AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

I mühazirə
 
 
 
26
olaraq əvvəlki ixtiyarla öz ərazisini idarə edir və Rusiyaya ildə 
20 min manat xərac verir. Bu maddələri imzalayan zaman 
1804-cü ilə düşən məbləği əlüstü ödəyir. 
Qaladakı  və  Şəmşəddil yolundakı ordunu ərzaqla təmin 
edir. 
Şəmşəddilin və onun əyalətinin  əhalisini sıxışdırmaq 
olmaz, çünki onlar artıq Gürcüstan hökumətinin idarəsinə 
keçirlər. 
Yuxarıdakılara sədaqətlə  əməl etmək üçün Cavad xan 
Gəncəli öz oğlu Hüseynqulu ağanı Gürcüstanın baş hakiminin 
yanında həmişəlik qalmaq üçün əmanət verir". 
Gəncə döyüşçülərinin igidliyi. Quruqobu döyüşündən 
sonra rus əsgərləri  şəhərə girib içəri qalanı  sıx mühasirəyə 
almışdılar. Sisianovun göstərişi ilə qala müdafiəçilərinə bir ay 
içərisində  dışarıdan su və odun verilmirdi. Ancaq Cavad xan 
qışa yaxşı hazırlıq görmüşdü. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, 
Cavad xan hüçumları "igidlik və qoçaqlıqla dəf edirdi". 
Sisianov Gəncə üzərinə 11 topu olan 6 piyada batalyonu, 
3 eskadron, 200 kazak və 700 Qazax-Şəmşəddil-Borçalı-
Dəmirçi atlısı ilə  gəlmişdi.  Şəhərə hücum edən birinci rus 
kolonu (gen-m. Portnyaginin başçılığı altında) tərkibində 
sonunculardan 600 atlı var idi. Qalanlarına qaladan bir 
kimsənin çıxıb qaçmamasına göz olmaq tapşırılmışdı. 1804-cü 
il 2 yanvar axşamı Sisianov rus qoşunlarına qalanı almaq əmri 
verdi. Miladi bayramın ikinci gecəsi müsəlmanlar üçün də 
bayram idi. Orucluq bayramının qarlı gecəsi Gəncə 
döyüşçülərinin qanına boyandı. Onlar qala divarlarını  aşmaq 
istəyən rus piyadasının iki hücumunu dəf etdilər. Üçüncü 
basqında pozuldular. Çünki mayor Lisaneviçin gülləsilə Cavad 
xan öldürüldü. Oğlu Hüseynqulu ağa da şəhid düşdü. Döyüş 
qırğına çevrildi. Mirzə Adıgözəl bəydən fərqli olaraq Mirzə 
Camal Cavanşir hətta "ümumi qırğın" anlayışı işlədir. 
Sisianovun hökmü ilə  "şəhər  əhalisinin köç-külfətini 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
27 
şəhərə,  Cavad  xanın  ailəsini  isə  məscidə  apardılar.  Məsciddən 
də  bir  evə  gətirib,  üstündə  qarovullar  qoydular"  (Mirzə
Adıgözəl  bəy).  Başqa  bir  qaynaq  üzrə  xanın  qadını  Böyük-
xanım  da  başqala  bürcü  qapısının  qorucuları  sırasında  əlində
qılınc vuruşurdu. O, əri və oğlunun meyitlərini bürclərdən yerə
endirtmiş,  sonra  isə  xan  sarayının  kəllə  otağına  gətirtmişdi. 
Sisianov meyitlərin ardınca buraya gəlib çıxdıqda, Böyükxanım 
ərinin  qılıncını  qapıb,  Rusiya  sərdarını  öldürmək  istəmişdi. 
General  Karnyagin  öz  gündəliyində  bildirir  ki,  yanında  yavəri 
olmasaydı,  Sisianov  qurtula  bilməyəcəkdi.  Yanvarın  5-də
Cavad xan oğlu ilə Şah Abbas məscidi yanında dəfn edildi. 
Gəncə  döyüşünə  Sisianov  özü  yekun  vurmuşdur.  Onun 
verdiyi  arayış  doğru  sayılarsa  (burada  kiçiltmə  də  ola  bilər), 
ruslar 3 zabit, 35 "aşağı rütbəli" (əsgər) itirmiş, 14 zabit və 192 
"aşağı rütbəli" yaralanmışdı. O, qalada 12 top, 55 pud (880 kq) 
barıt,  "çoxlu  taxıl  ehtiyatı"  ələ  keçirmişdi.  Gəncəlilərin  itgisi 
böyük  idi:  öldürülənlərin  sayı  1500  (yara-lananların  sayı  bəlli 
deyil), əsir düşənlərin sayı isə 17222 göstərilir. Müdafiəçilərin 
toplu sayı 18722 idi. 
Buradan  aydın  olur  ki,  Gəncə  döyüşü  əslində  xalq  mü-
dafiəsi səciyyəsi daşımış, bu müdafiədə yalnız Gəncə əhli deyil 
(burada  yaşayanların  sayı  3  mindən  bir  az  yuxarı  idi),  ətraf 
torpaqlarda  yaşayan  əhali  də  geniş  iştirak  etmişdir.  Buna  görə
də,  Azərbaycan  tarixçilərinin  Rusiya  qoşunlarının  gəlişini  bir 
zaman  "könüllü  birləşmə"  kimi  qələmə  verməyə  çalışması
tarixi gerçəkliyə uyuşmayan haqsız bir iş sayılmalıdır.
*
 
