Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6
FELLƏRDƏN AD DÜZƏLDƏN ŞƏKİLÇİLƏR
Yüklə 17,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FELLƏRDƏN AD DÜZƏLDƏN ŞƏKİLÇİLƏR Qədim türk yazısı abidələrinin dilində adlardan ad dü- zəldən şəkilçilərə n isb ətən fellərdən ad düzəldən şəkilçilər daha maraqh leksik-qram m atik xüsusiyyətlərə malikdir. Türk dillərində, o cüm lədən qədim türk yazısı abidələrinin dilində fellərdən ad düzəldən alm m a şəkilçilər yoxdur. M əlum faktdır ki, türk dillərində ahnm a sadə fellər işlənm ir. Bu dillərdə torkibi fcllərin də yalm z birinci komponenti ahnm a sözlərdən ibarət ola bilər; ikinci kom ponent heç vaxt ahnm a söz olm ur. N əzərə alsaq ki, türk dillərində şəkilçilər m üstəqil leksik monası olan söziərdən ə m ə lə gəlm işdir, h ətta tərkibi fcllərin ikinci komponenti də türk m ənşəli fellərlə ifadə olunur, onda aydm olar ki, fellərdən ad düzəldən şəkilçilər yalnız türkm ənşəli olmalıdır. Fcllərdən ad ə m ələ gətirən şəkilçilərin bir xüsusiyyəti də budur ki, onlann ə m ə lə gətirdiyi sözlərin substantivləşm ə dərəcəsindən asıh olm ayaraq, həm in sözlərdə fellik - hal və h ərəkət çalan hiss edilir. Fellərdən ad əm ələ gətirən şəkil- çilərin üçüncü xüsusiyyəti d ə budur ki, onlann əm ələ gətirdiyi ycni sözlərdə h əm isim, h əm də sifət xüsusiyyəti olur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində feliərdən ad düzəldən a.şağıdakı şəkilçilər işlənir. 1. -ğııçı, -güçi şəkilçisi. Bu şəkilçi -ğu, -gü və -çı, -ç i şə- kilçilərinin birləşm əsindən əm ələ gəlmişdir. -ğuçı, -güçi şə- kiiçisinin sözdüzəltm ə m ənası müasir A zərbaycan dilindəki -ıcı, -ici, -ucu, -ücü şəkilçisinin mənasına uyğundur. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğuçı, -güçi şəkilçisi fel köklərinə artınlıb həm in fellərdə ifadə edilən iş, hal, h ərək ətin icraçısı m ənasını bildirən isim lər əm ələ gətirir: ajK"de" - ayğuçı (T 10) "deyən, vəzir, m əsləhətçi", / r 'e t " - itgüçi (K T şm 13) "edən, icraçı". Bu şəkilçinin əm ələ gətirdiyi adlar cüm lədə ö zün dən sonra gələn sözün təyini vəzifəsində də işlənə bilir. 2. -ık, -ik, - uk, -ü k şəkilçisi. Bu, qədim tü rk yazısı abidələrinin dilində fəal sözdüzəldici şəkilçilərdən biridir. O , fellərə artırıldıqda h əm isim, h ə m də sifət ə m ələ gətirir. A. -ık, -/İ'şəkilçisi isim düzəldir. Feldən isim düzəldən bu şəkilçi m ü x təlif m əna çalarlı isim lər əm ələ gətirir. a) F ellərə artırılaraq m əkan çalarh isim lər ə m ə lə gətirir: y a n t ık \j 26) "yamac", to-"dur" - tu ru k {J 24) "dayanacaq". b) F ellərə qoşularaq rütbə, vəzifə bildirən isim lər düzəldir; öuy«r"buyur" - b u y u ru k {K J ş 38), "buyuruk", tut"\\xi" - tu tu k{% '\ş 38), "tutuk". c) F ellərə bitişərək proses adı bildirən m ü cərrəd isimlər əm ələ gətirir: ^ lık (K T c 3) "əm r, fərm an", y a z u k (BK ş 36) "səhv, günah". ç) F ellərə