Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İRƏVAN QUBERNİYASI Özlərini zavallı və yazıq görkəmdə dünyaya tanıtmaq istə yən ermənilər illərdir iddia edirlər ki, guya 191 5-ci ildə erməni soyqırımı olub. Türklər 1,5, yaxud da 2 milyon ermənini qətlə yetirib. Halbuki tarixi faktlar başqa söz deyir. Onların yalanını üzə çıxaran fransız konsulu Zarzeçkinin 1914-cü ildə verdiyi məlumata görə, Türkiyədə 1 milyon 300 min erməni yaşayıb. Beləliklə, konsulun göstərdiyi rəqəmlə ermənilərin uydurduq ları rəqəm uyğun gəlmir. Təbii ki, yalanla gerçəklik heç za man tutmaz. Tarix həmişə doğru faktları təsdiq edir. 1905-ci il hadisələrində indiki Ermənistan ərazisindən 350 min nəfər dən artıq azəri türkü didərgin düşdü və 150 min nəfər qətlə yetirildi. Bakıda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklər (başında Stepan Şaumyan dayanırdı) Andronikin başkəsən quldur dəs tələri ilə əlbir şəkildə Cənubi Qafqazda əsl fəlakət törətdilər. 1918-1920-ci illərdə də bu bölgədə azərbaycanlıların soyqı rımı həyata keçirildi. Bu soyqırımı nəticəsində yarım milyon azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. İRƏVAN - bu şəhərin ətrafında 200 kənd qarət edilərək yandırıldı. Erməni quldur birləşməsi İrəvan quberniyasında dinc müsəlmanlara atəş açaraq yerli əhaliyə amansızcasına divan tutdu. Təkcə may ayının 24-də şəhərin bir məhəlləsində 4 qadın, 2 uşaq, 5 kişi qətlə yetirildi. 1905-1910-cu illərdə İrə vanda su yerinə qan axıdıldı. Ötən əsrin əvvəllərində İrəvan quberniyasında 959 Azərbaycan kəndi olub, 352 min azər baycanlı yaşayıb. Bu hesabla da gərək sonradan Ermənistan adlanan o torpaqda dəfn olunmuş ocaqlarımızın, söndürülmüş çıraqlarımızın sayını xəyala gətirək. 132
1905-ci ilin mayında ermənilər İrəvanın Qarsaçay bağça sında azərbaycanlılara ağlagəlməz divan tutublar. Qırğın nəti cəsində yüzlərlə soydaşımız həlak olub. Əslində, 1905-ci ilin mayında erməni quldurları İrəvanda müsəlmanlara qarşı soy qırımı törətdilər. Həlak olanlar arasında təkcə türklər deyil, başqa müsəlman xalqlar da olub. İrəvanın ətraf kəndlərində də müsəlmanlara qarşı soyqırımı həyata keçirildi. Ermənilər İrəvanın Mənkus, Güllücə, Gəzəcik kəndlərinə hücum edə rək yerli sakinlərə min cür əzab verdilər. Silahsız kənd sa kinləri doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Onlar müsəlmanları diri-diri təndirə atır, şişlə qətlə yetirir, ağ lagəlməz işgəncələrlə həyatlarına son qoyurdular. Quldurlar məscidi, müsəlmanların müqəddəs kitablarını da yandırırdılar. Onlar Novruz adlı qoca bir kişiyə ağlagəlməz işgəncə verərək qətlə yetirdilər. 80 yaşlı kişinin başını keşiş Hayrapet kəsib. Erməni terrorçularının İrəvanda törətdiyi soyqırımları, təəssüf ki, ətraflı şəkildə tədqiq edilməyib. Ermənilərin Azərbayca nın qədim mahallarında törətdikləri qırğınların isə indiyədək analoqu tapılmayıb. Əgər 1914-cü ildə İrəvan quberniyasında 237.684 nəfər azərbaycanlı yaşayırdısa, 1918-1920-ci illərdə həyata keçirilən soyqırımıdan sonra artıq bu rəqəm 72 min 97-yə enmişdi. 1918-ci ildə Azərbaycan rəhbərliyi İrəvan əra zisinin ermənilərə güzəşt edilməsinə razılıq verdi. 1918-1919- cu illərdə İrəvan quberniyasında 88 kənd dağıdılıb, 1.920 ev yandırılıb, 131.970 insan öldürülüb. Bu, sonrakı dövrlərdə er mənilərin torpaq iştahasını daha da artırdı. 1918-ci ilədək 9,8 min kvadratkilometr sahəsi olan qondarma «Erməni vilayəti» 1920-ci ildən Azərbaycan torpaqları hesabına genişləndirilə rək ərazisi 29,8 min kvadratkilometrə çatdırıldı.
artıq yaşayış məskəni olub. Bütün yer-yurd adları da, topo nimlərin hamısı türkcədir. Vaxtilə bura köçürülən ermənilər 1905-ci ildə qapısında çörək yedikləri, qonaqpərvərliyinə 133
pənah gətirdikləri azərbaycanlılara qarşı ağlagəlməz vəhşi liyə yol verdilər. Damcılı, Danagirməz, Hacıxəlil, Qarabulaq, Əliqucaq, Şirəkqala, Gıillücə, Böyük Camılı, Cəngi, Babakişi, İmirli, Təkərli, Quruboğaz, Korbulaq, Gülablı və s. kəndlər də yaşayan müsəlmanları qılıncdan keçirib, yaşlı insanların və qadınların kürəyinə qaynar samovar bağlayaraq onların əzab larından nəşələnmişlər. Körpələri yabalara keçirərək anaların sinəsinə dağ vurmuşlar. Erməni basqınçıları bu mahalın xeyli hissəsini viranəyə çevirmişlər.