                                                      
*
  K k nd n  yanl   bu  konsepsiya  "Az rbaycan n  Rusiyaya  birl diril-
m si v  onun iqtisadiyyat v  m d niyy t sah nd  m t r qqi n tic l ri" 
(Bak , 1955) adl  kitabda ir li s r lm d r. M rhum  .Sumbatzad  v  
Q.Mehdiyevin yazd qlar  birinci b lm d  deyilir: "Rus qo unlar n n bu 
zaman  rast  g ldiyi  ki icik  m qavim t  yerli  hali  il   deyil,  ran  v   T r-
kiy nin birba a agentl ri il  ba l  idi"... Sual olunur: yaln z  ox da b y k 
olmayan  G nc d   bu  d vl tl rin  20  min   yax n  agentimi  vard ,  yoxsa 
b t n yerli  hali onlar n agentl ri idi? 
I mühazirə
 
28
Çar hökumətinin Gəncə qırğınına baxışı. Çar hökuməti 
zəfərini  qeyd  etməkdə  idi.  Döyüş  bitən  günü,  1804-cü  il 
yanvarın  3-də  imperatorluq  zərbxanasında  Gəncənin  alın-
masında iştirakına görə döş medalı təsis edildi.
*
 
Gəncə  qalası,  xan  sarayı  qala  divarları  ilə  birlikdə
uçurulub yox edildi. Gəncə xanlığı ləğv edildi və dairəyə çev-
rildi. Minillik tarixi olan Gəncənin adı da tarixdən silindi, ona I 
Aleksandrın  arvadı  Yelizavetanın  adı  verildi.  (Yelizavetpol). 
Gəncə şözünü dilinə gətirən hər bir kəs bir qızıl cərimə ödəməli 
idi. 
Gəncə  qırğını  I  Aleksandrın  xoşuna  gəldi.  Sisianovun 
adına  5  fevral  1804-cü  il  buyruğunda  çar  "Gəncənin  işğalı
zamanı  baş  verən  hadisələrdən"  məmnun  olduğunu  bildirirdi. 
Burada  deyilirdi:  "...  Asiya  qüruru  qarşısında  güzəştə  getmək 
pis  olardı  və  belə  bir  örnək  o  ölkənin  (Azərbaycanın  –  Red.) 
başqa  hakimlərini  də  dikbaşlığa  gətirərək,...  sizə  tapşırılan 
planın yerinə yetirilməsində sonralar çətinlik doğura bilərdi". 
Çar  hökuməti  Car-Balakən  torpağında  da,  Gəncədə  də
bilərəkdən  cəza  əməliyyatları  səciyyəsi  daşıyan  qorxuducu 
savaş  yolu  seçmişdi.  Əhalini  qorxutmaq  üçün  Azərbaycan 
xanlıqlarına qarşı elan edilməmiş savaş açmışdı. I Aleksandrın 
buyruğunda öz baş Qafqaz komandanına çar bu fikri aşağıdakı
sözlərlə anladırdı: "Gəncənin başına gələnlər və general-mayor 
Qulyakova  Car  əyalətinin  xəyanətinə  görə  cəzalandırma 
tapşırığının  verilməsi  o  ölkə  xalqına  [dirəniş  göstərərsə] 
aqibətinin nə olacağını aydınlığı ilə göstərəcəkdir". 
Gəncə qətliamı keçmış yazarların gozu ilə. "Vazeh (tə-
miz) türki" dilində Qarabağnamələrdən birini yazan Mir- mehdi 
Xəzani  (1809-1894)  Gəncə  savaşının  "kütləvi  qırğına", 
"qətliama"  çevrildiyini  bildirən  ilk  Azərbaycan  müəllifidir.  O 
                                                      
