayırdı. Yürüşə  çıxmazdan 
öncə (1805-ci il oktyabrın 29-da) general-mayor 
P.D.Nesvetayevə yeni qoşun verməkdən boyun qaçıraraq 
yazırdı:"... Mən onları (qoşunları – Red.) Şirvan xanını  və 
Bakını qorxu altında tutmaq üçün burada saxlamışam...  əgər 
Bakı alınsa və  Şirvan  əyaləti traktat ilə Rusiya təbəəliyinə 
keçsə, mən elə bu qış bircə Sevastopol alayı  və 200 yegerlə... 
İrəvan üzərinə gedəcəyəm; indi isə, görünür Bakı üzərinə 
getmək gərək olacaq". 
Şirvan hakimi Mustafa xan yola gəlmək istəmirdi. 
Köləlik gətirən "dəmir geyimli alayları" öyməkdən yorulmayan 
o zamankı tarixçimiz yazır: "Şirvanlı Mustafa xanın ölkəsi, 
zəfər nişanəli rus qoşunlarının yolu üstündə idi. Buna bax-
mayaraq o, böyük dövlətin itaətini qəbul etməkdən boyun 
qaçırdı. Düşmənçilikdən dəm vurub ədavət yolunda sabitqədəm 
durdu. Cənab sərdar (Sisianov) onu cəzalandırmağı  və  qəflət 
yuxusundan oyatmağı lazım bildi" (M.Adıgözəl bəy). 
Mustafa xan yaxın adamlarını, "öz elat və  təbəələrini" 
yığıb qoşunla Lahıc yaxınlığındakı Fit dağına çəkildi. Möhkəm 
sığnaq olan bu dağda səngər qurub düşərgə saldı. Bir neçə kiçik 
çarpışmalar sayılmazsa, iş davasız-savaşsız başa çatdı. Mustafa 
xan Rusiya komandanlığının tələblərini qəbul etdi. Amma rus 
ordusu düşərgəsinə gəlməkdən boyun qaçırdığı üçün, andlaşma 
bu düşərgə ilə Fit dağı arasında, düzənlikdə dekabrın 27-də 
imzalandı. Kürəkçay andlaşmasının bəndləri burada da təkrar 
edildi:  Şirvan xanlığı başqa dövlətlərlə  əlaqə saxlamaq 
hüququndan imtina edir, öz xəzinə  gəlirindən 8 min çervon 
Rusiyaya bac verməyi, rus ordusunun ərzağını ödəməyi və 
Şirvandan keçən yollarda əmin-amanlıq yaratmağı öhdəsinə 
alırdı. Rus qoşunlarının  Şamaxıda yerləşdirilməsinə Mustafa 
xan razılıq vermədi. Bunun qarşılığında Cavad bölgəsində, Kür 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
39 
çayının ağzına yaxın yerdə rus komandanlığına qala tikmək 
hüququ verilirdi. Halbuki danışıqlar zamanı xan, Cavad 
bölgəsinin  Şirvanın tərkibində saxlanılmasını, heç bir zaman 
Qarabağ xanlığına veriiməməsini tələb edirdi. 
Bakı yürüsü. Sisiyanovun sonu. Bakının tutulması ilk 
zaman Xəzər dənizinə girmiş rus donanmasına tapşırılmış idi. 
Bu donanma 1805-ci ilin yayında Gilanın Ənzəli və Pəribazar 
məntəqələrini  ələ keçirdi. Ancaq Rəşti götürə bilmədi. Fətəli 
şahın Qarabağdan buraya yaxınlaşması  İran döyüşçülərinin 
dirəniş  əzmini artırdı. Rus donanmasının komandanı general-
mayor Zavalişin buradan Bakıya yollandı. Avqustun 15-də 
Bakı  şəhəri dənizdən çox kəskin top atəşinə tutuldu. 
Gəmilərdən quruya çıxarılan desant qoşunu qalanı çevrəyə alıb 
yaxın məntəqələri  ələ keçirsə  də, Bakı  təslim olmadı. Bakı 
müdafiəçilərinin igidliyi, Qubalı Şeyxəli xanın qoşunla köməyə 
gəlməsi Zavalişini donanma ilə Saray (Sara) adasına çəkilməyə 
məcbur etdi. 
