Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

G Ə N C Ə

1905-1907-ci  illərdə  Gəncədə  baş  verən  iğtişaşlarla  bağlı 

həqiqətləri  əks  etdirən  çox  mühüm  sənədlər  olub.  Bu  isə  hə­

min  qanlı  hadisələrin  ədalətli  qiymətləndirilməsinə  əsas  verir­

di.  Lakin  sonralar  həmin  sənədlər ölkə  arxivlərindən  tamamilə 

təmizlənib.  Bu  barədə  hələlik  əldə  olan  Tiflis  Dövlət Arxivinin 

sənədləri  və  M.S.Ordubadinin  «Qanlı  illər»  kitabında  veril­

miş  məlumatlardır  ki,  onlar  da  Əliəkbər  bəy  Rəfibəyli  tərəfin­

dən  toplanıb  rus  dilində  çap  edilən  jurnaldan  götürülmüşdür. 

M.S.Ordubadinin  oxuculara  təqdim  edilmiş  əsərində  Gəncə 

faciələrinin  başlanması  belə  təsvir  edilir:  «1905-ci  il  noyabr 

aynın  18-də  Toğana  kəndinin  sakinləri  Bayram  Məşədi  Mə- 

həmmədəli  oğlu,  Mehrəli  Zeynal  oğlu,  Əmrah  Həsən  oğlu, 

Mirzə  Məhəmməd  Əli  oğlu  Kolanlı  yolu  ilə  evlərinə  üç  at 

yükü  buğda  apardıqları  vaxt  erməni  bağlarının  arxasından  atə­

şə  tutulurlar.  Nəticədə  Bayram  və  Mehrəli  öldürülür...  Yol­

daşlarından  Bayram  Həsən  oğlu  gülləbaran  zamanı  malları 

ölənlərin  yanında  buraxıb  yolun  yuxarı  səmtinə  doğru  qaçır... 

Müsəlman  kömürçıilər  yetişib  zavallını  xilas  etməklə  mallarını 

da  alıb  özünə  tapşırırlar».  Bu  əsnada  kömürçülər  daha  iki  nə­

fər azərbaycanlının  qan  içində  olduğunu  görür,  yenidən  Molla 

Cəlilli  məhəlləsinə  qayıdıb  araba  ilə  cəsədləri  gətirməyə  yol­

lanırlar.

Qətlə  yetirilənlərin  yoldaşları  istintaq  olunduqda  qatillərin 

Gəncə  sakini  Avetis  Avetisovun,  Qriqor  Tiyunovun  və  onların 

silahdaşlarının  olduğu  meydana  çıxır.  Bununla  da  Gəncə  qə­

zasında  erməni-azərbaycanlı  münaqişəsi  başlanır.

«Daşnaksütyun»un  quldur  dəstələri  döyüşə  9  radələrində 

başlayıb,  saat  11-ə  on  beş  dəqiqə  işləmişə  qədər  davam  et­

dirmiş,  yalnız  bundan  sonra  vuruşlar  müsəlman  məhəllələrinə 

sirayət  etmişdir.  Buna  qədər  isə  azərbaycanlılar  sakit  durmuş­

lar.  Şəhərdə  noyabrın  19,  20,  21-də  havaya  güllələr  atılmış, 

dükanlar  qarət  edilmişdir.  Bu  vaxt  Gəncəyə  gələn  Qafqaz  ca­

122

nişininin  müavini  general  Malamaya  ermənilər  münaqişəni 

kəsmək  haqqında  söz  versələr  də,  noyabrın  23-ü  gecəsi  azər­

baycanlılara  qəflətən  basqın  etmişlər.