*
 
Нагрудная медаль за участи
* 
во взятии Гянджи 3 января 1804 г."
 
ад-
ланан бу медалын бир нцсхяси Бакыда, Азярбайъан тарихи музейиндя
сахланылыр, инв. N 19840
. 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
29 
yazır: "Axır ki, mayor Lisaneviçin bir gülləsi ilə (Cavad xan) 
barui-həyatından sərazir oldu... soldatlar haman saat dörd 
tərəfdən hücum edib, daxili Ərk oldular. O bayram gününü 
onlara qarə edib, müddəti – üç saat tamam o şəhərdə xalqı 
kütləvi  şəkildə  qırdılar... Üç saatdan sonra sərdar (Sisianov) 
qadağan qıldı ki, dəxi səfəki-dəmadan  əl götürüb, giriftar 
olanları hüzura gətirsinlər. Xalqı qaladan kənara çıxarıb, qalanı 
xalqdan təmizləsinlər... Həqiqətən bu cür qala almaq və bütöv 
qətl (i)am olunmaq Çingiz xan qoşunundan və Teymurləng 
zamanından sonra bu vilayətlərdə 
və 
məmalikdə 
görünməmişdi". 
Mirzə Camal Cavanşirin oğlu Rzaqulu bəy də  Gəncədə 
"ümumi qırğın" olduğunu yazır. 
Kökcə erməni olan Mirzə Yusif Qarabaği Nersesov 
(1798-1864) "Tarixi-Safi"nin ayrıca bir bölümündə bu möv-
zuya toxunur: "Cavad xan isə düşməninə ağır zərbələr vuraraq 
özünü qəhrəmancasına müdafiə edirdi... rus əsgərləri qalanı 
zəbt etdilər.  Əsgərlər hər tərəfdən qalaya daxil olub, onların 
orucluq bayramını qurban bayramına çevirdilər və  işıqlı 
günlərini qaranlıq gecəyə döndərdilər. Sərdar camaatı qırmağa 
əmr verdi. 
Üç saat qılınclar başlara endi və can alan nizələr ürəklərə 
sancıldı, rus əsgərləri arası kəsilməyən qırğından əl çəkmirdilər. 
Üç saatdan sonra sərdar qırğının dayandırılması  və  əsirlərin 
onun yanına gətirilməsi əmrini verdi". 
Rusiya tarixçisi A.Kaspari özünün "Pokorennıy Kavkaz" 
(SPb, 1904) kitabında gəncəlilərin ölüm-dirim savaşından 
yayınmadıqlarını bildirir: "Xanın ölümü duyulunca Gəncə 
qüvvətlərinin mənəviyyatı sarsıldı; beləliklə, savaş ruslar 
tərəfindən qazanılmış oldu. Savaş  şəhər içinə keçirildi. 
Gəncəlilər  şəhəri ev-ev müdafiə edirdilər. Buna görə çox ağır 
tələfat verdilər". 
 