Sisianovun Şirvan xanlığı ilə işi başa vurmağa tələsməsi 
bununla bağlı idi. 1806-cı ilin yanvarında o, Bakıya yetişdi. 
Xəzərdə indiyə kimi uğursuz vurnuxan Zavalişin donanması da 
yenidən buraya gəlib Sisianovun buyruğu altına keçdi. 
Yubanmadan Bakının verilməsi barədə özünün hazırladığı 
müqavilə şərtlərini Hüseyn-quluxana göndərdi. Bu layihədə çox 
ağır  şərtlər irəli sürülürdü: Bakının bütün gəliri Rusiya 
xəzinəsinə verilməli, xan yalnız Rusiyanın onun üçün ayırdığı 
aylıqla keçinməli, Bakı  şəhəri rusların yaratdığı ayrıca idarə 
altına keçməli, qalada 1000-ə yaxın rus əsgəri və topları 
yerləşdirilməli idi. Hüseynqulu xan şərtləri qəbul edəcəyini 
bildirdi. 
Görüş qoşa qala qapısı yaxınlığında fevralın 8-də oldu. 
Qala açarları Sisianova verilərkən o, xanın xalası oğlu İbrahim 
bəyin tapança atəşi ilə öldürüldü. "Rus qoşunları quru yol ilə 
qayıtmaqdan çəkindilər. Gəmilərə oturub Hacı  Tərxana 
I mühazirə
 
 
 
40
getdilər" (M.Adıgözəl bəy). Rus tarixçisi A.V.Fadeyev yazır: 
"On il irəli o (Sisianov – Red.), bu qalanın komendantı 
olmuşdu.  İndi buraya "sərdar" - çarın canişini kimi gəlmişdi, 
yenicə işğal edilmiş geniş bir ölkənin hakimliyi bütünlüklə ona 
verilmişdi. Şöhrətsevər, alçaq yaltaqlıq düşgünü olan Sisianov, 
özünü hər şeyə gücü çatan bir satrap kimi tutur, qarşısında qul 
kimi duran yerli feodallar ilə dikbaş  və saymazyana 
davranırdı". 
Fit dağında gizlənən Mustafa xan yazışmasının birində 
ona bildirmişdi: "Bu cür gəzməkdən (yəni yürüşlərdən – Red.) 
sizə və xoşbəxt vücudunuza ziyan toxunar". Sisianovun cavabı 
da tutarlı idi: "... əzəmətli və cəlallı olan dünya padşahının (çar 
Aleksandrın – Red.) mənim kimi milyonlarca soldatı vardır. 
Əgər mən yox olsam, onun (yalnız) bir soldatı əksik olar". 
Bu yazışmanın hər ikisi özünü doğrultmuş oldu. Sisianov 
öz amansızlığı ilə ölüm hökmü qazanmışdı. Ançaq onun 
öldürülməsi Bakının tutulmasını yalnız geriyə çəkdi. M.Camal 
Cavanşir haqlıdır: bir çoxları "Rusiya dövlətinin qayda-
qanunlarından xəbərdar deyildilər. Fikirləri  İrana gedirdi. 
Çünki orada belə bir böyük sərdar vəfat etsə idi, qoşunun və 
vilayətin işlərində böyük pozğunluq  əmələ  gələrdi". Ruslarda 
belə olmadı. Keçici bir şaşqınlıq zamanı "sərdarlıq" Tiflisdə 
general Nesvetayevə tapşırıldı. Artıq iyun ayında general-
feldmarşal İ.V.Qudoviç Qafqaza baş komandan göndərildi. Bu 
zaman Rusiya-İran savaşı yeni bir dönəmə keçməkdə idi. 
1806-cı il Qarabağ döyüşləri.  İbrahim xanın öldürül-
məsi.  1806-cı ilin yazında Abbas Mirzə 20 minlik qoşunla 
yenidən Qarabağ xanlığına soxuldu. Qızılbaş qoşunu  Şuşa 
qalasının iki ağaclığına çatmışdı. 