M.S.Ordubadi  «Qanlı  illər»  əsərində  ermənilərin  azərbay­

canlılara  qarşı  törətdikləri  qırğınların  ardıcıllıqla  icmalını  ver­

mişdir.  Həmin  icmaldan  məlum  olur  ki,  hələ  noyabrın  8-də 

«Daşnaksütyun»  firqəsinin  4  üzvü  Bəhmənli  sakini  Abbas  Hə­

sən  oğlunu  Dərəbağ  bağında  öldürmüşdür.  Sonra  Qoşaçinar 

adlanan  erməni  hissəsində  heç  bir  səbəb  olmadan  Əmiras- 

lan  Əlipaşa  oğlunu,  Cabbar  Hüseyn  oğlunu,  Rüstəm  İsmayıl 

oğlunu,  Rza  Cəbrayıl  oğlunu  və  Molla  Cəlilli  kəndinin  digər 

sakinlərini  gıilləbaran  etmişlər.  Canilər  isə  Avetis  Oqanesov, 

papaqçı  Qrişa,  Vaso  Amospirov  və  başqalarının  olduğu  müəy­

yənləşdirilmişdir.  Bu  hadisədən  bir  neçə  gün  sonra  kazaklar 

bədəni  başsız,  qolları  dalından  bağlanmış  bir  iranlının  cəsə­

dini  tapmışlar.  General  Malamaya  bu  barədə  məlumat  verilsə 

də,  o,  bununla  bağlı  heç  bir  tədbir  görməmişdi.  Yenə  həmin 

ərəfədə  Məşədi  Sadıq  adlı  bir  müsəlmanın  ermənilər  tərəfin­

dən  doğranmış  bədəni  tapılmışdır.  Noyabrın  12-də  ermənilər 

Amospirovun  dəyirmançısı  Kərbəlayı  Fərəc  Həsən  oğlunu  öl­

dürürlər.  Canilər  «Daşnaksütyun»un  əsgərləri  imiş.  Noyabrın 

16-da  Azad  kəndinin  yuxarı  hissəsində  Böyük  Koloniya  küçə­

sində  Zurnabatandan  gələn  iki  nəfər  Qasım  Böyükkişi  oğlu­

nu  və  bir  Bəhmənli  sakinini  tutub  olmazın  işgəncələr  verirlər. 

Noyabrın  18-də  ermənilər  Toğanlı  kəndinin  sakini  Bayram 

Məşədi  Məhəmmədəli  oğlunu  öldürürlər.  Bütün  bunlardan 

məlum  olur  ki,  Gəncədə  kütləvi  qırğınlara  başlamazdan  əvvəl 

ermənilər  tərəfindən  30  nəfər  silahsız  və  günahsız  müsəlman 

öldürülmüşdür.  Evlər  yandırılmış,  azərbaycanlıların  dükanları 

qarət  edilmiş,  talanlar  törədilmişdir.

1918-ci  ildə  isə  Bakıdan  sonra  Şamaxı  şəhərini  odlara  düçar 

edən  ermənilər  (erməni  məhəlləsindən  və  iki  kilsədən  savayı) 

Gəncə  istiqamətində  irəliləməyə  başlamışlar.

123

Erməni  M illi  Şurası  quldur  dəstələrini  Hacıqabul,  Kürdəmir 

və  Göyçay,  eləcə  də  Salyan  və  Lənkəran  istiqamətlərinə  gön­

dərərək  yerli  əhalini  -   azərbaycanlıları  qırmaq  barədə  əmrlər 

hazırlamışdılar.  Şamaxı  və  Göyçay  istiqamətində  göndərilən 

silahlı  dəstələrə  S.Şaumyanın  yaxın  dostları  Stepan  Lalayev  və 

Tatevos  Əmirov  başçılıq  edirdilər.

Gəncədə  azərbaycanlıların  kütləvi  qırğınlarını  təşkil  etmək 

üçün  ermənilər  çox  böyük  hazırlıq  işləri  aparırdılar.  Məsələn, 

S.Şaumyan  Bakı  Sovetinin  sədri  kimi  belə  bir  göstəriş  vermişeli 

ki,  Bakıda  olduğu  kimi,  Gəncədə  də  hərbi  alayların  ixtiyarında 

olan  bütün  silahlar  ermənilərin  əlində  cəmləşdirilsin.  Əslində, 

o  vaxtlar  Zaqafqaziya  Seymi  belə  qərar  çıxarmışdı  ki,  Gəncə­

də  yerləşən  216-cı  və  Bakıda  yerləşən  219-cu  alaylar özlərinin 

bütün  silahlarını  və  sursatlarını  müvafiq  olaraq  yeni  yaradılan 

Gəncə  və  Bakı  müsəlman  alaylarına  versinlər.  Amma  ermə­

nilər  bununla  heç  razılaşmırdılar.  Onlar  hər  vasitədən,  hiylə 

və  üsuldan  istifadə  edərək  216  və  219-cu  alayların  silahlarını 

əllərində  saxlamağa  müvəffəq  oldular.