artılaraq heyvan adı əm ələ gətirir: k e y ik (T 8) "keyik, ceyran (tullana-tullana qaçan)". d) F ellərə bitişərək vasitəsilə iş v ə h ərək ə t icra olunan alət admı ifadə edən isim lər əm ələ gətirir: ya ra k (K Tş 33) "yaraq", adakiY ^Y şm 7) "ayaq". g) B əzən tədqiqatçılar bu şəkilçi vasitəsilə fellərdən iş və hərək ətin nəticəsini bildirən isim lər də düzəldiyini göstərirlər: b a r k { K lc 12) "sərdabə". ğ) Bu şəkilçi vasitəsilə bəziən fellərdən hərək ətin tərzini bildirən zərflər əm ələ gəlir: y a d a ğ iK -lş 28), "piyada, ayaq ilə". B. -ık, -ik şəkilçisi sifət düzəldir. B u şəkilçi vasitəsilə m ü xtəlif çalarh sifətlər də əm ələ gəlir: y ım şa k (KTc 5) "yumşaq", ırak (K Tc 5) "uzaq", arık (K T c 8) "arıq", yablak (K T c 7) "pis", y a ğ u k (K T c 7) "yaxm", basık (Y 41) "yastı, basılmış", tu ru k{¥ JJş 37) "arıq", bödük (O 6) "böyük", a r tu k ij 40) "artıq". 3. - ak, - ə^ şək ilçisi. Eyni fonetik tərkibli şəkilçi adlardan da ad düzəldir. Fellərdən ad düzəldən -ak, -ə k şəkilçisi qədim türk yazısı abidələrinin dilində qeyri-m əhsuldar işlənən şəkilçilərdəndir və iki m əqam da işlənir: a) F ellərə birləşdirilərək proses adı bildirən isim lər əm ələ gətirir: ə m g ə k (K T ş 19) "əziyyət" b u lğ a k (K T ş 4) "iğtişaş". b) F ellərə artınlaraq m üxtəlif m ənalı sifətlər düzəldir: ya b la k{U Ç 17) "pis". 4. -ığ, -ig, -ğ, -g şəkilçisi. Türkoloqlarm böyük əksəriy- yəti, o cüm lədən m əşhu r türkoloq V.V .Radlov -ık, -ikv B -ığ, -ig şəkilçilərini bir şəkilçinin variantı hesab edir: birinci kar samitli, ikinci cingiltili sam itli variantdır. Lakin fərq tə k cə sam itlərin kar, yaxud cingiltili olm asmda deyildir. Bu şəkilçilər təkcə fonetik tərkiblərinə görə deyil, leksik-qram m atik m ənalarm a görə də fərqlənir. M üasir türk dillərində - ık , -ak şəkilçisi öz şəklini qoruyub saxlam ışdır, -ığ, -ig şəkilçisi isə m üasir türk dillərində, xüsuson oğuz qrupu dillərində son sam itini itirmişdir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilinde -ığ, -ig şəkilçisi m əhsuldar sözdüzəldici m orfem lərdəndir. O, fel köklərinə artırı- lıb həm isim, h əm d ə sifət əm ələ gətirir. A. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ığ, -ig şəkilçisi fel köklərinə əlav ə edilib m ü xtəlif m ənah isim lər düzəldir. a) F ellərdən işin nəticəsini bildirən isim lər əm ələ gəti- rirlər: b iti "yaz" - b itig {K T c 13) "yazı", ba "bağla" - b a ğ { Y I), "bağ, ip", />■/;/"bölm ək" - ü lü g (K T ş 29) "hissə", y o /" y o l (maq)" - y o Iu ğ {\iK c q ) "yoluq, yolımmuş". b) F ellərdən proses adı bildirən isim lər düzəldir: öt "xahiş etmək" - ötüg (B K ş 39) "xahiş", 5or "sormaq, soruşm aq" - soruğ (Süci) "sorğu, soraq". c) F cllərdən h ərək ətin obyektini, vasitəsini, alətini ifadə edən isim lər ə m ə lə gətirir: kap "qapamaq, örtm ək" - ka p ığ (K Tc 4) "qapı", w "döyüşm ək" - sügüg (T 28) "süngü" ç) F