Bu zaman Qarabağ xanlığında siyasi durum çox gərgin 
idi. Bunun başlıca səbəbi  İran basqınlarına qarşı qoyulacaq 
əsgəri qüvvənin az olması idi. Rusiya isə burada yalnız bir 
batalyon və bir neçə yüz də yeger atlısı saxlayırdı. O biri 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
41 
yandan xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın ölümü ilə 
siyasi çəkişmələr guclənmişdi. Kürəkçay andlaşması üzrə 
İbrahim xanın varisi o olmalı idi. İbrahim xan imperator 
Aleksandrın adına yeni təqdimat verməli oldu; "varislik və 
vəliəhdlik kağızı yazıb və möhür eləyib və tamam Qarabağ 
bəylərinin və  əyan və  əşxasın möhürü üstündə" (Mirmehdi 
Xəzani) oğlu Mehdiqulu ağanı (Xurşud Banu Bəyimin atası) 
xanlığa irəli sürmüşdü. Bununla bağlı, Qarabağ  bəylərindən 
polkovnik Cəfərqulu ağanı (xanın nəvəsi, Məhəmmədhəsən 
ağanın oğlu) xanlığa çıxarmaq istəyənlər kəskin müxalifətə 
girmişdilər. Pozuculuq işi getdikcə genişlənirdi. Xanın bir oğlu 
(Əbülfət bəy) qızılbaş qoşununda Rusiyaya qarşı vuruşmaqda 
idi. Qızılbaşların yeni yürüşü başlanan kimi onun əmisi oğlu 
Mirzə Əli bəy gizli adam göndərib, "sərdari-əzəm" Sisianovun 
Gəncədə zaval (girov) saxladığı  oğlu Behbud bəy və qardaşı 
oğlu Feyzi bəylə qaçıb İrana keçdi. Bundan sonra bu axın güc-
ləndi. M. Xəzani yazır: "Qarabağın  şöylə ümdə  bəyləri dəxi 
Qızılbaşa getdilər". 
İbrahim xan belə bir durumda ən çox "dəli mayor" 
adlanan, Cavad xanın qatili Lisaneviçdən ehtiyat edirdi. Si-
sianovun ölümündən sonra o, sədrdarlıq yerini tutan general 
Nesvetayevə  məktublar yazıb yanına elçilər göndərdi. Bütün 
Qarabağ tarixçiləri xanın rus komandanlığında bununla xa-
tircəmlik yaratmaq istədiyini, onun "hər bir iş barəsində" ma-
yorla məsləhətləşdiyini bildirirlər. Amma hamısı boş yerə. 
Bu zaman İbrahim xan ailəsini Xanbağındakı evindən 
qalanın iki verstliyinə köçürdü. "Dələduzlar" (M.Camal), 
"şeytan və  bədxah adamlar» (M.Xəzani), "bir para fitnəkar 
adamlar" (Rzaqulu bəy) mayora xanın xəyanət etdiyini 
söylədilər. Bunların içində "Miraxur adlı bir gürcü böyüyünün" 
(M.Xəzani) olması sui-qəsd ipucunun uzaqlara getdiyini 
göstərməkdədir. Xanın təkcə taxtına deyil, varına da göz 
dikənlər çox idi. 
I mühazirə
 
 
 
42
Lisaneviç 200 rus əsgəri ilə qaladan çıxıb, xanın evi 
üstünə gəldi. 
Böyük faciə Mirmehdi Xəzani yazısında.  "Xəlvət xanın 
mənzilinə yavuq olub mühahizə edirlər ki, görərlər nə  qədər 
cəmıyyət var və nə işlədırlər. Baxıb görüblər ki, tamamən rahat və 
fərağət yatıblar. Bir əlavə qoşun və biganə adam da yoxdur. Orada 
mayor gəlməkdə dəxi peşiman olub, xan bidar olub rus qoşununun 
orada gəlməyindən xəbərdar olub, acıqlanıb, səslənib mayora ki, 
bu nə qismi gəlməkdir ki, bu gecə vaxtında övrət və  uşağı 
qorxudursan. Bu əhvalat xanın yanında olan adamların içinə 
inqilab və vahimə düşüb, sərasimə yerindən qalxan hər kəs bir 
tərəfə qaçmağa başiayıblar.  Əz qəza o ki, müqəddər olmuşdur, 
olacaqdır. Bu əsnada mayor əmr eyləyib, soldatlar atəş açıblar. 