Gəncədə  ermənilərin  bu  hərəkətləri  çox  böyük  narazılıqla­

ra  səbəb  oldu.  Azərbaycanlılarla  ermənilər  arasında  qanlı  toq­

quşmalar  başlandı.  Vəziyyətin  getdikcə  ağırlaşması  həm  Bakı­

da,  həm  də Tiflisdə  ciddi  narahatlıq  doğurdu.  Yaranmış gərgin­

likdən  çıxış  yolu  tapmaq  məqsədi  ilə  Zaqafqaziya  Seymindən, 

müsəlman  və  erməni  milli  şuralarından,  habelə  «Müsavat» 

partiyasından  səlahiyyətli  nümayəndələr  Gəncəyə  göndərildi. 

Danışıqlardan  sonra  azərbaycanlılar  M illi  Ordunun  yaradılma­

sı  işində  xeyli  fəallıq  göstərdilər.  Ermənilərin  hər  cür  maneçi­

liklərinə,  fitnə-fəsadlarına  baxmayaraq,  qısa  müddət  ərzində 

həm  Gəncədə,  həm  də  Azərbaycanın  digər  yerlərində  Milli 

Ordunun  yaradılması  sahəsində  bir  sıra  konkret  işlər  görüldü.

Bütün  bu  məsələlərin  müqabilində  ermənilər  həm  gizlində, 

həm  də  aşkar  bir  çox  əks-tədbirlərə  əl  atdılar.  S.Şaumyan  Bakı 

Xalq  Komissarları  Soveti  adından  1918-ci  il  iyunun  6-da  ermə­

124

nilərdən  ibarət  hərbi  hissələrin  Gəncə  üzərinə  hücumu  barə­

də əmr  hazırladı  və  daşnak  əsgərlərinə  xüsusi  tapşırıqlar verdi.

Şamaxı  şəhərini  və  onun  ətraf  kəndlərini  viran  qoyan, 

müsəlman  əhalini  ucdantutma  qıran  vəhşi  daşnaklar  Gəncə 

istiqamətində  irəliləməyə  başladılar.  Erməni  silahlı  qüvvələri 

əgər  Bakıdan  Şamaxıya  üç  günə  gedib  çıxmışdılarsa,  onlar  iki 

gün  ərzində  Ağsu  və  Göyçayı  da  zəbt  etməyə  imkan  tapdılar.

Vəziyyət  çox  ağırlaşırdı.  Bütünlükdə  həm  yeni  yaradılmış 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin,  həm  də  bir  millət  kimi 

azərbaycanlıların  taleyi  məsələsi  ortaya  çıxmışdı.  Faciənin 

qarşısını  almaq  üçün  qəti  tədbirlər  görmək  vaxtı  çatmışdı.  Hə­

min  günlər  barədə  qocaman  müəllim  M.Axundovun  xatirələri 

çox  maraqlıdır.  O  yazırdı:  «Bu  vaxt  bizim  milyonçular  İrana 

müraciət edib  kömək  istəyirdilər.  İran  isə  ancaq  üçüncü  müra­

ciətdən  sonra  cavab  verdi  ki,  biz  sizin  daxili  işinizə  qarışmırıq. 

Bundan  sonra  H.Z.Tağıyev  Türkiyəyə,  Ənvər  paşaya  müraciət 

edir.  Ənvər  paşa  dərhal  İstanbulun  müdafiəsindən  seçmə  türk 

diviziyalarını  çıxarıb  Azərbaycana  köməyə  göndərir.  Bu  za­

man  Tovuzda  atamgil  qiymətdən  ağır,  çəkidən  yüngül  əşyaları 

yığıb  qaçmağa  hazırlaşırlar.  Bir  azdan  xəbər  çatır  ki,  türklər 

eşelonla  köməyə  gəlirlər.  Atamgil  əllərində  duz-çörək,  gözlə­

rində  yaş  türkləri  qarşılamaq  üçün  vağzala  çıxırlar».