ellərdən yer adı bildirən isim lər düzəldir: k e ç "keçmək" k e ç ig {T 35) "keçid, bərə", /‘i/r"durm aq" - turuğ{Siıci) "keşikçi". d) Fellərdən m ücərrəd anlayış ifadə edən isim lər ə m ə lə gətirir: b il "bilmək" - bilig (K T ş 5) "bilik", a z "azmaq" - a z ığ (K Ç 18) "acıq, hirs". g) F ellərə artınlaraq ya əlavə edildiyi felin sem antik m ənası ilə əlaqədar olan peşə, sənət bildirən, y a da felin m ənasm dakı prosesi keçirmiş şəxs bildirən isim lər ə m ə lə gətirir; kör "görmək" - kö rüg (T 8) "casus", tir "yaşamaq" - tirig (MÇ 40) "diri", ö/"ölm ək" - ä/ü;^ (K Tşm 9) "ölü". ğ) F ellərə artınlaraq icraedici şəxsi bildirən isim lər əm ələ gətirir. ö"öyrənm ək" - qg^(KTş 31) "ana, öyrədən". B. Q əd im türk yazısı abidələrinin dilində -iğ, -i^ şək ilç isi sifət əm ələ gətirir. a) F ellərə artırıldıqda ölçü (zaman və m əkanca), kəm iyyət və kcyfıyyət bildirən sifətlər ə m ələ gətirir: ka tığ Q B 100) "qatı", is ig iY 43) "isti", ü /« ^ (K T ş 34) "ulu", k iç ig {B K ş 41) "kiçik". b) F ellərə artınldıqda hal və ya vəziyyət ifadə edən sifətlər yaradır; bu sifətlər artibutiv isim lər kimi d ə işlənir: tir "yaşamaq" - tirig {K T şm 9) "diri", ö7"ölm ək" - ö Iü g iJ L l şm 9) "ölü", "qanşm aq" - kam aşığiJL lşva 31) "qarışıq". c) F ellərə əlavə edilib dad bildirən sifətlər əm ələ gətirir: açı "acı olm aq" - açığ (M Ç 18) "acı", sü ç i "şirin olmaq" - süçig (K Tc 5) "şirin". ç) Bu şəkilçi qədim türk yazısı abidələrinin dilində ir/er naqis felinə artınldıqda da sifət əm ələ gətirir: er"id i, /m/>naqis felin kökü) i" - erig (K T c 13) "olmalı, yaşam ah". 5. -ka, -kə, -ğa, -gə şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələ- rinin dilində bu şəkilçi işləkliyini itirmək, daşlaşmaq üzrə ol- muşdur; tam ğa (K T şm 12) "damğa", y u yk a (T 13) "yuxa, nazik", y in ç g ə (T 13) "incə" sözləri artıq kök və şəkilçiyə bölünmür. Gürnan ki, bu şəkilçi vasitəsilə əm ələ gələn (K Ç 11) "bulam aq, qanşdırm aq", (B K şm 13), "incitmək, əziyyət verm ək", tarka (T 22) "qiyam q a l d ı r m a q " felləri də tərkib m orfem lərinə aynlm ır. Bu şəkilçinin iştirak etdiyi üç sözü kök və şəkilçi moı fem lərinə ayırm aq olur: b il "bilmək" - bilgə (K T şm 13), "müdrik, bilici", ö "öyrənm ək" - ögə (Y 45), "müdrik, bilikli" və k ıs "qısmaq, kəsm ək, qısaltmaq" - ktsğa (K Ç 23) "qısa". Bu sözlərdən bilgə v ə ögə həm isim, həm də sifət kimi, kısğ a isə yainız sifət kimi işlənir. 6. -/, -y şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində az məhsuldar olan bu şək ilçi vasitəsilə cəm i dörd söz düzəldilir ki, bu sözlərdən birinin kökünün fcl olm ası şübhəlidir: y a z ı (T 36) "yazı, düzən", k a h (T 30) "qalıq", k o k ı { B K c 11) "qoxu", b iriki (K T ş 27) "birləşmiş". Bu sözlərdən ya zı, k a lı və k o k ı isim birikı isə sifətdir. 