Tökülüb  ələ düşəni qətlə yetiriblər. Qalan adamlar qaçıb xilas 
olub, xanın evini tarac etmişlər. Xana əvvəl bir güllə dəyib, yıxıb, 
bir övrəti ki, Səlim xan Şəkilinin bacısı idi və bir Nəcibə qızı ki, 
Bikə  ağadan olmuşdu və bir oğlu ki, Göhər ağanın anasından 
olmuşdu, bir nəcib oğlan idi. On üç yaşında orada qətlə yetişib, 
övrəti və  qızı yaralı qalaya gəlib, qalada mərhum oldular. 
Onlardan əlavə 17 nəfər bəy və bəyzadə və mirzə və nökər qətlə 
yetirmişlər ki, adları bu təfsil ilədir: 
İbrahim xan özü, Tubu bəyim – Şəkili Hüseyn xanın qızı, 
Hərəmi xan, Səltənət bəyim – Şəbiyeyi xan, Abbasqulu ağa – 
Fərzəndi xan, Hacı Hüseynəli bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi 
Kəbirli, (qərvəndli) Hümmət bəy Cavanşir, Həsənağa Gülməli 
bəy (oğlu) Sarıcalı (Cavanşir), Mirzətağı Afşar,  Əlipənah – 
pişxidmət, Hacı Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, onun iki oğlu, başqa 
iki nəfər (Şellidən – Red.), birinin adı Teymur, iki nəfər də 
Şuşalı."
*
 
Bu soyuqqanlı  qırğın üçün heç bir səbəb yox idi. Hətta 
Rusiyada çıxan "Oteçestvennıe zapiski" toplusu (1828, N 93) 
                                                      
*
 
Sadalama bцtюv deyildir. Rzaqulu bəy Mirzя Camal oьlunun yazы-
sыnda 20 adamыn sayы veriлmiшdir – Rеd.
 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
43 
80 yaşlı  İbrahim xanın 52 il boyunca Qarabağ xanlığının 
bağımsızlığını qorumasını xatırladaraq yazırdı: "Farsların çox 
çalışmasına baxmayaraq, bütün Azərbaycanda onların hökmünə 
tabe olmayan yalnız təkcə Şuşalı İbrahim xan qalırdı. 
Mehdiqulu xanın "hökumətə" gətirilməsi.  Mehdiqulu 
xan, sair xanlar, dövlət adamları  işdən xəbərsiz qalada idilər. 
Lısanevıç bır  şey olmayıbmış kimi tezdən qala xalqını dövlət 
divanxanası qarşısına yığıb, Mehdiqulu ağanı xanlığa "mənsub 
eylədi". Bir para başqa göstərişlər də verdi. Kürəkçay 
andlaşmasının quru bir kağıza çevrilməsi göz önündə idi: Ru-
siya çarının təntənə ilə general-leytenant və general-mayor 
yapdığı yerli xanların bütün taleyi bir "dəli mayorun" əlində idi. 
M.Xəzaninin yazdığına görə, Mehdiqulu xan baş vermiş 
vəhşəti Qarabağ  əhlinə  təliqələr ilə bildirdi, "farağat olmağa 
hökm eylədi, hamılara təsəlli və xətircəmlik verdi". Həsən İxfa 
hamı üçün gözlənilməz olan bu hadisədən şuşalıların və bütün 
Qarabağ  əhlinin həyəcana gəldiyini yazır. Mehdiqulu xan 
hökumətin müqəssirlərə  cəza verəcəyini bildirərək, xalqı 
sakitləşdirdi. Ancaq xalqın şikayətləri cavabsız qaldı. 
Qətldən on beş gün keçməmiş general Nebolsin qoşun ilə 
gəlib  Əsgəran yanında düşərgə saldı. Mehdiqulu xan Qarabag 
atlıları ilə gəlib rus qoşununa qovuşdu. Şuşa Lisaneviçin əlində 
qaldı.  İyulun 15-də Honaşen yanında yeddi saat sürən böyük 
dava oldu. Mehdiqulu xanın köməyi vaxtında yetişdi. Qızılbaş 
qoşunu çoxlu itgi verib məğlub oldu. Abbas Mirzə qoşunla o 
taya qaçdı. Ruslar otuza kimi əsgər və zabit itirdilər. 