Türk  diviziyaları  Göyçayda  ermənilərin  qarşısını  kəsir  və 

onları  məğlub  edərək  Bakıya  daxil  olurlar.  Hər  stansiyada 

bir  zabit,  5-6  əsgər  qoyurlar  ki,  yerli  azərbaycanlılardan  özü­

nümüdafiə  dəstələri  yaratsınlar.

1918-ci  il  may  ayının  28-də  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

yarandı.  İyun  ayının  4-də,  yəni  bir  həftə  sonra  Azərbaycan 

Respublikası  ilə  Türkiyə  dövləti  (Osmanlı  imperiyası)  arasında 

dorştluq  və  qarşılıqlı  yardım  barədə  müqavilə  imzalandı.  M illi 

Şura  Tiflisdə  təxminən  üç  həftəlik  fəaliyyətdən  sonra  iyun  ayı­

nın  16-da  Gəncə  şəhərinə  köçdü.  Azərbaycan  milli  dövlətinin 

yaradılması  və  hökumətin  müvəqqəti  olaraq  Gəncədə  yerləş­

125

məsi  bu  qədim  şəhərdə  ermənilərin  daha  geniş  şəkildə  əl-qol 

açmalarına  imkan  vermədi,  onların  hazırladıqları  bir çox  plan­

lar  alt-üst  oldu.

NAXÇIVAN

Çar  hökumətinin  köçürmə  siyasətinə  qədər  Naxçıvan  diya­

rı  əhalisinin  82,8  faizini  azərbaycanlılar  təşkil  edirdi,  ermə­

ni  əhalisinin  sayı  isə  17,2  faizə  bərabər  idi.  Rus  tədqiqatçısı 

S.Qlinka  «Ermənilərin  Rusiya  ərazilərinə  miqrasiyası  haqqın­

da»  (Moskva,  1831) əsərində yazırdı  ki, Türkmənçay müqavilə­

sindən  üç  ay sonra  keçmiş  Rusiyanın  yeni  ərazilərinə,  yəni  Çar 

Rusiyası  tərəfindən  işğal  olunmuş  sabiq  Naxçıvan,  İrəvan  və 

Qarabağ  xanlıqlarına  40.000  erməni  köçürülmüşdür.  Bu  «kö­

çü rm ə n in   təşəbbüsçüsü  milliyyətcə  erməni  olan  X.Y.Lazarev 

idi.  O,  hələ  İkinci  Rusiya-İran  müharibəsi  bitməmiş  1827-ci 

ildə  ermənilərin  Şimali  Azərbaycana  köçürülmələrinin  layihə­

sini  tərtib  edərək  çar  hökumətinə  təqdim  etmişdi.

1905-ci  ilin  fevralında  Bakıda  baş  verən  erməni-müsəlman 

toqquşması  may  ayının  əvvəllərində  Naxçıvan  camaatında  da 

xüsusi  narahatlıq  doğurmuşdu.  Qafqaz  canişinliyinin  yüksək 

rütbəli  erməni  və  ermənipərəst  məmurları  vasitəsilə  silah- 

landırılan  xüsusi  dəstələr  1905-ci  ildə  digər  yerlərdə  olduğu 

kimi,  Naxçıvanda  da  azərbaycanlılara  qarşı  silahlı  hücumlar 

edib,  həmin  ərazilərdən  onları  təmizləməklə  ermənilərin  say 

üstünlüyünə  nail  olmaq  istəyirdilər.  Çünki  həmin  dövrdə  Qaf­

qazdakı  54  qəzadan  yalnız  beşində  ermənilər  çoxluq  təşkil 

edirdilər.

Mirmövsüm  Nəvvabın  «1905-1906-cı  illərdə erməni-müsəl­

man  davası»  və  Məmməd  Səid  Ordubadinin  «Qanlı  illər» 