bu mahalın ərazisində hələ qədim dövrdən Ani adlı şəhər olub. Bu şəhərin xarabalıqları Arpaçayın sağ sahilində - Türkiyə əra zisində indi də qalmaqdadır. Uzun illər burada arxeoloji təd qiqatlar aparıblar. Ermənilər nə qədər cəhd göstərsələr də ki, Ani, guya, erməni knyazlarının qalası olub, aparılan tədqiqat lar təsdiqlədi ki, bu şəhər səlcuq türkləri tərəfindən salınıb. Hətta uzun illər Şəddadilər sülaləsinin hakimiyyətinə məxsus olub. Sanki bunun acığını çıxmaq üçün 1905-ci ildə onsuz da dağılıb sıradan çıxmış şəhəri ermənilər yer üzündən sildilər. Onun ətrafında isə ağlagəlməz vəhşiliklər törətdilər. Daşqala, Qoşavəng, Bozdoğan, Dovşanqışlaq, Qayalı kəndlərində olan nəhr və çaylarda qətlə yetirilmiş müsəlmanların ah-nalələri uzun illər şahidlərin yadından çıxmadı. Hətta sonradan doğma yurda qayıdan soydaşlarımız da həmin çay və bulaqlardan is tifadə edə bilmirdilər. 1920-ci ilin Novruz bayramında ermə nilər mahalın ayrı-ayrı kəndlərinə basqın edərək 200 nəfər azərbaycanlını qətlə yetirdilər. %? AGBABA - bu mahalda yerləşən çoxlu maddi mədəniyyət abidələri, müxtəlif fiqurlu qəbir daşları, ibadətgahlar, ocaqlar təsdiq edir ki, Ağbaba mahalı da Azərbaycanın çox qədim yaşayış məskənlərindən biri olub. Çar Rusiyasının təşəbbüsü və köməyi ilə buraya köçürülən ermənilərin-nanəcibliyi yer li əhalini çətin vəziyyətə salıb. Daşnakların təcavüz və təz 134
yiqləri nəticəsində Ağbabanın Sınıq, Mumuxan, Qonçalı, Ördəkli, Seldağılan, Mustoğlu, Bağçalı, Söyüdlü kəndlərinin əhalisi ölümdən qurtulmaq üçün Türkiyəyə qaçıblar. Sonralar, ara sakitləşəndə yalnız Qonçalı kəndinin sakinləri qayıdıblar. Ördəkli, Mustoğlu, Bağçalı, Qaraçanta, Güllıibulaq kəndləri isə ermənilərin ixtiyarında qalıb. Həmin illər QızıIclaş, Qıda- şen, QızıIki İsə, Bozqala kəndləri də talan edilərək yandırılıb, xarabalığa çevrilib. DƏRƏÇİÇƏK - adından da göründüyü kimi, Azərbaycanın çox dilbər guşələrindən biri olub. Hətta Dədə Qorqud boy larında adı çəkilən Altuntaxtın Dərəçiçəklə bağlı olduğu fikri də məlumdur. Bu mahalın kəndlərində əzəldən soydaşlarımız yaşayıb. Dədə Qorqud boylarının çoxunda bu mahaldakı yer lərin adları çəkilir. Məsələn, Qayqocalı, Bayandur, Qumluyal və s. Hətta oğuz igidi dəli Qaraçarın adını yaşadan Qaraçar daş qalası da son illərə kimi dururdu. Təəssüf ki, bu doğma el- oba da erməni vəhşilərinin güdazına getdi. Onlar təkcə əhalini qılıncdan keçirib öz isti ocaqlarından qovmadılar. Həm də türk-oğuz tayfalarının burada yaşadığını sübut edən qədim qə biristanlıqları, məbədgahları dağıtdılar. Dərəçiçək mahalında törədilən vəhşiliyin ucbatından sonralar bura qayıdan insan lar da uzun müddət öz övladlarına ermənilərin onların başına hansı oyunları açdığını demədilər. 1919-cu ildə bu ərazidə yenidən toqquşmalar başladı. Bığlı, Əfəndi, Hacımuğan, Ağzı- bir, Əyrivəng kəndlərinin əhalisi erməni hücumlarına davam gətirməyərək doğma yurdlarından didərgin düşdü. Aparılan tədqiqata görə, burada 3 min nəfərə yaxın azərbaycanlı - qa dın, uşaq, qoca həlak olmuşdu. GÖYÇƏ - 1905, 1907, 1910 və 1915-ci illərdə, baş verən erməni-müsəlman savaşından sonra bu mahalda 150 kənddən 30-u yerlə yeksan edilmiş, sonrakı geriyə dönmək məqamında da həmin kəndlərdə yaşayan olmamışdı, yəni əhali qalmamış dı. Bir tərəfdən Göyçə gölünə söykənən, digər tərəfdən də 135
Basarkeçərlə dövrələnən bu qədim mahalın 1905-ci ildə Kə vər, Ağzıbir, Ağqala, Əfəndi və s. kəndlərinin əhalisi tamamilə ermənilər tərəfindən öldürülüb. Basarkeçərdə 1.296, Gödək- bulaqda 515, Aşağı Zağalıda 521, Tüskülüdə 224, Qırxbulaq da 589 nəfər soydaşımız yaşayırdı. Həmin qırğınlar zamanı, demək olar ki, o əhalinin 80-90 faizi qılıncdan keçirilib. Təkcə Zod kəndində 42 südəmər körpəni ermənilər təndir şişlərinə keçirərək anaların gözləri qarşısında nəşəli-nəşəli hərəkətlər törədirmişlər. 1919-cu ilin Novruz bayramında erməni silahlı qrupları mahalın Kiçik Məzrə və Hüseynquluağalı kəndlərinə basqın edərək əhalini qətlə yetiriblər. Ermənilər hücum za manı bu kəndlərdə 120 azərbaycanlı öldürüblər. Təkcə 1919- cu ilin yazında ermənilər bu mahalda 60 min sakini olan 22 kəndi yandıraraq əhalini qırmışdılar. Mahalın Daşkənd oyma ğına hücum edən daşnaklar 20 azərbaycanlım qətlə yetiriblər. O zaman mahalda məşhur olan Aşıq Nəcəfi girov götürərək onu iki gün ac-susuz çalıb-oxudublar. Sonra da Gültəpə adlı yerdə kürəyinə samovar bağlayaraq küləyin əksi istiqamətinə getməyə məcbur ediblər. Göyçənin Şorca kəndində uşaqlar təndirə atılıb, bütün kişilər öldürülüb, 8 gözəl qadını kənddən apararaq 20 gün öz yanlarında saxladıqdan sonra qətlə yetirib lər...
Erməni silahlı dəstələri 70 evdən ibarət azərbaycanlılar ya şayan Haşman kəndinə hücum edib 120 nəfər azəri türkü - 60 kişi, 40 qadın və 20 uşağı qətlə yetirirlər. Onların cəsədləri eybəcər hala salınır. Göyçədə gedən qanlı vuruşmalar nəti cəsində daşnaklar bu ərazidəki bir sıra kəndləri yer üzündən silərək əhalisinə müxtəlif üsullarla işgəncələr verib həyatlarına son qoyurlar.
Qazax qəzasına daxil olan Pəmbək dağ silsilələri ilə əhatə olunan çox əsrarəngiz bir yaşayış məskəni olub. Təəssüf ki, 1905-ci ilin fəlakəti də bu yerlərdən izsiz keçməyib. Mahalın 136
Yaqublu, Qarakilsə, Kolagirən, Şahəli, Hacıkənd, Dərəkənd, Sarımsaxlı, Hacıqara kəndlərində ermənilər elə bir tufan qo pardılar ki, bu vahimədən xilas olan azərbaycanlıların xeyli hissəsi həm də əlil və şikəst qaldı. VEDİBASAR - tarixi məlumata görə, bu mahalda 70 para kənd olub. Etnik baxımdan isə bu yerlərdə, demək olar ki, ancaq Azərbaycan türkləri yaşayıb. XIX əsrin əvvəllərində ma halda cəmi 15 nəfər (iki ailə) erməni məskunlaşıb. Ərazi ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra Reyhanlı və Dəvəli kəndlə rində azərbaycanlılarla qarışıq yaşayan ermənilər də siyahıya düşiib. Əsrin əvvəllərində Andronikin qisasçı quldur dəstələ rinin hücum etdiyi bölgələrdən biri də məhz Vedibasar maha lı olub. Vedibasarın tərkibində olan Basarkeçər və Çənbərək bölgələrində isə 60-dan artıq kəndin əhalisinə amansız divan tutulmuş, yüzlərlə insan terror əməliyyatının qurbanı olmuş dur.
Ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər nəticəsində Vedibasarda böyük insan tələfatı olmuşdur. Doğrudur, xalqın igid oğulları - Abbasqulu bəy Şadlinski, Kərbəlayı İsmayıl, Səttaroğlu Musa, Qəmlo və başqaları daşnak qoşunlarına qarşı qəhrəmanlıqla vuruşmuş, onlara ağır zərbələr endirmişlər. Amma türk qanına susamış ermənilər azəri türklərini amansızlıqla öldürürdülər. 1918-1919-cu illərdə Gümrü ətrafında 10 min azərbaycan lı qətlə yetirildi. Daşnaklar Göyçənin Toxluca, Ağbulaq, Cil, Babacan, Şişqaya kəndlərinə hücum edərək əhaliyə müxtəlif üsullarla işgəncələr verib həyatlarına son qoydular. Bir faktı da demək lazımdır ki, 1918-ci ilin may ayından 1920-ci ilin noyabrınadək hakimiyyətdə olan daşnak hökumə ti 440-dan çox türk kəndini yandırıb yerlə yeksan etmiş, yüz minlərlə soydaşımızın qaçqın düşməsinə səbəb olmuşdur. ZƏNGƏZUR - 1905-1906-cı illərdə ermənilər təkcə İrəvan və Zəngəzur quberniyalarında 200-dən çox müsəlman kəndini dağıdıb yerlə yeksan etmiş, əhalisini soyqırımına məruz qoy 137
muşlar. Cəmi bir ay ərzində daşnaklar Zəngəzur mahalında Qarakilsə, Şəki, Ağdü, Urud, Xələs, İncəvar, Karxana, Yeməz- li, Mollalar, Atqız, Çöllü, Daşnov, Pirdovdan, Zürül, Fərcan və başqa kəndləri dağıdaraq yandırmışlar. Silahsız əhalini soyqı rımına məruz qoymuşlar. Onlar türk kəndlərində elə bir xara- bazarlıq yaradırdılar ki, bu əraziləri yerli əhalidən, yəni azər baycanlılardan birdəfəlik təmizləsinlər. 1905-1907-ci illərdə Zəngəzurda ermənilər tərəfindən törədilən soyqırımı siyasə tindən ən çox Qafanın azərbaycanlı əhalisi əziyyət çəkmişdir. Təkcə bir gündə 200 nəfəri qətlə yetirən ermənilər müsəlman lar yaşayan bütün kəndləri talan edərək yandırmışlar. Erməni daşnaklarının Zəngəzurda, xüsusilə Qarakilsə qə zasında törətdikləri ağlasığmaz vəhşiliklər nəticəsində bu əra zidə 15 azərbaycanlı kəndi yer üzündən silinmiş, 6 kənd də dağıdılmışdı. Məscidə sığınmış insanlara od vurulmuş, qadın ları iki yerə bölərək, körpələri süngülərə keçirmişlər. Zəngə zurda törədilən qırğının dəhşətlərini qələmə almaq həqiqətən çox çətindir. Təkcə bir faktı demək lazımdır ki, 1918-1920-ci illərdə Zəngəzurda 115 kənd dağıdılıb, 7.729 azərbaycanlı - 3.257 kişi, 2.276 qadın, 2.196 uşaq öldürülüb. GƏRNİBASAR - Ağrı vadisində yerləşən bu mahal İrəvan quberniyasına çox yaxındır. Araz çayı bu yerlərə bir gözəllik gətirirdi. M illətçi ermənilərin məkrli niyyətləri bu mahaldan yan keçməyib. Bu mahalın gözəl ərazilərindən olan Qəmərli- də, Sürməlidə onlarla yaşayış məntəqəsi yer üzündən silinib. Aşağı Düyün, Dəlilər (Dəllər), Bəcəyəzli, Başnalı, Aşağı Ağ baş, Ayaslı, Darğalı kəndlərində törədilən qırğın nəticəsində əhalinin, demək olar ki, 98 faizi ölümdən qurtulmayıb. QIRXBULAQ - başına bəlalar gəlmiş mahallardan biridir. Yarandığı gündən sakinləri ancaq azərbaycanlılar olub. İrəvan şəhərinə ən yaxın mahaldan biridir. Mahalın mərkəzindən İrə vana olan məsafə cəmi 16 kilometrdir. Elə bu yaxınlığına görə də başı həmişə ağrı-acılardan açılmayıb. Xaricdən gələn ermə 138
nilər onun müxtəlif kəndlərində yerləşdirilib. Azərbaycanlılara qarşı terrora rəvac verilən gündən Qırxbulağın kəndləri də hə mişə hədəfdə olub. Kərpici i, Başkənd, Ellər, Güllücə, Murad- təpə, Yelqovan, Göykilsə, Avdallar, Qaraqala Tutiyə və digər kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılar ayrı-ayrı illərdə müxtəlif bəlalarla üzləşiblər. Gah döyülüblər, gah qətlə yetiriliblər, gah da doğma ocaqdan biryolluq qovulublar. Mahalın həmişəlik xarabalığa çevrilən kəndlərinin özləri yer üzündən, adları da siyahılardan silinmişdir. Min bir zülmə, işgəncəyə məruz qal malarına baxmayaraq, sağ qalan qırxbulaqlılar yenə də doğ ma yurda dönməkdən çəkinmirdilər. Təəssüf ki, hər gəlişdən bir qədər sonra yenə də Qırxbulaq qaynar qazana dönürdü. Xüsusilə də İrəvanda yaşayan dığalar tez-tez dəstə bağlayaraq azərbaycanlı ailələrinə hücum edirdilər. KARBİ - 1 şəhər və 20-dən artıq yaşayış məskənindən iba rət olan bu mahal İrəvan-Gümrıi şose yolunun üstündə yer ləşdiyindən ermənilər onu tez-tez «yad» edirdilər. Xüsusilə də Qızıldəmir, İlançalan, Cadqıran, Pərpi, Ucan kəndlərində müxtəlif qətliamlar törədirdilər. Erməni silahlı dəstələri 1905- ci ilin yayında Əştərədə əsl qiyam törətdilər. Sonra da Alagöz dağının cənub-şərq ətəyində yerləşən müsəlman kəndlərinə basqın edərək çoxlu sayda azərbaycanlı (südəmər uşaqlar, qocalar, qadınlar, kişilər) öldürüblər. Əştərəyin yaxınlığındakı Uşu kəndi də yer üzündən silinib. Xüsusilə də 1918-1920-ci illərdə rayonun Talış, Təkiyyə, İnəkli, Tulnəbi, Qızıldəmir kəndlərinin əhalisi erməni silahlı qüvvələrinin qəfil hücumuna məruz qaldığından çox az insan bu fəlakətdən qurtula bilib. ZƏNGİBASAR - keçmişdə İrəvan quberniyasına daxil olan ən böyük mahallardan biri idi. Zəngibasar mahalının kəndləri sovet hakimiyyəti illərində iki rayon arasında bölüşdürülmüşdü. Ermənilər Azərbaycanın qədim torpaqlarına qədəm basan gün dən Zəngibasarda yaşayan azərbaycanlıları yox etmək üçün 139
həmişə müxtəlif planlar qurublar. Gah onun ərazisindəki kənd ləri başqa mahallara qatıblar, gah da ayrı-ayrı kəndlərə hücum edərək əhaliyə divan tutublar. Qaraqışlaq, Dəmirçi, Uluxanlı, Rəncbər, Sarvanlar, Mehmandar, Həbilkənd, Aşağı Necili və b. kəndlər dəfələrlə erməni qəsbkarlarının hücumuna məruz qalıb. Bir erməni daşnakı öz xatirələrində bildirmişdi: «Mən Zəngibasardakı türk əhalisini qıranda gülləyə heyfim gəlirdi. Onları su quyularına dolduraraq üstlərinə ağır daş yığırdım ki, elə orada da ölsünlər. Mən bu işdən aldığım ləzzəti heç nə ilə əvəz edə bilmərəm». Təəssüf ki, ermənilərin 1905-1915, 1918-1920-ci illərdə bu mahalda həyata keçirdiyi soyqırımı uzun müddət ört-basdır edilib. Sovet hökumətinin köməyi ilə bu hadisələr sonrakı nəslə milli münaqişə, siyasi toqquşma, məhəlli savaşma kimi təqdim edilib. Bu məharətlə pərdələnən siyasətin arxasında isə I Pyotrun vəsiyyəti dayanırdı.
mahalda törədilən müsibətlər təşkil edir. 1905-1907 və 1918- 1920-ci illərdə Dərələyəz mahalında ermənilər tərəfindən törədilən qırğınlar nəticəsində mahalın elə kəndləri olub ki, azərbaycanlıların 98 faizi vəhşicəsinə qətlə yetirilib, sağ qalan lar da vətəndən qovulub. Bu illərdə rayonun kəndləri daşnak- quldur dəstələrinin təcavüzünə məruz qalıb, evlər yandırılıb, adamlar öldürülüb. 1918-1920-ci illərdə Andronikin quldur dəstəsi Dərələyəz mahalında yaşayan 30 mindən çox azəri türkünü gülləbaran edərək sağ qalanlarını da torpağından di dərgin salıb. Bu savaşda da öz köhnə vərdişlərindən əl çək məyən qaniçənlər qadınları, körpələri diri-diri yandırır, xüsusi lə də uşaqları süngülərə taxaraq özləri üçün bayram edirdilər.