7. -nç şək ilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilindo bu şəkilçi fellərdən mücərrəd məna ifadə edən isim lər ə m ə lə gətirir: bıılğa «bulamaq, qanşdırmaq» - bulğanç (T 22) «qarışıq- hq, qiyam.», tarka «qiyam qaldırmaq» - tarkanç (T 22) «üsyan- kar, qiyam çı», u «bacarmaq» - unç (T 24) «inam, əm inlik», öt «xahiş etm ək» - ö tü n ç iT 15) «xahiş, m üraciət», ö;Ar «öyünm ək» - ökünç (Y 28) «inam, fəxr, iftixar», k o rk «qorxmaq» - ko rkm ç (IB 55) «qorxunc», ögrə (ögrü) «sevinm ək» - ögrünç (IB 54) «sevinc», k ö zü «fəxr etm ək» - kö zü n ç (Y 28) «şan, şöhrət, şərəf, fəxr, iftixar», ə z ə «adət etm ək» - ə zə n ç (Y 28) «adət, dəb», ına «inanmaq» - m a n ç (Y 32) «inanılan adam». 8. -n, -ın, -in, -un, -ün şəkilçisi. Q ədim tiirk yazısı abidələrinin diiində bu şək ilçi fellərdən həm isim , həm də sifət əm ə lə gətirir. A. Bu şək ilçi feilərə əlavə edildikdə m ü x təlif mənalar ifadə edən isim lər düzəldir. a) Fellər artırılaraq proses adı bildirən isim lər ə m ə lə gətirir: t?/'«əkm ək» - ək in {BK. şm 11) «əkin», «axmaq» - akun (Y 2) «axın», k ıy «doğramaq» - k ıy m (T 32) «cəza», sa «saymaq» - san (B K c 12) «say». b) Fellərə artırılaraq prosesdə iştirak edən şəx s bildirən isimlər ə m ə lə gətirir: k ə l «gəlm ək» - kəUn (Y 3) «gəlin», bo l «olm aq»/^ü/«tapm aq» - bolm /bulın {K Ç 5) «əsir». c) Feldən əşy a adı bildirən isim düzəldir: k a l «qalmaq» - /:5////(Süci) «başhq». ç) Fcliərə artınlıb işin, hərəkətin nəticəsini bildirən isim iər ə m ə lə gətirir: tö g «damğalamaq» - tökün (T 54) «damğa». B. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ın, -in şə k ilç isi fellərdən sifət də ə m ə lə gətirir; u z «uzanm aq» - uzım (T 5 2 ) «uzun», k a l «qalm aq» - ka lm (Y 28) «qalm», y o ğ «böyüm ək» - y o ğ u n {T 14) «yoğun». 9. -ım , -im şəkilçisi. Q ədim türk yazısı ab id ələrin in dilində bu şəkilçi fellərə artınldıqda m ü x təlif m ə n ah isim lər əm ələ gətirir. a) F ellərd ən vasitə, alət, əşy a adı bildirən isim lər düzəldir: Xreü'«geymək» - kedim {¥JX ş 33) «geyim». b) F ellərdən ölçü bildirən isim lər əm ələ gətirir: ba t «batmaq» - batım (K T ş 35) «batım». c) F cllərdən hadisə və prosesin son nəticəsini bildirən isim lər düzəldir: öy«ölm ək» öIüm iJR 18) «ölüm». ç) Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçi ilə adlardan da isim lər düzəlir; bar «var, dövlət» - barım (B K ş 24) «dövlət». 10. -m ak, -m ək, -m ağ, şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçi vasitəsilə fellərdən cəm i üç ismin düzəlm əsinə təsad ü f edilir; y e lm ə g (T 52) «basqm, kəşfiyyat», eşitm əkÇ Y 39) «eşitməto> (isim kim i), a rm a kÇ S ^ ş 6) «yalan». 11. -ma, -m ə şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin di- lində qeyri-m əhsuldar işlənən bu şəkilçi fellərə artınldıqda proses adı bildirən isim lər ə m ə lə gətirir: y e l «sürətlə getm əb) - y e lm ə (T 34) «kəşfıyyat dəstəsi», tə g «hücum etm ək» - təgtnə (Y 10) «hücum , döyüş». 