əsərlərindən  məlum  olur  ki,  Naxçıvanda  ermənilərin  müsəl­

manlara  qarşı  ilk  həmlələri  1905-ci  ilin  mayında  başlamış  və 

faciəvi  qırğın  kimi  müxtəlif fasilələrlə  1907-ci  ilə  qədər davam 

etmişdir.  Həmin  dövrdə ermənilər azərbaycanlıların  yaşadıqla­

126

rı  kəndlərə  geclən  yolları  bağlamış,  onların  bir-biri  ilə  əlaqəsi­

ni,  əslində,  tamam  kəsmişdilər.  Ermənilər  bu  ərazidə  yaşayan 

kəndlərin  dörd  bir  tərəfinə  çoxsaylı  silahlı  əsgərlər  yerləşdir­

mişdilər.  Şəhərdə  söhbət  gəzirdi  ki,  ermənilər  cürbəcür  odlu 

silahlarla  azərbaycanlılara  qəfildən  hücum  edəcəklər.  Digər 

tərəfdən  isə,  təxribatçılar  şayiə  yaymışdılar  ki,  «Qafqazda  bi­

zim  əlimizin  üstündə  gərək  əl  olmasın».  Bu  fikirlərlə  yerli  ca­

maatı  çaşdıran  erməni  millətçiləri  heç  kəsdən  qorxmayıb  azər­

baycanlılara  hər  cür  əziyyət  verməkdə  idilər.  Mayın  5-də  saat 

3  radələrində  Cəhri  kəndinin  üç  azərbaycanlı  sakini  ermə­

ni  kəndi  Şıxmahmuddan  keçdikləri  vaxt  ağır  yaralanırlar.  Bu 

xəbər  şəhər  əhlində  daha  çox  həyəcan  yaradır  və  ermənilər 

həmin  gündən  dükanlarını  bağlayıb  kimisi  kilsəyə,  kimisi  də 

evlərinə  yığışırlar.  Mayın  7-də  Tumbul  adlı  erməni-müsəlman 

kəndində  (bu  kəndin  iki  hissəsi  müsəlman,  bir  hissəsi  ermə­

ni  idi)  bir  azərbaycanlı  öldürülür.  May  ayının  9-da  naxçıvanlı 

Əli  Hacı  Bayramzadə  səhrada  Əliabad  adlı  erməni  kəndliləri 

tərəfindən  gecə  vaxtı  yeddi  güllə  yarası  ilə  qətlə  yetirilir.  Ayın 

11-də  Kültəpə  erməni  kəndinin  varlısı  ermənilər  tərəfindən 

ailəsi  ilə  birlikdə  öldürülür.  Günah  isə  müsəlmanların  üzərinə 

qoyulur.

Həmin  gecə  vitse-qubernator  Baranovski  yolla  gedən  bir 

ermənidən  çoxlu  bomba  müsadirə  edir.  May  ayının  11-də  er­

mənilər  bütün  şəhəri  atəşə  tuturlar.  Cəhri  kəndindən  başlayan 

qarışıqlıq,  yanğın  və  talanlar  həmin  il  noyabrın  26-na  qədər 

davam  edir.  Bir  faktı  qeyd  edək  ki,  qubernator  bu  hadisələri 

görür və  eşidirdi,  amma  heç  bir tədbir görmək fikrində  deyildi.

Noyabrın  26-sı  gecəsi  isə  Naxçıvanda  odlu-alovlu,  miisibət- 

li  bir gecə olmuşdur.  «Gecə  saat  7  radələrində dəhşətli  sədalar 

eşidilirdi.  Məlum  olduğu  kimi,  həmin  səs  bazar  qarovullarının 

səsi  imiş.  Hərdənbir  beşatılan  sədaları  da  eşidilirdi.  Camaat 

evindən  çıxıb  bazara  girmək  istəsə  də,  kazaklar  hər  tərəfdən 

atışma  salıb  mane  olurdular.  Xülasə,  güllə  səsi  iki  saat  davam

127

edib  camaatı  heyrət  içində  qoymuşdu...  Bir  azdan  şəhəri  tüstü 

bürüyüb,  bazar  tərəfdən  qəmli  bir  işıq  şəhəri  ara-sıra  işıqlan­

dırdı.  O  vəziyyətdə  bazar  yanar  dağ  və  vulkanlara  bənzədi. 

Bir  saatdan  sonra  məlum  oldu  ki,  hərif  kazaklar  və  ermənilər 

əlbir  olub  müsəlman  bazarını  tamam  qarət  edəndən  sonra  ora 

od  vurmuşlar».  Camaatın  illər  boyu  zəhmətlə  qazandığı  var- 

dövlət  bir  neçə  saatın  içində  yanıb  kül  olmuşdu.  Bu  yanğında 

85  dolu  dükan,  75  anbar  və  bir  neçə  boş  dükan  yandırılmışdı. 