Davadan sonra "tərəflər" Şuşada Lisaneviçin "haqsız" işi 
üzərinə döndülər. Mehdiqulu xan, atasının "təmam evi və 
əcnasının qarət olunduğunu" da xatırladaraq, Lisaneviçin 
buradan uzaqlaşdırılmasını  tələb etdi. Nebolsin Honaşen 
vuruşmasında yaralanan P.Kotlyarevskini Şuşa batalyonuna 
başçı qoydu. 
Lisaneviç isə  Cəfərqulu ağa ilə Ordubad-Naxçıvan səm-
I mühazirə
 
 
 
44
tinə zorla aprılan Qarabağ ellərinin ardınca qoşdu. Rus əsgərləri 
piyada olmaqlarına görə geri qaldılar. Cəfərqulu ağa Qarabağ 
atlıları iiə  Zəngəzurda  Əbülfət xanla olan qızılbaş qoşununa 
çatdı. Onu əzib Qarabağdan köçürülənləri yurdlarına qaytardı. 
Lisaneviçin dəyişdirilməsi siyasi çəkişməni daha da 
alovlandırdı. Kotyarevski (Azərbaycanda iki ləqəb qazanmışdı: 
"Sarı mayor" və "Ağzıpara") onunla yaxın dost idi. Hər ikisi 
birləşib Cəfərqulu ağanı xana qarşı qoydular. Qafqaza yeni 
sərdar göndərilən qraf Qudoviç Tiflisə  hələ yetişməmiş 
Mehdiqulu xana kağız yazıb bildirdi ki, çar Aleksandr onu 
"Qarabağın əyalət və hökumətinə mənsub edibdir" (M.Xəzani). 
Lisaneviç-Kotlyarevski tandemi "imperaturi-əzəm"in yazılı 
buyruğunu dəyişdirməyə çalışdılar. Onların öyrətməsi ilə 
Cəfərqulu ağa tələsik Tiflisə varıb gəldi, amma Qudoviç onun 
xanlıq istəyini kəskinliklə  rədd etdi. Yalnız bir ay sonra 
Qarabağın bəy,  əyan və yüzbaşılarının böyük bir heyəti ilə 
Tiflisə  gələn Mehdiqulu xan "hökumətə" çıxarılmaq barədə 
qızıla bəzənmiş "fərmani-hümayun" aldı (13 sentyabr 1806-cı 
il). 
Cəfərqulu ağa mərhum atası Məhəmmədhəsən ağanın 36 
tiul kəndinin bütün rəiyyəti ilə tam ixtiyarına verilməsini, yəni 
mülkə çevrilməsini tələb etdi. Qudoviç bildirdi ki, "bir 
vilayətdə iki hökm ola bilməz", yüksək ixtyar hüququ (torpağın 
irsən keçməsi, təqsir-cəza və tövcü məsələləri) xanda 
qalmalıdır. Xan isə, Cəfərqulu ağa itaət və qulluqdan boyun 
qaçırdığı üçün Qudoviçin "dil cavabı" xahişini də  rədd etdi: 
"Şimdi ki, razı olmadı, mən də vermənəm". Mehdiqulu xanın 
təhriki ilə  Cəfərqulu ağanın Qarabagdan uzaqlaşdırılmasına 
qərar verildi, "dövlət başçıları onu Tiflisdən Rusiyaya 
çağırdılar". Ancaq Tərtər çayı körpüsündə Cəfərqulu ağa, onun 
atının tərkinə minmiş, mühafizə başçısı olan rus kapitanını yerə 
itələyib qurtuldu. Qardaşı Xancan bəylə Arazın o tayına keçdi. 
"Mehdiqulu xanın küdurəti səbəb oldu ki, onlar hər ikisi fərari 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
45 
olub Qızılbaşa getdilər" (M.Xəzani). Tezliklə  Cəbrayıl bəyləri 
(Cəfərqulu ağanın nənəsi bunlardan idi), bir çox yerlərin əhalisi 
də onun ardınca getdilər. Adı çəkilən tarixçiyə görə, "Arazdan 
Goran çayınadək Qarabağın torpağı xali qaldı". Ancaq 
qaçqınlıq uzun sürmədi. Bir ildən sonra tərəflər arasında barışıq 
oldu. Qaçqınlar qayıdıb Qarabağa gəldilər. 