12. -ğaa, -gən şəkilçisi. Az m əhsuldar olan bu şəkilçi fellərə artırıldıqda, əsasen, isim , bəzən isə sifət əm ələ gətirir: tab «tullana-tullana qaçm aq» - tabışğan (MÇ 20) «dovşan». 13. -an, -ə /3 şəkilçisi. G üm an ki, -ğan, şəkilçisindən birinci sam itin düşm əsi nəticəsin də yaranmışdır. Fellərə ar- tınldıqda proseslə əlaqədar olan isim əm ələ gətirir; y ıl «sü- rünm ək» - y ıla n (HT 7) «ilan (sürünən)» ç ık «yonmaq» - çıkan (K T şm 7) «usta, nəqqaş (yonan)». 14. -ağən, -əyən şəkilçisi. Fel köklərinə artınlaraq daimi əlam ət bildirən sifətlər (feli sifətlər yox!) əm ələ gətirir: kap «qapmaq» - kapağan (T 61) «qapağan», k ıy «doğramaq, qıy- maq» - kıyağan (Y 4) «doğrayan, qıyan». 15. -t şəkilçisi. Fellərdən proses adı bildirən isimlər düzəldir; s ığ ıt (K T şm I I ) «sıtqı», e lə t (Y 28) «əziyyət», y o n t (Y 3) «İIxı». 16. -id şəkilçisi. Fellərdən mücərrəd m ənalı isim lər düzəldir; /^ « ə y m ə k » - /^7c/(KTc 10) «yalan». 17. -sar, -sər şəkilçisi. Qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçi fellərdən iş, hərəkət icra edən şə x s bildirən isim lər əm ə lə gətirir; ä t «atmaq» - atsar (Y 28) «atıcı», u t «udmaq» - utsar (Y 2 8 ) «uducu». 18. -lə g şəkilçisi. Feldən sifət ə m ə lə gətirən şəkilçidir; ö d «vaxt keçirm ək» - ö d səg (B K ş 34) «m üvəqqəti», ö t «ötm ək» - ö tü Iəg {B K ş 34) «ötücü, keçici». 19. -sık, -s ik şəkilçisi. Fellərdən bərəkət adı düzəldən şəkiçidir; Aa/‘«batmaq» - b a t s ı k i ^ c 2) «batan», /*ö^«doğmaq» - to ğ sık (]L i: c 2) «doğan», «acmaq» - a ç s ı k i } ^ c 8) «acan», to d > to «doym aq» - to sık (KT c 8) «doyuş», udı «uyumaq» - u d ı s ı k i j 12, 22) «yuxu», o////-«oturmaq» - o lu rsık {T 12,22) «rahatlıq», to/«tutm aq» - tutsık{K .i: c 4) «tutuş». Q ədim türk yazısı abilərinin dilində -sık, -sik şəkilçisi fellərə artınldıqda işin icrasımn nəticəsini ifadə edən isim lər də ə m ə lə gətirir; ü/y «bölm ək» - ülƏ sik{K.T c 6) «h issə, pay». 20. -ğu, -g ü şəkilçisi. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şək ilçi fellərə artırıldıqda hərəkət adlan ə m ə lə gə- tirir: ^tT«verm ək» - bergü(M Ç 21) «verm ə», top/^ «toplamaq» - to p la ğ u {T 13) «toplama», ü z m z x m k » - ü zg ü {T 14) «üzm ə», a y «dem ək» - ayğu (T 10) «demə, m əsləh ət vermə», kara «baxmaq» - karağu{T 34) «keşik çəkm ə», /y^ etm əb) - itg ü { K T şm 13) «etm ə, hazırlama», kö r «görmək» - kö rg ü (K T ş 23) "görmə, baxma". Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğu, -^ //şək ilçisi ilə ə m ə lə g ələn hərəkət adları -Iık, -lik, -luk, -lük v ə -çı, -çi isim düzəldən şəkilçilərini d ə qəbul edib ikiqat substantivləşə bilir: itgü "cimd" - itgüçü{K.T şm 13) «hazırlayan», ayğu«rrtös- ləh ət vcrm ə» - ayğuçı (T 10) «m əsləhət verən, vəzir», to p la ğ u «toplama» - toplağuluk (T 13) «toplamaqhq», üzg ü « ü z m ə » - üzgülükÇ T 14) «üzm əklik». 