I mühazirə
 
 
 
30
4. 1804-1813-cü illər Rusiya-İran savaşı. Quzey Azərbaycan 
xanlıqları uğrunda mübarizənin yeni dönümü 
 
Savaşın başlanması. Gürcüstanın birləşdirilməsi, Gəncənin 
tutulması və Rusiyanın getdikcə Azərbaycanın içərilərinə doğru 
irəliləməsi İranı qəti tədbir görməyə məcbur etdi. Transqafqaz 
ölkələrindən əl çəkmək istəməyən İran dövləti öz qonşuluğunda 
Rusiya imperiyasının hökmranlıq qazanması ilə barışa bilmirdi. 
Beynəlxalq durum İranın Rusiya işğalına qarşı  çıxması üçün 
şərait yaradırdı. 
Bu savaş  hər iki tərəf üçün ədalətsiz idi. Çünki özgə 
torpaqlarının  ələ keçirilməsi uğrunda gedirdi. Rusiya çarlığı 
İranla yanaşı Quzey Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da savaş 
aparır, onları ələ keçirərək yerli xalqın mənafeyini tapdalayırdı. 
Burada ələ keçirdiyi torpaqları Rusiya, bütöv bir etnik toplum, 
etnik birliyi olan bir torpaq kimi özünə qatmır, Balkanlarda 
olduğu kimi dövlət qurumları yaratmırdı. Bu isə bu torpaqların 
hüquqsuz bir müstəmləkə kimi imperiyanın sümürgəc sisteminə 
qatıldığını göstərirdi. 
1804-cü ilin mayında  İran rus qoşunlarının Trans-
qafqazdan çıxarılmasını  tələb etdi. Ruslya bu tələbl rədd etdi, 
1804-cü il iyunun 10-da iki dövlət arasındakı diplomatik 
münasilbətlər kəsildi. Savaş başlandı. 
İran tərəfinin planına görə qoşunlar iki yönümdə: İrəvan-
Qazax və  Şuşa-Gəncə üzərinə hücum edərək Tiflisi tutmalı 
idilər, Qafqazda yerini bərkitməli, Quzey Qafqazı  Qızıyar 
xəttinə kimi "gavurlardan təmizləməli" idilər. Rusiya 
komandanlığı üçün ön planda Azərbaycan xanlıqlarının  ələ 
keçirilməsi dururdu. İrana qarşı ayrıca bir əməliyyat aparmaq 
nəzərdə tutulmurdu, çünki komandanlığın əmri altında olan rus 
qoşunları sayca az idi. Başlıca diqqət İran qoşunları hərəkətinin 
qarşılanmasına yönəlmişdi. Bir də I Aleksandr və onun Qafqaz 
komandanlığı, "hər zaman zəfər çalmağa öyrənmiş Rusiya 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
31 
qoşunlarının" ciddi dirənişlə qarşılaşacağını düşünmürdülər. 