Türkiyə ilə sərhəddir. Oğuz türklərinin yurdudur. Ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq Çar Rusiyasının köməyi ilə Sərdar- abadın müxtəlif kəndlərinə ermənilər yerləşdirilib. O biri ma halların başına gələn fəlakət Sərdarabadın da taleyində ağır 140
izlər qoyub. Qurtqulu, Cəfərabad, Xərbəyli, Qamışlı, Köçərli, Armudlu, İydəli, Xərbəyli kəndləri dəfələrlə erməni qəsbkar ları tərəfindən talan edilib. Sərdarabadın yerli camaatı gəlmə ermənilərin işgəncələrindən zinhara gələrək doğma ocağını tərk edib. Amma onların bu cür qurtuluş yolu seçməyi erməni lərin xoşuna gəlməyib. Yolu-izi kəsərək azərbaycanlıları özləri bildiyi şəkildə «yola» salıblar. Amma bu gedişlə sərdarabad- lıların taleyi çox müəmmalı olub. Nə ölü siyahısına düşüblər, nə qaçqın. Bütöv bir mahalın əhalisi ermənilər tərəfindən qeyri-müəyyən şəraitdə qətlə yetirilərək gizlədilib. Yəqin ki, nə vaxtsa Qubadakı kütləvi qəbiristanlıq kimi, bu biçarələrin də nəşləri basdırılmış torpağın sirri açılacaq. ÜÇKİLSƏ - Sərdarabadın yaxınlığındakı bu qəzanın adı çox sonralar dəyişdirilərək Eçmiədzin edilib. 1905-ci ilin iyunun da ermənilər bu qəzadakı azərbaycanlı kəndlərini mühasirəyə alaraq əvvəl kişiləri güllələyiblər. Sonra da körpə uşaqları, qocaları, qadınları qətlə yetirərək məscidi yandırıblar. Bu qə- zadakı Persi, Nazrevan, Kiçikkənd, Kötüklü, Qoşabulaq, İrhu, Təkyə kəndlərinin dinc əhalisinə divan tutduqdan sonra ya şayış məskənləri dağıdılıb. «Daşnaksütyun» terror təşkilatının göstərişlərini yerinə yetirən erməni quldur dəstələri bu qəza da elə qətliamlar törədiblər ki, minlərlə insanın həyatına son qoyulub. O illərdə daşnakların hədəfinə tuş gələn insanların dəqiq siyahısı hələ də bəlli deyil. Çünki bütün baş verənlər elə amansızlıqla həyata keçirilib ki, bu bəladan qurtulan ge riyə baxmadan qaçıb. Qarşıda isə onu nə gözləyirdi, heç kim bilmirdi.
Ermənilərin Qarabağda 1905-1907-ci illərdə törətdiklə ri vəhşiliklər barədə (Şuşada baş verən hadisələr istisna ol maqla) çox təsadüfi hallarda arxiv materiallarına rast gəlmək mümkündür. Təbii ki, Sankt-Peterburq arxivlərinə bu fikri şa n ı
mil etmək düzgün deyil. Ölkə arxivlərində problemlə bağlı tədqiqat işlərinin başa çatdırıldığına da hələ hökm vermək olmaz. Məlumdur ki, həmin mənbələrdə çar imperiyasının 1900-191 7-ci ilin fevralına qədərki tarixi kifayət qədər qoru nub saxlanılmışdr. Lakin həmin sənədlər qapalı fondlarda ol duğundan tədqiqatçıların bu mənbələrlə tanışlığına uzun illər məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Müstəqillik illərində Qarabağın tarixi, bu əraziyə ermənilərin gəlməsi, məskunlaşması, Azər baycan ərazilərini özününküləşdirməsinə cəhd etdikləri barə də ciddi tədqiqatlar aparılmış, bundan başqa, rus, erməni və müsəlman tarixçilərinin, eləcə də Qafqaza gələn səyyahların, qədim dövr tariximizin böyük araşdırıcılarından olan Herodo tun, Strabonun əsərlərində kifayət qədər dürüst məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. Bir sözlə, dünyanın dilbər guşələrin dən olan Qarabağın Azərbaycan xalqına məxsusluğu, ayrılmaz tərkib hissəsi olması əlimizdə olan bütün tarixi mənbələrdə birmənalı şəkildə təsdiq edilir. Ancaq bu ərazilər millətçi er mənilər tərəfindən zaman-zaman erməniləşdirilməyə məruz qalmış və daşnaksütyunçular Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarabağın erməni torpağı olduğunu dönə-dönə iddia etməyə başlamışlar. Çar Rusiyası isə bu torpaqlara yeni-yeni erməni köçlərini yerləşdirməklə tarixi ədalətsizliklərə məhəl qoymadan həmin ərazilərin ermənilərə məxsusluğu illüziyala rını formalaşdırmışdır. Ona görə də istər 1905-1907-ci illərdə, istərsə də 1918-1920-ci illərdə ermənilərin ən çox vəhşiliklər törətdiyi Azərbaycan ərazilərindən biri Qarabağ bölgəsi ol muşdur. Təbii ki, bu hərəkətlərin çoxu cinayət xarakteri daşı mışdır. Sənəd və materialların nəzərdən keçirilməsi bir daha təsdiq edir ki, Qarabağ ətrafında gedən söhbətlər həm 1918-ci ildə, həm də sonrakı illərdə erməni liderlərinin separatçı hə rəkətləri nəticəsində kəskinləşmiş və hər dəfə də Azərbaycan tərəfinin dərindən düşünülmüş tədbirləri ilə nizama salınmış dı. Erməni daşnakları isə bütün hallarda bu diyarın azərbay canlı sakinlərini qan dəryasında boğmağa cəhd göstərmişlər. 142
Ermənilərin bu bölgədə azərbaycanlılara qarşı düşmənçi- ik siyasəti 1905-1907-ci illər erməni-azərbaycanlı münaqişəsi zamanı özünü aydın şəkildə göstərmişdi. Lakin onların «ki çik Ermənistan» adlandırdıqları Qarabağ torpaqlarına ilk açıq iddiaları Rusiyada çarizmin devrilməsindən sonra başlamışdı. Əvvəlcə fevral inqilabı, sonra oktyabr çevrilişindən erməni lər öz ərazi iddiaları üçün məharətlə istifadə etmişdilər. Cəl lad Andronikin bu əraziyə gəlməsi ilə ermənilərin hərəkatı daha azğın xarakter almışdı. «Daşnaksütyun» təşkilatının bu illər ərzində güddüyü başlıca məqsədlərdən biri Qarabağın mühüm strateji mərkəzlərindən olan Şuşada erməni bayrağını ucaltmaq idi. Lakin həmin dövrdə erməni millətçiləri nə qədər cidd-cəhd göstərsələr də, şuşalılar onlara qarşı mərdanəliklə dayanmış, bütün vasitələrlə daşnakların öz çirkin məqsədlərini həyata keçirmələrinə imkan verməmişdilər.