3  gün  -   noyabrın  27-dən  30-dək  bazarda  əsla  yeməyə  bir  şey 

qalmamışdı.  Camaat  son  dərəcə  ehtiyac  içində  idi.  Noyabrın

29-da  gecə  şəhərin  ikinci  hissəsində  kazaklar  müsəlman  evlə­

rini  atəşə  tutub  qarət  etmişdilər...

Ümumiyyətlə,  Naxçıvan  hadisələri  zamanı  buranın  Azərbay­

can  kəndlərində  10  anbara,  150  dükana  od  vurulmuş,  350  gü­

nahsız  müsəlman  qətlə  yetirilmiş,  250  nəfər  isə  yaralanmışdı.

Rusiyada  çarizmin  devrilməsi  ermənilərin  Azərbaycanda 

həyata  keçirdikləri  türk-müsəlman  soyqırımlarının  yeni  dal­

ğasına  başlanmasına  təkan  verdi.  1917-ci  ilin  əvvəllərindən 

1918-ci  ilin  martınadək təkcə  İrəvan  quberniyasında  197  azər­

baycanlı  kəndi  dağıdıldı  və  boşaldıldı.  Onların  da  müəyyən 

hissəsi  həmin  quberniyaya  daxil  olan  Naxçıvan  qəzasına  və 

digər  qonşu  qəzalara  aid  idi.

1918-ci  ildə  M illi  Komitənin  sədri  M ir  Hidayət  Seyidzadə- 

nin  verdiyi  məlumata  görə,  erməni  silahlı  qüvvələri  Naxçı­

van  üzərinə  iki  istiqamətdən  hücum  etməyi  planlaşdırmışdılar. 

Onlar  həmin  dövrdə  Sədərək,  Qəməriyyə  kəndlərinə  basqın 

edərək  bu  yaşayış  məntəqələrini  dağıtmış,  sonra  isə  Şərur  və 

Naxçıvan  qəzası  istiqamətində  hərəkət  etməyə  başlamışdılar. 

Erməni  silahlı  qüvvələri  bu  köməyi  İrəvandan  və  Aleksandro- 

poldan,  yəni  Gümrü  şəhərindən  almışdılar.

İkinci  quldur  dəstəsinin  Zəngəzur  istiqamətindən  gəlməsi 

gözlənilirdi.  Məlumatda  həyəcanla  bildirilirdi  ki,  əgər  on  beş 

gün  ərzində  tədbir  görülməsə,  Ordubad  düşmən  tapdağı  altın­

128

da  qalacaq,  hər  iki  istiqamətdən  hücum  edən  düşmənə  cavab 

verilə  bilməyəcək.

S.Şaumyanın  vasitəçiliyi  ilə  Sovet  Rusiyasının  himayə  və 

yardımına  nail  olmuş  ermənilər,  xüsusilə  də  Andronikin  silah­

lı  quldur  dəstəsi  1918-ci  ilin  iyun-avqust  aylarında  Naxçıvan 

mahalının  dinc türk-müsəlman  əhalisinə  heç  bir çərçivəyə  sığ­

mayan  vəhşiliklə  divan  tutur.  İşğalçılara  müqavimət  göstərən 

Yaycı  (Culfa  rayonu)  kəndinin  əhalisi  qətlə  yetirilir,  kənd  vi­

ranə  qoyulur.  Culfa  rayonu  ərazisində  Araz  çayı  üzərindəki 

körpü  yandırılır  və  Ordubadda  iki  min  türk-müsəlman  əhali 

öldürülür.  Qadınlara,  uşaqlara,  qocalara  belə  rəhm  edilmir, 

əliyalın  insanların  kürəyinə  qaynar  samovar  bağlayır,  hamilə 

qadınların  qarınlarını  süngü  ilə  yırtır  və  başqa  insanlığa  sığ­

mayan  işgəncələr  verirdilər.  Bu  vəhşətdən  qaçmağa  çalışan 

300-ə  qədər  dinc  sakin  Araz  çayını  keçərkən  suya  düşüb  bo­

ğulur.  Yaycı  kəndində  ermənilər tarixdə  bənzəri  olmayan  vəh­

şiliklər  törədirlər.