İlk döyüslər.  Fətəli  şahın oğlu  Güney Azərbaycanın 
hakimi  şahzadə Abbas Mirzənin 50 minlik ordu ilə  İrəvana 
yaxınlaşması Sisianov üçün gözlənilməz olmadı. O, bütün qışı 
qoşun hazırlamaq və  səfər tədarükü görməklə keçirmişdi. 
İrəvan hakimi Məmməd xanın onu "vaxt itirmədən"  İrəvana 
çağırması  nəzərə alındı, 1804-cü il iyunun sonunda 3600 
piyada, 3 eskadron atlı və 300 kazakdan ibarət olan rus qoşunu 
12 top ilə artıq İrəvan yaxınlığında idi. Üçkilsə (Eçmiədzin) və 
Qəmərlidə olan ilk döyüşlərdə Sisianov üstünlük qazandı. 
İrəvan şəhərini mühasirəyə aldı. Gənc oğlunun (Mirzə Adıgözəl 
bəy Abbas Mirzəni bu zaman "kiçik bir uşaq" adlandırır) 
uğursuzluğunu eşidən Fətəli  şah özü də buraya gəldi.  İkiqat 
çevrə yarandı: ruslar İrəvanı, iranlılar isə rusları arxadan araya 
aldı. Bütün giriş-çıxış yolları sonuncuların üzünə qapandı. 
Sisianovun ağır durumda olması dərhal onun ötəri (yerli) 
müttəfiqləri arasına pozuntu saldı.  İlk öncə onunla yürüşə 
çıxmış gürcü knyazları döyüş yerini buraxıb qaçdılar. Ancaq 
qapalı yol keçidlərində  İran  əsgərləri onları tutub əsir etdi. 
Fətəli  şah yanında olan çar oğlu Aleksandrı gizli tapşırıqla 
Tiflisə göndərdi. Qazax və Borçalı türkləri Rusiyadan üz 
çevirib itaətdən çıxdılar. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Şəm-
səddinli mahalı, Tiflis şəhəri yə  Nəsib bəydən başqa (Borçalı 
Nəsib bəy Gəncə savaşında mayor Lisaneviçin əlaltısı idi – 
Red.) bütün elat, kəndlər, hətta Başaçığa qaçan (gürcü) va-
lizadələr də  gəlib valiyə (çar oğlu Aleksandra – Red.) qo-
şuldular və üsyan etdilər". Pənbəkli türkər də belə etdilər. 
Korluq çəkən qoşun üçün Sisianov azuqə  gətirtməyə 
çalışdı. Ancaq onun göndərdiyi 150 əsgər Qara mayor 
(Montrezor – Red.) başda olmaqla üsyan etmiş  pənbəklilər 
tərəfindən məhv edildi. Rus qoşunu içinə  qızdırma-titrəmə 
(tropik malyariya) azarı düşdü. 1804-cü il sentyabrın 4-də 
Çiçişnov aradan çıxıb Tiflisə döndü. Üsyan etmiş "Borçalı  və 
I mühazirə
 