iyun ayının 13-dən Gəncə quberniyasının Cəbrayıl-Qaryagin (indiki Füzuli) bölgəsində ermənilərin azərbaycanlılara qarşı silahlı çıxışları başlamışdır. Eləmin gün iki nəfər silahlı «Daşnaksütyun» əsgəri Qacar kəndinin sakini Əhməd Kərbəlayı Qasım oğlunun evinə gəlib müsəlman camaatını iyun ayının 16-da məşhur Ağoğlan mo nastırına dəvət edir. Deyilən vaxt Ağoğlana yığılan ermənilər və azərbaycanlılar qarşısında üç nəfər daşnak natiq çıxış edə rək azərbaycanlıları dilə tutur ki, hökumətə qarşı iğtişaşlarda birgə hərəkət etsinlər. Azərbaycanlılar isə bu çağırışa qəti eti razlarını bildirirlər. Bu zaman natiqlərdən biri onları hədələyir ki, «hərgah yığıncaqda danışılan sözləri müsəlmanlar qəbul etməsə, «Daşnaksütyun»un cəza qoşunu tərəfindən böyük təhlükələrə tuş gələcəklər». EHəmin yığıncaqdan sonra erməni millətçilərinin söylədiyi bəla öncə Şuşanın üzərinə çökdü. İğtişaş axırda Cəbrayıl uyez- dinə sirayət edib 25 varlı ailədən ibarət olan Divanəli kəndinə 143
gəlib çatdı və həmin kənd erməni quldurlarının qurbanı oldu. Divanəli qarət edildikdən sonra «Daşnaksütyun»un əsgərləri tərəfindən od vurulub yandırıldı. Hətta qiymətli dam-daşlar sökülüb Süst adlı erməni kəndinə daşındı. Divanəli kəndi da- ğıdılandan sonra Çarpaz (950 evdən ibarət varlı erməni kəndi idi) erməniləri Veysəlliyə hücum edib oranı da yandırıb viranə qoydular. Kədərli VeysəlIi hadisəsindən sonra «Daşnaksütyun»un ter rorçu dəstələri 150 evdən ibarət Qacar kəndinə hücuma keç dilər. Bu hücumlara firqənin generalı Sokrat Məlik-Şahnazarov başçılıq edirdi. Altı saat davam edən süngü və xəncər davasın da erməni əsgərləri böyük itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldular. M.S.Ordubadi yazır ki, bu döyüşdə 55 ev qarət edilib yandırıldı. Bu vaxt erməni terrorçuları müsəlman qadınlarını əsir almaq fikri ilə azərbaycanlıların sədlərinə ümumi hücuma başladılar. Lakin müsəlmanların müdafiəsinə qarşı dura bil məyib ağır tələfatla yenidən geri çəkildilər. Qacar hadisələri zamanı azərbaycanlılardan 12 nəfər öldürülmüş, döyüş mey danında 150 meyit qalmış, ermənilərdən isə 200-ə qədər ya ralanıb həlak olmuşdu. Bu müharibədə müsəlmanların malına- mülkünə dəyən zərər 90 mini ötmüşdü. Cəbrayıl və Qaryagin uyezdinin son hadisələrini qələmə alan M.S.Ordubadi öncə ermənilərin riyakarlığını açıb göstə rir, bəd niyyətlərini ifşa edirdi. O yazırdı ki, Bakı faciəsindən sonra bu bölgədə ermənilərlə müsəlmanlar arasında mehriban bir münasibət yaranmışdı. Lakin bütün bunlar zahiri bir mə həbbət imiş. Əslində isə erməni təxribatçıları azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin dağıdılıb yandırılması, qadınların əsarətə alınması barədə planlar üzərində düşünürdülər. Şuşa şəhərinin əvvəlinci faciəsindən sonra əslən şuşalı olan Mürsəl Hacıqulu oğlu Qaryagində Qarabulaq bazarında qonaqlıq edib məhəlli hökumət məmurlarını, bir çox əyan və tacir qismindən də də vət etmişdi. O cümlədən İsfəndiyar bəy Vəzirov və Ağabəy İş- 144
xanov da dəvət edilmişdi. Ağabəy erməni süvari olaraq həmin qonaqlıqda görünmür. Şübhədə qalan azərbaycanlılar şəhərə teleqramlar vururlar. Oradan cavab gəlir ki, Şuşada azərbay canlılarla ermənilər arasında qızğın müharibə gedir. Ermənilə rin hərbi qüvvələrinə həmin Ağabəy İşxanov başçılıq edir. Bu xəbəri eşidən müsəlmanlar Şeyxməli kəndinə yığışırlar. Bu kənd ətrafında sübhdən axşama dörd saat qalana qədər qanlı vuruşma gedir. Azərbaycanlıların həmlələrinə davam gə tirə bilməyən ermənilər Düdükçü kəndində toplaşırlar. Onları təqib edən azərbaycanlılar daşnak əsgərlərini buradan vurub çıxarırlar. Ermənilərin komandiri Ağabəy İşxanov isə əsir tutu lur. Bundan sonra «Daşnaksütyun»un əsgərləri Çəmənli kən dinə hücuma keçirlər. Evləri yandırıb qarət edir, qadınlara, uşaqlara, yaşlılara aman vermirlər. Lakin azərbaycanlıların müqavimətinə dözməyib ağır vəziyyətə salınan ermənilər Na- xulu kəndinə çəkilməyə məcbur olurlar. Müharibənin ertəsi günü onlar yenidən Ağbulaq adlı erməni kəndinə toplaşıb Çə mənliyə hücum etməyə hazırlaşırlar. Müsəlmanlar bu xəbəri alınca xüsusi nizamla döyüşə atılırlar. Ağbulaq müharibəsinin səhəri ermənilər 250 evdən ibarət Xırmancıq adlı erməni kəndinə yığılıb hər tərəfdən könüllü əsgər toplayır və qüvvələrini 2.500-ə qədər artırırlar. Qızğın döyüşlər nəticəsində azərbaycanlılar kəndi erməni əsgərlərin dən təmizləyirlər. Bu hadisələr zamanı Cəbrayıl və Qaryagin qəzalarında azərbaycanlıların VeysəlIi və Divanəli kəndləri dağıdılır. Qışlaq, Məzrə kəndləri də erməni hücumlarına mə ruz qalır, qarət edilib yandırılır. 1918-ci il və 1919-cu ilin əvvəllərində Cəbrayıl qəzası daha çox erməni təzyiqlərinə məruz qalan qəzalardan biri idi. Dekabrın 2-də erməni silahlı quldur dəstəsi Aşıq Məlikli kəndini yandırmış, kənd əhalisinin əmlakını talan etmiş, mal- qarasını dəstə üzvləri arasında bölmüşdü. Elə həmin gün er mənilər Xolaflı, Totor, Şıxlar kəndlərinə də hücum etmiş, ev --------------------- 145
lərə od vurmuş, mal-heyvanlarını məhv etmişdilər. Dekabrın 5-də Qaragöylü kəndinə basqın edilmiş, kənd sakinlərinə külli miqdarda ziyan vurulmuşdu. Dekabrın 7-də Arış kəndi belə bir hücuma məruz qalmışdı. Həmin ayın 18-də Sirik kəndi dağı dılmış və yandırılmışdı. 1919-cu il fevralın 27-də Ağcakənd, Bələnlər və Mülkədarlı kəndlərinin erməniləri ikinci dəfə bura hücum etmişdilər. 