Bakı  və Quba xanlıqlarının tutulması.  İlk idarəçilik 
tədbirləri.  Qarabağ  əyaləti ilə  İran ordusu daha iki yönümdə 
hərəkət edirdi. İkinci bir qoşun birləşməsi Mil duzundən ke-
çərək  Şırvan və  Şəki bölgələrini, üçüncüsü isə Bakı, Quba və 
Dərbəndi ələ keçirməli idi. 
Üçüncü istiqamət  İran üçün çox gərəkli sayılırdı. Sisia-
novun ölümündən sonra bu bölgələrdə durum İranın xeyrinə 
dəyişmişdi. Rus qoşunu hətta gəldiyi quru yol ilə geriyə 
dönmək imkanını itirmişdi. Buna görə, Sisianovun gətirdiyi 
qoşunu Zavalişin hərb gəmilərinə oturdub Həştərxana apar-
mışdı. 
Ancaq bu şaşqınlıq çox da uzun sürmədi. Çarın Qafqaz 
komandanlığı  İran qoşunlarının  əl-qol açmasına burada da 
imkan verməməyə çalışdı. Artıq iyunun ilk günlərində üç min 
əsgəri (bunun yarısı nizami atlı qoşun idi) birləşmə 9 topla 
Quzey Qafqazdan Dərbənd üzərinə yollandı. Tarku Şamxalının 
qoşunu da yolda bu birləşməyə qatıldı. Ruslar ciddi bir dirəniş 
ilə qarşılaşmadan Dərbəndi iyunun 22-də ələ keçirdilər. Amma 
burada çox ləngidilər. Bakının  İran qoşunları  tərəfindən 
tutulması qorxusu yarandı. Buna yol verməmək üçün rus 
birləşməsi Dərbənddən buraya yola düşdü. General Qlazenapı 
əvəz edən general Bulqakov Quba məsələsini sonraya saxladı. 
Hüseynqulu xanın  İrana qaçması 1806-cı ilin sentyabrında 
Bakının da müqavimətsiz  ələ keçməsi ilə qurtardı. Bulqakov 
buradan Qubaya döndü. Şeyxəli xanın dağlara qaçması 
üzündən buranı da savaşsız alıb Rusiyaya qatdı. 
Azərbaycanın Gürcüstana yaxın bölgələrində ruslar daha 
I mühazirə
 
 
 
46
kəskin dirənişlə üz-üzə gəldilər. Şuşada damadı İbrahim xan və 
bacısı Tubu xanımın başına gətirilən müsibətdən sonra Şəki 
hakimi Səlim xan xalqı üsyana qaldırıb, rus qoşununu buradan 
qovdu. Ancaq Dərbənd, Bakı və Qubanın tutulmasından sonra 
üstünlük bütünlüklə rus komandanlığında idi. Oktyabrın 22-də 
Şəkiyə göndərilən çar qoşunu Səlim xanın bölüklərini əzib uğur 
qazandı. Üsyan etmiş  şəkililər bundan sonra da qalanı 
vermədilər. Onlar bir neçə yerdə qala divarlarının altına alışqan 
və partlayıcı maddə qoydular. Ruslar qala üzərinə yürüdükdə 
onları od vurub yandırdılar.  Bu  da  kömək etmədi, qala alındı. 
Səlim xan da İrana qaçdı. Çar qoşunu buradan üsyan etmiş Car-
Balakən bölgəslnə yollandı. Üsyançıları müharslrəyə alıb 
çökdürdü. Carlılar bir daha tam təslim olduqlarını bildirərək, 
Rusiyaya ödənilməmiş qalan 6,2 mln çervon vergi borcunu 
ödəməyə məcbur edildilər. 
Şah hökuməti Qarabağdan fərqli olaraq, bu bölgələrdə çar 
qoşunları ilə gedən mübarizəyə azacıq da olsa qatışa bilmədi. 
İran qoşunları yalnız Ağsuya kimi irəliləyə bildi. Şirvan hakiml 
Mustafa xan onlara qatılıb yardım etməkdən boyun qaçırdı. 