 
 
32
sair Gürcüstan elatı" (M.Adıgözəl bəy) yenidən Rusiya 
təbəəliyinə keçdi. 
Qarabağ xanlığının Rusiyaya tabe edilməsi. Kürəkçay 
andlaşması. Gəncə xanlığı işğal edilən kimi Sisianov Qarabağ 
xanlığına təzyiqi gücləndirdi. O, mayor Lisaneviçi Gəncədən 
birbaşa  İbrahim xanın yanına göndərib, Rusiya tabeliyinə 
keçməyi təklif etdi. Xan "mayora xoş cavablar verərək, onu 
böyük ehtiramla və hörmətlə yazılmış  məktublarla yola saldı" 
(Mirzə Camal Cavanşir). Təbii, Gəncə faciəsi göz önündə idi. 
Bu zaman Qarabağda vəziyyət olduqca mürəkkəb idi. 
Əhmədbəy Cavanşir yazır: "... Şuşada  əyanlar bir-birinə 
düşmən olan iki dəstəyə bölünmüşdülər. Bu dəstələrdən biri 
rusların Zaqafqaziyanın işlərinə qarışmasını gözləyərək heç bir 
vəchlə  İrana tabe olmaq istəmir, digəri isə...  İran hökmdarını 
hər vasitə ilə razı salmağa çalışır". 
Son anda Qarabağda ruslara rəğbət bəsləyən Məhəm-
mədhəsən ağanın dəstəsi üstün gəldi.  Əhməd bəy Cavanşir 
burada ayrıca qeyd edir ki, "o zamankı İran sərkərdələrinin və o 
cümlədən  şahın özünün rəyinə görə, alınmaz qala olan Şuşa 
şəhəri iranlılar üçün Zaqafqaziyanın açarı, ruslar üçün isə İranın 
qapısı hesab edilirdi". İrəvandan döndükdən sonra Fətəli  şah 
Qarabağ xanlığını  ələ keçirməyi qarşıya qoydu. Gəncə 
tutulduqdan sonra ruslar üçün Qarabağa yol açıq idi. Şah öz 
sarayında  əmanət olan Əbülfət xanı beşminlik bir qoşunla 
"atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə" (M.Camal 
Cavanşir) Qarabağa göndərdi. Tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən 
ağanı  və  İrana qarşı olan bir neçə Qarabağ  bəylərini  şahın 
hüzuruna göndərsin.  İbrahim xan şahın yardımını  qəbul 
etməyib, oğlu  Əbülfət xana ağır cavab göndərdi, Qarabağ 
torpağına girməyi ona yasaq etdi. Ancaq oğlu bu yasağı pozdu. 
Dizaq mahalının Tuğ  kəndində olan İbrahim xan və 
Məhəmmədhəsən ağa  şah qoşununu burada qarşılayıb məğlub 
etdilər. Qoşunun bütün at və heyvanı ələ keçirildi, sərbazlardan 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
33 
çoxu öldürüldü, bir çoxu əsir düşdü. 
Fətəli  şah özünü sındırmayıb, qulluğunda duran üç xanı 
Qarabağa göndərdi. Şah "bu elçiləri mülayim və şəfqətli sözlər, 
möhkəm təəhhüdlər və  qəliz andlarla dolu fərman ilə  İbrahim 
xanın yanına göndərib söz verdi ki, bütün Qarabağ mahalını, 
şah xəzinəsinə çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə  əbədi olaraq 
mərhum İbrahim xan nəslinə verəcək; övladlarından iki nəfərini 
də  Şuşa qalasına,  İbrahim xanın yanına girov göndərəcəkdir" 
(M.Camal Cavanşir). Bu eşidilməmiş güzəşt (şahlar və çarlar 
adətləri üzrə Azərbaycan xanlarından oğlanlarını girov 
alardılar) qarşılığında Gəncə və Tiflis yolu üstündə çox önəmli 
yer tutan Əsgəran qalası İran qoşununa təhvil verilməli idi. 
İbrahim xan şahın fərmanını cavabsız buraxdı. Tiflisə elçi 
göndərib Sisianovdan yardım istədi. Mayor Lisaneviç rus əsgəri 
bölüyü ilə Qarabağa göndərildi. 
1805-ci ilin yazında Sisianov İranı qabaqlayıb Azər-
baycan xanlıqlarını tabe etmək üçün Gəncəyə  gəldi. Buradan 
İbrahim xana məktub yazıb, Rusiya ya İran dövlətlərindən 
hansına tərəf olduğunu açıq bildirməyi ötkəmliklə  tələb etdi. 
Yazdı ki, bu iki yoldan "sizə yalnız yaxşısını seçmək qalır". 
Onun anlayışında "yaxşı yol" Rusiya idi. Söz yox, səksəni 
haqlamış Qarabağ xanı yaşamında belə bir kəskin vaxt azlığı ilə 
üz-üzə gəlməmişdi. 
Sisianov Gəncənin gündoğarında, Kürəkçay üzərində 
düşərgə salmışdı. İbrahim xan oğlanları Məhəmmədhəsən ağa, 
Mehdiqulu ağa, Xanlarağa və Qarabağın başqa  əyanları ilə 
birlikdə buraya gəldi. Adam göndərib kürəkəni,  Şəki hakimi 
Səlim xanı da əyanları ilə "böyük sərdarın" yanına çağırdı. 
Sonra andlaşma oldu: xanlar"Andlı öhdəlik" ("Klətvennoe 
obehanie") adlanan müqaviləyə möhürlərini basdılar, Sisianov 
isə qol qoydu. 1805-ci il 14 may Kürəkçay andlaşması 11 
maddədən ibarət idi. Qarabağ xanı Rusiya çarının vassalı 
olmağına razılıq verir (maddə 1), müstəqil xarici siyasət 
I mühazirə
 
 
 