21. -uş, -üş şəkilçisi. Qədim türk yazısı ab id ələrin in dilində h ərəkət adlan düzəldən bu şəkilçi müasir türk d illərin d ə (m ü x təlif variantda) daha fəal işlənir. A bidələrin d ilində bu şəkilçi ilə cəm i iki sözün yarandığı m üşahidə edilir ki, onlardan biri feldən, digəri isə , qəribə də olsa, isim dən ə m ə lə gəlm işdir: ur«vurm aq» - uruş {O 10) «vuruş», «qoşun» - sü/Jüş (K T ş 40) «döyüş». 22. -sağ, -səg şəkilçisi. B u şəkilçi vasitəsilə fellərdən h ə - rəkət adian ə m ə lə gətirilir: ber «vermək» - bersəg (O 10) «ver- m ə», öüi'«vaxt keçirm ək» - ö d s ə g iB K ş 34) «vaxt keçirm ə». 23. -m ış, -m iş şəkilçisi, Bu şəkilçi fellərə artırıldıqda keçm iş zaman çalarlı feli sifətlər düzəldir; elsirə « e lsizləş» - elsirəm iş (K T ş 13) «elsizləşm iş», kağansıra «xaqansızlaş» - ka - ğansıram ış (K T ş 13) «xaqansızlaşm ış», kü /Jəd «kəniz olm aq» - kü tjəd m iş (K D ş 13) «kəniz olm uş», ku la d «qul olm aq» - kuJadm ış (K T ş 13) «qul olm uş», tokta «toxtamaq» - toxtam ış (B K ş 2) «toxtam ış», ig id «yüksəltm ək» - igidm iş (K T c 9) «yüksəltm iş» v ə s. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində bu feli sifətlər cüm lədə h ə m işə təyin vəzifəsin d ə işlənir. 24. -duk, -dük, -tuk, -tü k şəkilçisi. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçi də fel köklərinə artırıldıqda feli sifət ə m ə lə gətirir: kö rm ə «görm əm ək» - körm ədük (B K şm 11) «görm ədiyi», esidm ə «eşitm əm ək» - esidm ədük {B K şm 11) « eşitm əd iyi» , sanç «sancm aq» - sançduk (MÇ 46) «sançdığr», illə «el et» - illəd ü k (K T ş 6) «el etdiyi», kağanla «xaqan qoy- maq» - kağanladuk (K T ş 7) «xaqan qoyduğu», ötün «müraciət etm ək» - ö tü n tü k{T 15) «xahiş etdiyi» və s. 25. -m açı, -m əçi şəkilçisi. Bu şəkilçi qədim türk yazısı abidələrinin dilində fellərdən g ə lə c ə k zaman çalarh feli sifətlər ə m ə lə gətirir: ö7«ölməto> - ö lm əçi(iL l: ş 29) «öləsi». 26. -ğwa, -gm ə, -ığm a, -igm ə şokilçisi. Bu şəkilçi fellərə artınldıqda indiki zam an çalarlı feli sifətlər düzəldir: kö r «görmok» - kö rig m ə {K T c 11) «görən», 6/r« verm ək» - birigm ə (KT ş 25) «verən», sa kın «düşünmək» - sakınıqm a (B K ş 2) «düşünən», ^ ə /« g ə lm ə k » - k əlig m ə{m ,^ ş 31) «gələn» və s.. PEL DÜZƏLDƏN ŞƏKİLÇİLƏR Tarixin əlçatm az dərinliklərində türk dillərində sinkretik söz kökləri adlara və fellərə parçalandıqdan sonra ad ka- tcqoriyası öz inkişaf yoluna, fel kateqoriyası öz inkişaf yoluna düşür. Adlarda yeni söz yaradıcılığı hom türk dillərinin öz daxili vəsaiti hesabma, həm də ahnm alar hesabına baş verir. Fellərdə isə sözyaratma prosesi tam am ilə başqa istiqam ətdə gedir. İstər qədim, istərsə m üasir türk dillərində alınma sadə fellərə təsad ü f cdilmir. fürk dillərində, xüsusən m üasir türk dillərində xeyii alınma addüzəldən şəkilçi mövcuddur, hətta türk dillərinin ruhuna