1918-ci ilin sonları və 1919-cu ilin əvvəl lərində Cəbrayıl qəzasında erməni silahlı quldur dəstələri azərbaycanlılar yaşayan Eyvazlı, Dolanlar, Şıxlar, M əlikli və başqa kəndləri də qarət edərək viran qoymuşdular. Bu qəzada azərbaycanlılara vurulan maddi ziyan on milyonlarla manata bərabər idi. ŞUŞA - Qarabağ ermənilərinin ən ümdə arzusu Şuşa qala sını ələ keçirmək idi. Ona görə də 1905-ci ildə Şuşa ən qaynar nöqtələrdən birinə çevrilmişdi. Şahidlərin ifadələrinə görə, iğ tişaşlar zamanı ən böyük qırğın bu şəhərdə baş vermişdi. Avqust ayının 16-da ermənilərin qəflətən təşkil etdikləri hücumlara şuşalılar, əslində, hazır deyildilər. Onlar buna heç əvvəldən inana bilmirdilər. M.M.Nəvvab 1905-1906-cı illərdə Şuşa şəhərində baş verən qırğınlar barədə yazırdı: «Tuğ, Tağ, Dağdağan, Mirikənd, Harov və digər ətraf kəndlərin ermənilə ri cəm olub belə qərara gəlirlər ki, qalanı (yəni Şuşa qalasını) asanlıqla ələ keçirmək üçün əvvəlcə ətraf kəndlərdə yaşayan müsəlmanları erməni hücumları ilə təngə gətirib bir qismi ni qırmaq, digər qismini isə qaçırmaq lazımdır. Kəndlərdən müsəlmanları təmizlədikdən sonra buralar xalis «Hayastan tor pağına» çevriləcək». Avqustun 16-dək ermənilər kütləvi şəkildə olmasa da, azər baycanlılara qarşı terror hadisələri törətmişlər. Şuşa qəzasın da Vəng kəndinin 300-dən çox erməni qulduru yaxınlıqdan keçən karvana basqın etmişdi: tacirlər öldürülmüş, əmlakları talanmışdı. 146
Lakin 1905-ci il avqustun 16-da Şuşada baş verən hadisələr erməni xəyanətini və riyakarlığını bir daha sübut etdi. Həmin gün müsəlman hissəsinə bitişik erməni məzarıstanında kazak- lar bir nəfər ermənini qətlə yetirirlər. Daşnaklar bunun güna hını müsəlmanların üzərinə yıxır və şəhərdə iğtişaş törətməyə başlayırlar. Birinci gün erməni məhəlləsinə qonşu olan Köçərli məhəlləsinə hücum olur. Onlar 8 evi yandırıb sakinlərini gül- lələyirlər. Xəlfəli məhəlləsində daha 10 ev yandırılıb sakinləri qətlə yetirilir. İğtişaşın ilk günləri müsəlmanlar çaşqınlıq içində yalnız özlərini müdafiə edirdilər. Ermənilər evlərdə, həyətlər də ələ keçən azərbaycanlıları odlu və soyuq silahla yerindəcə öldürürdülər. 18 avqust hadisələri zamanı Şuşada dəhşətli faciələr baş verdi. Erməni quldur dəstələri məhəllə-məhəllə gəzib müsəl man evlərinə, mülklərinə od vurur, dükanları qarət edib dağı dırdılar. Nəhayət, müsəlman könüllüləri həmin gün güc gəlib erməni hissələrinin qarşısını alırlar. Avqustun 19-da azərbay canlılar qüvvələrini səfərbər edib yenidən erməni separatçıla rına qarşı qəti hücuma keçirlər və erməni könüllüləri müqavi mətə dözməyib geri çəkilirlər. Avqustun 20-də müsəlmanların sakit olduğunu görən erməni millətçiləri yeni təxribatlar, qətl lər törətməkdə davam edirlər. Sabahı gün «Daşnaksütyun»un əsgərləri Realm məktəbi təmir edən 17 iranlı fəhlənin başlarını kəsirlər. Bu münaqişələrdə azərbaycanlıların 20 evi, çoxlu dükan ları dağıdılmış, soxsaylı dinc sakinlər həlak olumşdu. Malı bəyli kəndi talan edilmiş, Xankəndidə kazakların gözləri qarşısında qadınlar və uşaqlar qılıncdan keçirilmiş, doktor K.Mehmandarovun və azərbaycanlılardan ibarət silahlı dəs təyə başçılıq edən Nəcəfqulu ağa Cavanşirin malikanələri yandırılmışdı. Şuşa qəzasında qanlı hadisələr bununla sona yetməmişdir. Erməni-azərbaycanlı münaqişələri dövründə burada general- 147
qubernatorlar dəfələrlə dəyişdirilmişdi. Baş verən hadisələr dövründə sonuncu general-qubernator Qoloşşapov olmuşdur. M.S.Ordubadi yazırdı ki, Qoloşşapov yalnız zahirən sadə və təvazökar görünürdü. Əslində isə o, tamahkar, məkrli, müftə- xor, başqalarının hesabına varlanmış bir şəxs idi. Ermənilərin xahiş və şikayətlərinə həmişə diqqətlə yanaşır, azərbaycanlı ları cərimələyir, cəzalandırırdı. Halbuki hər baş verən mənfi halları, hətta qətlləri də ermənilər törədirdilər. Qoloşşapov geri çağırılandan sonra yerinə Alftan təyin edil mişdi. General Alftan isə hər iki tərəfi bir gözlə gördüyündən bəzi yerlərdə vəhşilik edən erməniləri cərimə edir, hətta cəza da verirdi. Erməni millətinə isə belə bir adam qətiyyən sərf etmədiyindən daşnaklar hiylələrə əl ataraq onu hakimiyyət nümayəndələrinin gözündən salırlar və o, buradan uzaqlaş dırılır. Qoloşşapov ikinci dəfə Şuşaya gəldiyi gün dörd nəfər müsəlman bağdan meyvə apardıqları vaxt daşnaklar tərəfin dən Əsgəranda öldürülür. General Qoloşşapovun müsəlmanlara iblis münasibətini bi lən ermənilər hər an bir bəhanə axtarırdılar ki, onu müsəl manların üstünə qaldırsınlar. Nəhayət, 1906-cı il iyulun 12-də ermənilər bir neçə gün əvvəl öz əcəli ilə ölmüş həmvətənlə rini generala göstərərək bildirirlər ki, bu adam azərbaycanlılar tərəfindən qətlə yetirilmişdir. General fikirləşmədən Köçərli məhəlləsinə artilleriya atəşi açılması barədə əmr verir. Həmin gün bir tərəfdən kazak dəstələri və piyada rus qoşunu, di gər tərəfdən ətraf kəndlərdən yığılmış 10 minə yaxın erməni könüllüləri, silahlı nizami əsgərlər və qaçaqlar azərbaycanlı məhəllələrinə doğru hücuma keçirlər. Nəticədə beş gün ərzin də şəhərin erməni hissəsi ilə sərhəddə olan bütün müsəlman evləri top atəşləri ilə dağıdılır və yandırılır. Azğınlaşmış qul durlar südəmər körpələri elə beşiklə birlikdə yandırır, uşaqları analarının əllərindən alıb başlarını daşa çırpırdılar. Bu qətli- amda iştirak etməkdən boyun qaçırmış ermənilər «Daşnak- sütyun» terror təşkilatının hökmü ilə edam olunmuşlar. 148
M.M.Nəvvabın yazdığına görə, Köçərli məhəlləsində mər hum şahzadə Bəhmən Mirzəyə mənsub olan, sonra oğlanla rı və ailəsi yaşadığı ev də Qoloşşapovun fitvası ilə birləşmiş erməni-rus quldur dəstələri tərəfindən yandırılır. Lakin azər baycanlılar bu döyüşdə də mətinlik göstərərək erməniləri ev lərinə, kazakları isə qərargahlarına qədər qovurlar. Qarşı tərəf böyük itkiyə məruz qalır. Vəziyyəti belə görən general Qoloş- şapov şəhərdə olan bütün rus qüvvələrini döyüşə daxil etmək barədə əmr verir. Döyüşlərin beşinci günündə azərbaycan lıların üzərinə qəti hücumlar başlanır. Lakin müsəlmanların qalib gəldiyini görən general vuruşmanın altıncı günü - iyulun 18-də hər iki tərəfdən vəkil götürüb şəhərin azərbaycanlı his səsinə gələrək barışıq elan edir. 1917-ci ildə Rusiyada olan dövlət çevrilişindən sonra lazı mi qədər silah əldə etmiş erməni quldurları azərbaycanlılara qarşı özlərini daha həyasızcasına aparmağa başlayırlar. «Daş- naksütyun» partiyası üstünlük əldə etmək üçün müsəlmanlar arasında sinfi mübarizəni qızışdırırdı. Nəticədə bir çox azər baycanlı mülkədarların, o cümlədən Fərrux bəy Vəzirovun zəngin və nümunəvi mülkü dağıdıldı. Bu ərəfədə Andronik üç dəfə Zabuğ dərəsindən keçərək Qarabağın mərkəzi Şuşa şəhərini tutmağa təşəbbüs edir. Lakin onun hücumları yerli müsəlman əhali tərəfindən dəf edilir. Hər dəfə qanlı döyüşlərdə Andronik böyük itki verərək geri çəkilməyə məcbur olur. Hər tərəfdən erməni əhatəsində olan Şuşanın vəziyyəti çox ağır idi. Əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan Şuşa və ətraf dakı bir neçə müsəlman kəndi 173 erməni kəndi tərəfindən üzük qaşı kimi əhatəyə alınmışdı. Bura gedən yolların erməni lər tərəfindən kəsilməsi nəticəsində 8 ay, yəni türklər gələnə dək Şuşa şəhəri və dağ zonasındakı azərbaycanlı kəndlərində ki azərbaycanlı əhalinin vəziyyəti həqiqətən faciəli olmuşdu. 149