34
hüququndan çarın xeyrinə imtina edir (maddə 4), çar xəzinəsinə 
hər il 8000 çervon bac verməyi öhdəsinə götürürdü (maddə 8). 
Rusiya dövləti də üzərinə müəyyən təəhhüdlər götürür, daxili 
idarəetmə ilə bağlı hakimiyyət işlərinin xanın öhdəsində 
qalacağına söz verilirdi. Rusiya çarı özünün və  vəliəhdlərinin 
adından "zati-alilərinin (İbrahim xanın – Red.) və onun 
varislərinin ölkəsinin (Qarabağ xanlığının – Red.) 
bütövlüyünün saxlanılmasına öz imperator zəmanətini verir" 
(maddə 2); söz verirdi ki, xanın varis və davamçılarının 
"Qarabağ xanlığı üzərində hakimiyyəti dəyişilməz sax-
lanılacaq", daxili idarəetmə ilə bağlı hakimiyyət işləri, məh-
kəmə və divanxana, ölkədən yığılan gəlir "zati-alilərinin (xanın 
– Red.) səlahiyyətində qalacaqdır" (maddə 5). Lakin bu, 
xanlığın iç idarəçiliyinin olduğu kimi saxlanılması, bir çar 
vassalı kimi xana tam iç siyasi muxtariyyəti verilməsi demək 
deyildi. Çünki general-leytenant (oğlanları Məhəmmədhəsən və 
Mehdiqulu – general-mayor, kiçik oğlu Xanlar isə polkovnik) 
rütbəsi alan Qarabağ xanı artıq Qafqaz komandanlığının 
əmrlərini də yerinə yetirməli idi. Bununla yanaşı, mayor 
Lisaneviç başda olmaqla 500 rus əsgərinin qalaya bitişik 
Xanbağı adlanan yerdə yerləşdirilməsi də xanın davranışına 
hüdud qoyurdu. 
Şəki xanlığının Rusiya tabeliyinə keçməsi.  Sisianov 
əski Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xana çox inamsız yanaşırdı. 
Gəncənin çökdürülməsindən altı gün sonra (9 yanvar 1804) o, 
Məhəmmədhəsən xana təhqirlə dolu bir məktub göndərdi. Xanı 
milçək, öz dövlətini isə qartal adlandıran Sisianov burada 
yazırdı: "Əmin ol, mənim yalnız bir buyruğum yetər və onda 
Nuxa xanlığı da Gəncə xanlığı kimi yox olacaq". Ancaq bu 
xanın yerinə göz dikmiş olan Səlim xanın da başına "ağıl 
qoyurdu". Səlim xan xanlığın ona verilməsi barədə Sisianovun 
and içib söz verməsini xahiş etmişdi. Baş komandan bu 
məktuba cavab verməmiş, onun yerinə polkovnik Karyagin 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
35 
xana belə bir öyüd vermişdi: "ona (Sisianova – Red.) çoxmu 
gərəkdir siz Nuxada xan olasız? Axı, gerçəyi budur ki, mərmi 
və güllə havası altında o, hər hansı bir xanı oynamağa məcbur 
edə bilər; siz əgər Nuxa xanlığına bərpa olunmaq istəyirsinizsə, 
fars bicliyi ilə möhürsüz axmaq məktublar yazmalı deyil, onun 
(Sisianovun – Red.) çağırışı ilə Tiflisə yanına gəlib rica 
etməlisiniz..." 
Dolğun siyasi dərslərdən sonra xanlığa çıxarılan Səlim 
xan, təbii,  İbrahim xanın "köməyilə  mərkəzi hökumətə 
(Rusiyaya – Red.) arxalanırdı" (M.Adıgözəl bəy). Şəki xanlığı 
əslində Qarabağ xanlığı ilə bir gündə, Kürəkçay görüşlərində 
tabe edildi. M.Adıgözəl bəy də, M.Camal Cavanşir də bunun 
belə olduğunu yazırlar: "Kürəkçayın qırağında bir neçə gün 
bayram,  şənlik və qonaqlıq oldu. Sonra traktat və  əhdnamə 
yazıldı.  İbrahim xan və  Şəki hakimi Səlim xan ona möhür 
basdılar, böyük sərdar (Sisianov) isə qol çəkdi". Ancaq 
siyasətçilik işlədərək, Şəki xanlığı haqqında andlaşmanın tarixi 
bir həftə sonraya çəkildi: 21 may 1805-ci il. Hər iki andlaşma 
bir-birinə  əkiztayı  qədər bənzəyişli idi. Şərtləri də eyni. Səlim 
xan da bir gündə rus ordusunun general-leytenantı oldu, çara 
baş komandanın vasitəçiliyi ilə ərizə yazıldı. "Dörd aydan sonra 
(hər iki xana) bu iltifat və daimi məvacibli dərəcələrin verilməsi 
haqqında fərman gəlib çatdı" (M.Camal Cavanşir).  Şəki 
xanlığına da 500 rus əsgəri göndərildi. Rus qoşunu üçün ayrıca 
bir qala tikilməsi nəzərdə tutulurdu. (Ancaq bu qala 
tikilmədiyindən memarlıq incisi olan Şəki xan sarayı 
kazarmaya çevrilmişdi). Yalnız bir fərq vardı. Bu xanlıq 
üzərinə qoyulan bac ödənişi 7000 çervon idi. 
Rusiya-İran savaşının 1805-cı ıl doyüşlərı. 1805-ci ilin 
yazında  şah hökuməti rusların irəliləyişini saxlamaq və onları 
Quzey Azəbaycandan vurub çıxarmaq istəyirdi. 
İyun ayının birinci yarısında Abbas Mirzə on min əsgər 
ilə Qarabağ üzərinə hərəkətə başladı. Arazın suyu qalxdığı üçün 
I mühazirə
 