yad olan prefıkslər işlənir, lakin türk dillərində, bir d ənə də olsun, alınma feldüzəldən şəkilçi yoxdur. Türk dillərində (istər qədim, istər müasir olsun) xeyli miqdarda m ürəkkəb ad mövcııddur, halbuki bu dillərdə (istər qədim , istər m üasir olsun) bir dən ə belə m ürəkkəb fel yoxdur. Türk dillərində alınma adlandınla bilən fellərin iki tipinə rast gi:)lmok olur: I . Felin kökü - ad morfemi başqa dillərdən ah- nır, kükə artuılan və ona fcllik mənasj verən şəkilçi isə mütləq türk dillorinin özünün olur; 2. Tərkibi fellərin (bir qisminin) bi- rinci - ad komponenti ahnm a olur, ikinci kom ponenti - tərkibə bütövlükdo fe! m ənası verən söz isə yenə də türk dillərinin üzünə məxsus fellə ifadə edilir. Əslinə qalanda belə (düzəltm ə vo torkibi) felləri ahnm a adlandırmaq olmaz. Lakin türk dillorindo fcllərdə ahnm alardan danışdıqda yalnız bu mənada danışmaq olar. Türk dillorində fel düzəldən ahnma şəkilçilərin olmaması, fel omolo gotirən bütün şəkilçilərin türk diİlərinin özünə məxsus olması belo bir faktı sübut edir ki, bu dillərdə şəkilçilər vasitə- silə felyaratma prosesi tarixin əlçatmaz dərinliklərində getmiş- dİT. H ər halda bizə q ədər gəlib çatan ən qədim türk yazısı abidə- ləri ~ göytürk O rxon-Y enisey yazısı abidələrinin dilində şəkil- çilər vasitəsilə fel yaratm a sistemi müasir türk dillərindəki şəkil- çilər vasitəsilə fel yaratm a sistem indən nəinki z ə if in kişaf etm ə- mişdir, hətta, paradoksal səslənsə də, bəzi m əqam larda d ah a yüksək inkişaf etmişdir. Bunu da n əzə rə almaq lazımdır ki, göy- türk O rxon-Y enisey yazısı abidələrinin m ətnləri qədim türk qəbilə dillərinin bütün m ənzərəsini özündə əks etdirm ir və dem əli, qədim türk qəbilələrinin dillərində, h ətta göytürk qəbi- lələrinin dilində işlənən bütün fellər, təbii ki, o cüm lədən fel əm ələ gətirən şəkilçilər bu abidələrin dilində (m ətnlərində) öz əksini tapmamışdır. T əkcə bu fakt - göytrük O rxon-Y enisey ya- zısı abidələrinin dilində şəkilçilər vasitəsilə fel yaratma sistem i- nin bu qədər inkişaf etm əsi göstərir ki, daha geniş bazaya m alik ola bilən qədim türk qəbilə dilləri nə q ədər zəngin və inkişaf etmiş şəkilçilərlə fel yaratm a sisteminə malik ola bilərdi. Ə lim izdə türk dillərinin O rxon-Yenisey yazısı abidələ- rindən əvvəlki d öw dəki m ənzərəsi haqqm da yazıh m əlum at, faktlar yoxdur. Lakin elə göytürk O rxon-Yenisey yazısı abidə- lərinin dil faktları sübut edir ki, bu qədər inkişaf etmiş şəkilçi- lərlə fel yaratm a sistemi 2-3 əsrə, hətta min ilə təşəkkül tapa bilm əzdi; görünür, türk dillərində şəkilçilər vasitəsilə fel yarat- m a sistemi bizim eradan çox ə w ə l, ola bilsin ki, bir neçə min il ə w ə l təşəkkül tapmışdır. T ürk dillərinin ən qədim yazıh abidələri olan göytürk Or- xon-Y enisey yazısı abidələrinin dilində işlənən fel düzəldən şəkilçilərin böyük əksəriyyəti müasir türk dillərində, xüsusən cənub-qərb (oğuz) qrupu türk dillərində qorunub saxlanmışdır. O rxon-Yenisey kitabələrinin yazılmasmdan, təxm inən, 13 yüzil- lik keçm əsinə baxmayaraq, göytürk və müasir türk dillərində fel əm ələ gətirən şəkilçiləri müqayisə etsək, elə bir ciddi dəyişik- liyin baş verdiyinə rast gəlm ərik. Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin m ətnlərində təsbit edilən fel düzəldən şəkilçilərin 13 əsr ərzində dəyişm ədən türk dillərinə xidm ət etməsi, yeni fellər yaratması bir daha sübut edir ki, bu şəkilçilər türk dillə- rinin Orxon-Yenisey dövründən çox-çox qədim lərdə təşəkkül tapmışdır. Türk dillərində işlənən fel düzəldən şəkilçilərin qədim li- yini belə bir fakt da sübut edir ki, bu şəkiçilərin heç birinin mən- şəyi türkoloqlar tərəfm dən tutarlı d əlillərlə aydm laşdınlm am ış- dır. M əlum dur ki, dil faktı nə q ədər qədim olursa, onun m ənşə- yini m üəyyənləşdirm ək bir o q ədər çətin olur. Türk dillərində ayn-ayn fel düzəldən şəkilçilərin, xüsusən -la, -lə şəkilçisinin m ənşəyi haqqm da türkoloji ədəbiyyatda bəzi m əlum atlar vardır, lakin bu m əlum atlar o q ədər ziddiyyətli və başhcası, elmi cəh ətdən zəifdir ki, etimonlaşdu’m aq üçün onlardan heç birini əsas kimi götürm ək olmaz. Türk dillərində fel əm ələ gətirən şəkilçilərin əksəriyyətinin m ənşəyi haqqm da türkoloji ədəbiy- yatda üm um iyyətlə heç bir m əlum at yoxdu-. Q eyd etm ək lazımdır ki, qədim türk yazısı abidələrinin dilində işlənən fellər qədim türk qəbilələrinin dilində işlənən bütün felləri əh a tə etmir. Ola bilər ki, abidələrin m ətnlərind ə öz əksini tapm am ış fellərin bir qismi düzəltm ə fellər olsun. O da ola bilər ki, h əm in düzəltm ə felləri ə m ələ g ətirən şəkilçilərin də bir qism i abidələrin m ətnlərində təsbit edilm əsin. Lakin bü- tün bunlara baxmayaraq., qədim türk yazısı abidələrinin m əm lə- rində adlardan fel düzəldən iyirmi, fellərdən fel düzəldən yeddi, habelə fellərdə tərz m ənası yaradan iki şəkilçi, cəm i iyirmi doq- quz fel düzəldən şəkilçinin işləndiyi qeydə ahnm ışdır. G üm m ki, m üasir türk dillərindən hər hansı birində fel düzəldən şəkil- çilərin sayı bundan çox olmaz. Fel düzəldən şəkilçilərin bir qism i hələ qədim türk yazısı abidələri dövründə türk dillərində m əhsuldar işlənm işdir. Ma- raqh buräsldır ki, m əhz həm in şəkilçilər müasir türk dillərində qorunub saxlanm ışdır. Fel əm ələ gətirən şəkilçilərin bir qismi qədim türk yazısı abidələrinm dilində qeyri-məhsuldar işlənmişdir. M əhz abidələrin dilində qeyri-məhsuldar işlənən fel düzəldən şəkilçilərin bir qismi müasir türk dillərində işləkdən çıxmışdır. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində işlənm iş fel düzəl- dən şəkilçiləri iki qrupa ayırmaq olar; 1) adlardan fel düzəldən şəkilçilər; 2) fellərdən fel düzəldən şəkilçilər. Yüklə 17,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|