Digər  bir  erməni  silahlı  dəstəsi  1918-ci  ildə  «Yapon»  lə­

qəbli  quldurun  başçılığı  ilə  Naxçıvan  şəhərindən  40  kilometr 

şimalda  yerləşən  Almalı  yaşayış  məntəqəsinin  əhalisini  qıraraq 

onları  öz  tarixi  yurdlarından  didərgin  salmışdı.  Təxminən  200 

kişi  öldürülmüş,  xeyli  gənc  qadın  əsir  aparılmışdı.  Osmanlı 

ordu  hissələrinin  Kazım  Qarabəkir  paşanın  komandanlığı  ilə 

Naxçıvan  bölgəsinə  gəlişi  mahalın  əhalisini  daha  irimiqyaslı 

qırğınlardan  xilas  etdi.

1919-cu  ilin  əvvəlində  erməni  polkovniki  Doluxanovun 

başçılıq  etdiyi  qüvvələr Şərur-Sədərək ərazilərində onları  duz- 

çörəklə  qarşılayan  dinc  əhaliyə  qarşı  zorakılıqlar  törətmişlər. 

Müsəlmanlar  yaşayan  8  kənd  mühasirəyə  alınmış,  Dəmirçi 

kəndi  dağıdılaraq  qarət  olunmuş,  60  nəfər  həbs  edilərək  İrə­

vana  göndərilmiş,  200  nəfər  Arazı  keçmək  istərkən  çayda  bo­

ğulmuşdur.  Yerli  əhalinin  ciddi  müqaviməti  ilə  qarşılaşan  er­

məni  hərbi  hissəsi  geri  çəkilməyə  məcbur  olmuşdur.  1919-cu

129

ilin  martında  Ordubad  tərəflərdə  Aşot  Movsesyantsın  quldur 

dəstəsi  azğınlıq  törədirdi.  O  özünü  «qəza  rəisi»  elan  etmişdi. 

Arxiv  sənədlərinə  görə,  hər  gün  5-10  azərbaycanlı  erməni 

qaniçənlərinin  qurbanı  olurdu.

1919-cu  ilin  birinci  yarısında  Naxçıvan  mahalında  həyata 

keçirilən  ingilis  və  erməni  idarəçiliyi  zamanı  da  oranın  azər­

baycanlı  əhalisinə  qarşı  ağlasığmaz  zorakılıqlar  edilmişdir. 

Təxminən  iki  aylıq  -   1919-cu  ilin  may-iyul  aylarında  «erməni 

idarəçiliyi»  müddətində  yalnız  Naxçıvan  şəhərində  330-dək 

axtarış  aparılmış,  600  nəfərə  yaxın  dinc  sakin  həbs  olunmuş, 

təqribən  150  nəfərə  isə  dəhşətli  işgəncələr  verilmişdir  (Naxçı­

van  ensiklopediyası.  II  cild,  2005).

1919-cu  ilin  ortalarına  yaxın  Naxçıvanda  ermənilərin  təzyi­

qi  daha  da  artmağa  başlamışdı.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  artıq  bu 

vaxta  qədər Andronik  Naxçıvan  ərazisindən  keçərək Zəngəzur 

üzərinə  getmişdi.  Bu  zaman  onun  qoşununun  keçdiyi  kəndlər 

bütünlüklə  dağıdılmış,  əhalisi  isə  öldürülmüşdü.

Ermənilərin  Naxçıvan  və  ona  bitişik  ərazilərə  azğın  hücum­

ları,  vəhşilikləri  başladığı  dövrdə  əli  silah  tutmağı  bacaran 

əhalinin  çox  hissəsi  ayağa  qalxmış,  öz  doğma  torpaqları­

nı  mərdliklə  qorumuşdu.  Məhz  buna  görə  də  ermənilər  heç 

də  hər  yerdə  istədiklərinə  nail  ola  bilməmişdilər.  Abbasqulu 

bəy  Şadlinskinin,  Kəlbalı  xan  Naxçıvanskinin,  Hacı  Xəlil  ağa 

İmanovun  yaratdığı  özünümüdafiə  dəstələri  daşnakların  uzun 

müddət  qarşılarını  ala  bilmiş,  onların  neçə-neçə  Azərbaycan 

kəndləri  üzərinə  hücumuna,  soyqırımı  keçirməsinə  yol  vermə­

mişdilər.