 
 
36
Xudafərin körpüsündən keçərək, Cəbrayıl bağları yaxınlığında 
Məhəmmədhəsən ağanın Qarabağ qoşunu və mayor 
Lisaneviçin yeger alayı üzərində üstünlük qazandı. Sonuncular 
Şuşa qalasına sığınmalı oldular. Qızılbaş ordusu iki qola 
ayrıldı. Biri Şuşanın dörd ağaclığında Ağoğlanı tutdu, o biri 
yarısı Əsgəran, Şahbulağı qalalarını tutdu. 
Baş komandan bir alayı onlara qarşı  çıxardı. On bir 
günlük davada qoşunun yarısı  qırıldı, polkovnik Karyagin və 
podpolkovnik Kotlyarevskı yaralandılar. Rus qoşunu Şahbulağı 
alsa da, çəkilib Gəncəyə getməli oldu. 
Fətəli  şah da qalan İran ordusu ilə  Ağoğlana gəlmişdi. 
Ancaq Xəzər dənizi ilə Talış  və  Rəşt vilayətlərinə rus qoşunu 
çıxarılması barədə xəbər alan kimi geriyə dönüb Ərdəbilə getdi. 
Baş komandan Sisianov isə bu zaman qoşunla Tiflisdən 
Azərbaycana yollandı. Bunu eşidən Abbas Mirzə onunla 
qarşılaşmadan öz növbəsində Tiflis üzərinə yol aldı, Sisianovun 
orada olmamasından faydalanmaq istədi. Amma Zəyəm 
yaxınlığında onun ardınca qoşan Karyaginə üstün gələ bilmədi. 
İran qoşunu burada böyük itki verib, Qazax sultanlığına 
soxuldu. Abbas Mirzə, ayrıca bir fərman və çar oğlu gürcü 
Aleksandrın vasitəsilə qazaxlılardan onun tərəfinə keçməyi, 
Tiflis üzərinə yürüşdə ona yardımçı olmağı  tələb etdi. 
Qazaxlılar isə bu zaman artıq Rusiya komandanlığına sadiq 
qalmağa söz vermişdilər. Onlar Əliağa Avçı oğlu adlı bir bəyi 
Abbas Mirzə  və Aleksandrın yanına guya, danışıq üçün 
göndərib vaxtı uzatdılar. Qazağın dinc əhalisini Sənain və 
Əhlatda erməni monastırlarına köçürüb, rus komandanlığından 
yardım istədilər və yalnız bundan sonra Abbas Mirzənin sözünü 
rədd etdiklərini bildirdilər.  İran qoşunu yuxarı yol ilə Qazağa 
yetişdikdə hazırlıq görmüş yerli qoşun çəkinmədən onunla 
döyüşə girdi. Fars tarixçisi Mirzə Feyzullahın yazmasına görə: 
"Qazax  əhli onların (İran qoşunlarının – Red.) İrəvana sarı 
gedişinə dirəniş göstərdi. Demək olar hərfərsəxdə, bunların isə