Şahidlərin ifadələrinə görə, 1918-ci ilin dekabrında ermə nilər ikinci polis sahəsinə daxil olan Qoqo kəndinin azərbay canlılar yaşayan 55 evdən ibarət xanimanlıqlarım dağıdır və yandırırlar. Mülkədar Cavanşirin malikanəsi də dağıdılıb yan dırılır, ailə üzvləri, xidmətçiləri qətlə yetirilir. Ermənilər Tuğ kəndinin azərbaycanlılara məxsus hissəsini də dağıdırlar. Hətta 1919-cu ilin mayına qədər həmin kəndin əhalisi əsir kimi saxlanılmış, onlardan ermənilərin hakimiyyə tinə tabe olmaq tələb edilmişdir. 1918-ci ilin payızında ermə nilər 33 evdən ibarət Salakətin kəndini viran qoymuşlar. Elə həmin vaxtlarda Şıxınlı, Kövşatlı, Divanlılar və Çaraküz kənd ləri də tamamilə yandırılmışdı. 1918-ci ilin yayında ermənilər Pərioğlular kəndi yaxınlığında köçəri alaçıqlarına hücum edə rək onları qarət etmiş, Zarıslı kəndinə məxsus 300-dən yuxarı mal-qaram aparmışlar. Bundan başqa, Molla Nəsrəddin yolun da Şuşadan Cəbrayıla un dalınca getmiş 12 nəfər azərbaycan lını qətlə yetirmişlər. Təkli kəndinin əhalisinin 700-dən yuxarı qoyun olan sürüsü quldur dəstələrinə paylanmışdı. 1919-cu il martın 9-da ermənilər Şuşa şəhərinə yaxın şose yolunda 4 nəfər azərbaycanlı əsgəri güllələmişlər. 1918-ci ilin avqustun da ermənilər Atmazlı, Keştmazlı və Qazanlı kəndlərini talan etmiş, 240 ailədən ibarət Gülablı kəndini dağıtmışlar. Ermə nilər Xıdırlı kənd icmasına məxsus çoxlu mal-qaranı aparmış lar. Bundan başqa, Mərzili kəndinin azərbaycanlı əhalisini öz ata-baba ocaqlarını tərk etməyə məcbur etmişlər. 1918-ci ilin • martında quldur dəstələri Sokrat Məlik-Şahnazarovun başçılığı ilə Abdal kəndini dağıtmışlar. Həmin ilin avqustunda Qara dağlı, Xocavənd kəndlərini qarət etmişlər. Onlar Xocalı kən dində də azərbaycanlı əhalini öz yerlərini tərk etməyə məcbur etmişlər. Məlumatdan görünür ki, bu hadisələr zamanı, sadə hesablamalara görə, qəzanın Azərbaycan əhalisinin çəkdiyi zərər 100 milyon manatdan çox olmuşdu.-Öldürülənlər üzə rində ağlagəlməz vəhşiliklər edilmişdi. 150
Ermənilərin bütün pozuculuq hərəkətlərinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin və müvəqqə ti general-qubernator X.Sultanovun ciddi səyləri nəticəsində 1919- cu il avqustun sonlarında Azərbaycan hökuməti ilə Qa rabağ Erməni M illi Şurası arasında deklarasiya imzalanır. Bu deklarasiya ilə Qarabağ erməniləri Azərbaycan hökumətinin hakimiyyətini tanıyır. Azərbaycan hökuməti isə onlara mədəni milli muxtariyyət hüququ verir. Lakin bununla belə, sülhü qəbul etməyən erməni ideoloq ları «Ararat Respublikası» hökumətinin gizli tapşırıqlarını hə yata keçirmək üçün yollar axtarır, yeni çaxnaşmalara hazırlaşır və bunun üçün fürsət gözləyirlər. Ermənilərin belə bir çıxışı 1920- ci il mart ayının 22-də Novruz bayramı günü baş verir. Həmin gün Şuşa şəhəri, Şuşa qəzası və onunla qonşu olan digər qəzalarda eyni vaxtda ermənilər qiyam qaldırırlar. Mart ayının 23-də bütün günü şəhərdə atışma gedir, gün batana yaxın qiyamçılar Azərbaycan ordu hissələri qarşısında dayana bilməyərək şəhəri tərk etməyə məcbur olurlar. Ermənilər eyni vaxtda Xankəndiyə də hücumlar edirlər. Onların da hücumları dəf olunur. Yalnız Əsgəran qalasına hücum edən ermənilər qeyri-bərabər döyüşdə azərbaycanlı əsgərləri oradan çıxarır, qalanı ələ keçirirlər. Bu hadisələr haqqında daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilov öz məruzəsində qeyd edirdi ki, erməni lər bu vuruşa başlamaq üçün böyük hazırlıq işləri görmüşlər. Ümumi bir xəbərdarlıq siqnalı da olmuşdur. Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Şuşa kəndində atılan top atəşi ilə verilən xəbər darlıq üzrə Şuşa qəzası kəndləri ilə yanaşı, Qarabağın Cavan şir və Zəngəzur qəzalarında da erməni əhalisi qiyam etmişdi. Əlbəttə, bu qiyam nə qədər böyük bir miqyasda hazırlansa da, onların hücumları dəf edilmişdir. CAVANŞİR - «Daşnaksütyun» üzvlərinin Cavanşir qəzasın da törətdikləri qırğınların əsas səbəbi bu ərazilərdə yaşayan azərbaycanlıları yurdlarından qovub, həmin yerlərə erməni 151
ləri köçürmək idi. Bu məqsədlə onlar Tərtər və Xaçın dai rələrindəki kəndləri dağıdaraq Gəncədən Şuşaya qədər şose yolu çəkmək qərarına gəlmişdilər. «Daşnaksütyun» komitəsi həmin yolun çəkilməsi üçün 60 min manat pul da ayırmışdı. O dövrdə Cavanşir uyezdi üç polis sahəsinə bölünərək idarə olunurdu. Birinci və ikinci sahələrdə Həsənqaya, Sərv, Ya rımca, Sistula, Kaxrılar kəndlərindən başqa yerdə qalan kənd lər azərbaycanlılara məxsus idi. Üçüncü sahə isə Dağbasar kəndlərindən ibarət olub, əsasən varlı və sərvət sahibi olan ermənilərin əlində idi. Bu sahədə azərbaycanlıların yaşadıqla rı Dəmirli, Hacıqərvənd, Çıraqlı, Umudlu, İmarət Qərvənd, Xaçın çayı boyunca Şaxavənd, Köynəpay, Əliağalı, Sırxavənd, İsmayıIbəyli kimi dağlıq kəndləri var idi ki, onlara da Kolanılar deyilirdi. Ermənilərin xəfiyyə cəmiyyəti çalışırdı ki, bu kənd ləri ələ keçirsin. Çünki onlara elə bir yol lazım idi ki, İrəvan, Şuşa, Zəngəzur və Gəncə erməniləri bir-biri ilə daim əlaqədə ola bilsinlər. M.S.Ordubadi yazırdı ki, daşnaklar azərbaycanlı