Ermənilərin  yürütdükləri  «yandırılmış  torpaq»  -   etnik  tə­

mizləmə  siyasəti  nəticəsində  Naxçıvan  mahalı  191 8-1920-ci 

illərdə  böyük  qaçqınlar  ordusu  problemi  ilə  də  üzləşmişdi. 

Bir tərəfdən  ermənilərin  İrəvan  ətrafında  və Zəngəzurdan  qov­

duqları  türk-müsəlman  əhali  Naxçıvana  pənah  gətirmiş,  digər 

tərəfdən  isə  Andronikin  işğalı  və  «erməni  idarəçiliyi»  zamanı

130

bölgənin  xeyli  yerli  sakini  Cənubi  Azərbaycana  üz  tutmuş­

du.  Erməni  hərbi  hissələrinin  Ordubad  mahalına  1920-ci  ilin 

martındakı  hücumları  da  çoxsaylı  dinc  əhalinin  qırılması  ilə 

nəticələnmişdi.

Naxçıvan  mahalının  türk-müsəlman  əhalisi  Şimali  Azərbay­

can  Rusiya  tərəfindən  yenidən  işğal  olunduqdan  sonra,  so­

vet  hakimiyyətinin  ilk  vaxtlarında  da  ermənilərin  törətdikləri 

soyqırımlarına  məruz  qalmışdır.  Belə  dəhşətli  qırğınlardan  biri

1920-ci  ilin  yay  aylarında  həyata  keçirilmişdir.  Erməni  silahlı 

qüvvələrinin  Zəngibasar-Vedibasar-Şahtaxtı-Şərur  istiqamə­

tindəki  qanlı  yürüşü  zamanı  həmin  ərazilərin  dinc  əhalisinə 

qarşı  törədilən  vəhşilik  və  zorakılıqlara  dair  rəsmi  araşdırma- 

təhqiqatlar  dəhşətli  faciələri  üzə  çıxarmışdır:

Zəngibasarda  48  kənd  tamamilə  yandırılmış,  8  qız  və  gənc 

qadın  əsir aparılmış,  400-dən  çox  uşaq,  150  qoca  kişi  və qadın 

öldürülmüş,  100  xəstə  yandırılmış,  816  qaçqın  Arazda  boğul­

muş,  160  min  nəfər  isə  Cənubi  Azərbaycana  keçərək  orada 

evsiz  qalmışdı.  Vedibasarda  118  kənd  yandırılmış,  900  nə­

fər  artilleriya  atəşləri  ilə  öldürülmüş,  6  qadın  əsir  aparılmış, 

300-dən  artıq  uşaq  və  qoca  qətlə  yetirilmişdi.  Dərələyəzdə 

74,  Şərur  və  Şahtaxtıda  isə  76  kənd  yandırılmışdı.  Şərurda 

810  nəfər  xəstə  yatağındaca  qətlə  yetirilmiş,  144  qadın  əsir 

götürülmüş,  72  nəfər  top  atəşi  ilə  məhv  edilmiş,  150  qoca  və 

qadın  öldürülmüşdü.  Şahtaxtıda  isə  3  qadın  əsir  aparılmış,  35 

uşaq,  14  qoca  kişi,  8  qadın  və  9  xəstə  güllələnmişdi.

Bütövlükdə  1918-1921-ci  illərdə  erməni  quldur  dəstələri 

tərəfindən  Naxçıvan  bölgəsində  73.727  nəfər  türk-müsəlman 

əhali  vəhşicəsinə  qətlə  yetirilmişdir.

Bütün  bu  mahallardan  50.000  mal-qara  aparılmış,  500  min 

nəfərlik  əhali  tamamilə  yoxsul  vəziyyətə  salınmışdı.  Kütləvi 

qırğın  və  talanlardan  Cənubi  Azərbaycana  qaçanların  45  min­

dən  çoxu  aclıq  və  xəstəliklərdən  tələf  olmuşdu.  Qaçqınların 

70  mini  Cənubi  Azərbaycanda,  400  min  nəfəri  isə  Naxçıvanda

131

və  onun  ətrafındakı  ərazilərdə  yurdsuz-yuvasız  qalmışdı  (Nax­

çıvan  ensiklopediyası.  II  cild,  2005).