1806-cı il döyüşləri Rusiya üçün asan olmasa da, qazancı 
böyük oldu. Quzey Azərbaycanın başlıca bölgələri rus 
qoşunlarının  əlinə keçdi. Bölgələrin çoxunda "Rusiya-İran 
savaşı getmirdi. Gəncədə olduğu kimi, çar qoşunları  Şəkidə, 
Car-Balakəndə, Bakıda, Qubada və Dərbənddə İran ordusu ilə 
deyil, Azərbaycan  əhalisi ilə, onun bu və ya başqa  şəkildə 
özünü göstərən dirənişi ilə qarşılaşırdı. 
Yerlərdə xalqın myqavimət hərəkatı ilə bağlı olaraq çarlıq 
Rusiyası ilkin idarəçilik tədbirləri həyata keçirməyə başladı. 
Sisianov "hikkəsi" Qudoviç "yumşaqlığı" ilə  əvəz edildi. 
Qarabağ xanlığı kimi Şəki xanlığı da ləğv edilmədi. Amma 
burda Səlim xanın hakimliyi ləğv edildi. Onun yerinə Rusiyaya 
sədaqət göstərən Xoylu Cəfərqulu xan qoyuldu. Bakı xanlığı 
ləğv edilərək birbaşa Rusiyaya tabe edildi. Xan idarəsi yerinə 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
47 
burada Qəyyumlar şurası yaradıldı. Təbii, bu şuranın tərkibinə 
Rusiyaya meylli və qulluq tutmağa hazır olan bəylər qatılmışdı. 
Dərbənd və Quba xanlıqları da ləğv edilərək Rusiya 
əyalətlərinə çevrildilər. Onların idarəsi isə keçici olaraq, Rusiya 
qarşısında qulluq yapan Tarku Şamxalına verildi. 
İngiltərə-İran yaxınlaşması.  Əsgəran danışıqları. 
1808-ci ildə Harford Cons başda olmaqla İngiltərə elçiliyi 
Tehrana gəldi, öz hökuməti adından Fətəli  şaha böyük bir 
brilyant bağışladı. O, İranın Fransa iiə yaxınlığına son verdi. 
1809-cu ilin fevralında fransa elçisi "Qardan xan" Tehranı tərk 
etməli oldu. Bir ay sonra İngiltərə ilə  İran arasında yeni mü-
qavilə bağlandı.  İran,  İngiltərəyə yağı olan bütün dövlətlərlə 
(başda Fransa və Rusiya olmaqla) ilişgiləri kəsməyi,  İngiltərə 
isə  şaha ildə 120 min funt sterlinq (200 min tümən) yardım 
etməyi, Rusiya ilə savaş üçün silah və  hərbi köməkçilər 
verməyi öhdəsinə aldı. 
Ruşiya-İran savaşı davam edirdi. Rusiya üçün İrəvan 
xanlığının tutulması başlıca vəzifə olaraq qalırdı. 1808-ci ilin 
sentyabrında Qudoviç general Nebolsinə Naxçıvanı tutmağı 
tapşırdı. Oktyabrın sonunda Naxçıvan tutuldu. Lakin İrəvanın 
mühaslrəsi uğursuz oldu, rus qoşunu Naxçıvanı da tərk etməli 
oldu. 1808-ci ilin uğursuz döyüşlərindən sonra Qudoviç 
istefaya çıxdı, yerinə general Tormasov baş komandan gəldi. 
1809-cu illdə Rusiya və  İran arasında yeni toqquşmalar 
baş verdi. Avqustun ortalarında Abbas Mirzə Arazı keçərək 
Gəncə xanlığındakı  Ağbulağa yaxınlaşdı. O, Gəncəni ala 
bilməyib İrəvana çəkildi. 1809-cu ilin sentyabrında İran qoşunu 
Lənkərana soxulub onu dağıtdı. Amma Qars paşalığı vasitəsilə 
Gürcüstana hücum istənilən nəticəni vermədi. 1810-cu ilin 
aprelində yenidən sülh haqqında Əsgəranda danışıqlar başlandı. 
Burada Talış xanlığı üstündə çox kəskin diplomatiya dartışması 
getdi. Ruslar bir zaman Krım üçün işlətdikləri üsula əl ataraq, 
bu xanlığın Rusiyadan da, İrandan da asılı olmayan bir torpaq