kəndlərinə ciddi zərbələr vurmaq üçün hər an tədarükdə idi lər. 1905-ci il sentyabrın 26-da odlu silah daşıyan bir dəstə «Daşnaksütyun» vəhşiləri Əsəd adlı bir müsəlmanı öldürür. Bu xəbər camaata çox pis təsir bağışlayır. Belə ki, həmin gün ermənilərdən bir neçə yük barıt, bomba, tüfəng və İsveçrə dən göndərilmiş odlu silahlar müsadirə olunur. İstintaq zamanı müəyyən edilir ki, içi bomba və barıtla dolu iki yeşik sursat kənd müəllimləri Andriyans, Mirzəyans və Sabah Sahakyans adlı şəxslərə yetişməli imiş. Bu hadisədən bir neçə gün sonra «Daşnaksütyun»un firqə üzvləri Hacıqərvənd kəndinin sakini Hümmət bəy Paşabəyoğlunu əsir edib aparır və vəhşicəsinə qətlə yetirirlər. Eyni vaxtda Sırxavənd kəndindən meşəyə get miş Abbasqulu və İman Həsənxan oğlu ermənilər tərəfindən öldürülür, başları kəsilir, meyitləri isə yandırılır. Bu vəhşilikləri cavabsız görən separatçılar 1905-ci il oktyabrın 3-də şeypur 152
sədaları altında 400 nəfərdən yuxarı erməni atlıları ilə xalqı mızın qəddar düşməni Amazaspın başçılığı altında Sırxavənd kəndinə hücuma keçirlər. Bu yürüşdən qorxuya düşən kənd əhalisi meşələrə qaçanda quldur ermənilər tərəfindən qətlə yetirilir. Az bir zamanda Sırxavənd kəndi «islam cəsədləri» ilə dolur. Ondan sonra Sırxavəndə qonşu olan Əliağalı kəndləri talan edilib dağıdılır. Məşhur mülkədar İsmayıl bəy və Cavad ağa Cavanşirin imarətləri də qarətdən sonra yandırılır. Vəh şilər südəmər uşaqları beşiyində odlayır, bəzən də anaların qucağından alıb divarlara çırparaq parça-parça edib süngülərə keçirirlər. Əhvalatdan bir gün sonra bu ağrılı xəbər Tərtər qəsəbəsinə yetişir. General Taqaşvili sülh üçün iddiaçı olan millətləri Tər tərə dəvət etsə də, azərbaycanlılardan başqa ora heç kəs ayaq basmır. «Daşnaksütyun» orduları həmin il noyabrın 22-də Ma- dagiz, Çaylı, Namis və digər erməni kəndləri könüllülərinin köməyi ilə Dəmirli kəndini mühasirəyə alırlar. Sonra kəndin imarətləri atəşə tutulur. Separatçı quldur birləşmələrinə müqavimət göstərmək üçün Cavanşir qəzasının müsəlmanları şura çağırıb tədbirlər görmək, müdafiədən hücuma keçib erməniləri qovmağı təklif edirlər. Lakin çox təəssüflər olsun ki, Cavanşir bəyləri həmin şuranın işinə mane olur, təkliflərini qəbul etmirlər. Bu da noyabrın 31-də Hacıqərvənd və Çıraqlı kəndlərinin faciələri ilə nəticə lənir. Həmin kəndlərin camaatı Pürxud kəndinə çəkilir. Ermə nilər bu kəndi də qarət edib yandırırlar. Oktyabr ayının 3-dən dekabr ayına qədər Dəmirli, Çıraqlı, Hacıqərvənd və Pürxud kəndləri yanıb qurtarır. Bu vaxt Tərtər dərəsində Umudlu kəndindən başqa bir müsəlman kəndi qalmamışdı. Ona görə də kənd camaatı Pivovarovdan mühafizə üçün kömək istəiyr ki, buradan köçüb getsinlər. Qəza rəisi müxtəlif bəhanələrlə azərbaycanlıların bu müraciətinə də baxmır. Umudlu camaatı 1905-ci il dekabrın 26-da qiymətli əşyalarını arabalara yüklə 153
yib, sürülərini də götürüb kəndi tərk edir. Lakin yolda erməni hiyləsinə düçar olurlar. Vəhşilər bu insanları da qəddarcasına qətlə yetirirlər. Qarışıqlıqda həmin gecə insan sallaqxanasın dan yalnız 30 nəfər sağ qurtara bilir. M.S.Ordubadi özünün «Qanlı illər» əsərində yazırdı: «Bə şər tarixinə nəzər salsaq görərik ki, indiyə qədər heç bir xalq qadın tayfasına bu qədər cəfa etməmişdir ki, ermənilər Umud lu camaatına etdilər. Bir ananın qabağında 3-4 balasını qurban edib, balalar əl-ayaq çaldıqda ananı gözləri yaş ilə dolu bir halda bihörmət etmək insafdırmı?! Budurmu erməni mədəniy yəti?! Bu xəbis rəftarla istiqlaliyyət həvəsində olan bir millətin axırı nə olacaqdır, xəyalındayam. 150-yə qədər övrət və kişini doğrayıb, bir-biri üstə qalayıb atəş ilə yaxmaq mədəniyyətli bir millətə yaraşandımı?.. Bircə Cavanşirdə olan məzlumiyyət layiqincə yazılsa idi, islamların məzlumiyyətini isbat üçün ki fayət edərdi». Erməni daşnakları 1906-cı il yanvarın birinci günü Amazas- pın rəhbərliyi ilə Papravəndə hücum edirlər. Lakin burada on lar biabırcasına məğlubiyyətə uğrayırlar. 1917-ci ilin dekabrından başlayaraq Kolanlı icmasına da xil olan kəndlər ermənilər tərəfindən, demək olar ki, tamami lə dağıdılmışdı. Daşnak quldur dəstələri həmin azərbaycanlı kəndlərində basqınlar törətmiş, onlardan Ermənistan Respub likasına tabe olmağı tələb etmişlər. Hətta azərbaycanlılardan zorla vergi toplamışlar. Həmin kəndlərin əhalisinin bu cür kölə vəziyyəti bir çox aylar, bəzi kəndlərdə isə hətta 1918-ci ilin sentyabr-dekabr aylarına qədər davam etmişdi. Nəhayət, ermə nilərin əlindən cana doymuş həmin kəndlərin əhalisi qərara gəlmişlər ki, nə yolla olursa-olsun erməni quldur dəstələrinin əhatəsini yarıb arandakı azərbaycanlı kəndlərinə getməlidir lər. Onlar bu əməliyyatı həqiqətən dəhşətli tələfatlar hesabına həyata keçirə bildilər. Qaçqın kəndlilərin çoxu - xüsusilə qa dınlar və uşaqlar soyuqdan, aclıqdan və xəstəlikdən yollarda 154
məhv olmuş, qaça bilməyənlər - xəstə, qoca və hətta əlillər belə qəddarcasına güllələnmiş, xəncərlə doğranmışlar. Toqquşmalar zamanı bir neçə kənd camaatı (İmarət Qər vənd, Umudlu) ermənilərin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün hətta qarlı Murov dağının keçilməz yollarına üz tutmuş və daha çox itki vermişdi. Ermənilərin həyasızlığı o yerə çatmış dı ki, 1918-ci ilin yaz və yay aylarında Cavanşir qəzasının düzənlik hissəsinin müsəlman əhalisinə qarşı da zorakılıq tət biq edilmişdi. Ermənilər Tərtər çayının qabağını kəsərək başqa istiqamətə yönəldir və qəzanın aran kəndlərinin əkinlərini su suz qoyaraq onlara böyük zərər vururdular. İş o yerə çatmışdı ki, aran kəndlərində içməli su belə yox idi. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına təqdim olunmuş araşdır malara və onların əsasında tərtib edilmiş aktlara görə Cavanşir qəzasında ermənilərin müsəlman əhaliyə vurduğu zərər on larca milyon manata bərabər olmuşdur. Yüklə 29,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|