Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

FELLƏRDƏN  FEL DÜZƏLDƏN  ŞƏIÜLÇİLƏR
Türk  dillərində  əsas  nitq  hissələrini  iki  qütbə  bölürlər; 
adlar v ə fellər.  Bununla da felləri digər əsas nitq hissələrinə  qar- 
şı  qoyurlar.  Türk  dillərində  fellər  nitq  hissələri  arasmda  xüsusi 
mövqe  tutur.  Fellər  öz  lekçik  m əna  və  qramm atik  əlam ətlərinə 
görə  digər  nitq  hissələrindən  fərqləndiyi,  nitq  hissələri  siste- 
m ində  xüsusi  m övqe  tutduğu  üçün  fellərdə  söz  yaradıcıhğı,  xü- 
susən  feldən  fel  əm ələ  gəlm əsi  prosesi  də  digər nitq  hissələrin- 
dəkindən  fərqlənir.  Feldən  fel  düzəldilm əsi  prosesinin  əsas  xü- 
susiyyətlərindən  biri  budur  ki,  yeni  əm ələ  g ələn  fel  təkcə  yeni 
leksik  m əna  ifadə  etm əklə  kifayətlənm ir,  həm   də yeni  qram m a- 
tik m əna,  qramm atik əlam ət kəsb edir.  Türk dillərində  feldən  fel 
düzəldən  şəkilçilərin  m əh z  bu  xüsusiyyətini  nəzərə  alaraq
S.C əfərov  yazır;  «...  feldən  fel  düzəldən  şəkilçilərin  iki  m ühüm  
və  bir-birindən  fərqli  funksiyası rtıeydana çıxır;  1)  yeni  m əlum at 
əm ələ  gətirir;  2)  h ərəkətin  obyekt  və  subyektə  olan  əlaqəsini 
m üəyyənləşdirir.  ...feldən  fel  düzəldən  şəkilçiləri  leksika  ilə 
qram m atika  arasm dak  sıx  əlaqəni  daha  əyani  göstərən  dil 
ünsürləri  hesab  etm ək  olar.  ...  fellər  nitqimizdə,  üm um iyyətlə, 
bir  tərəfd ən ,  subyekt  və  obyektlə  olan  əlaqəni,  digər  tərəfdən, 
zaman  v ə  m əkan  m ünasibətlərini  m üəyyənləşdirən  bir nitq  his- 
səsidir.  Feldən  fel  düzəldən  şəkilçilər də eyni zamanda bu əlaqə 
və  m ünasibətlərin  yaranm asm a  xidm ət  etdiyindən  bunlardan, 
əsasən,  qram m atikada (morfologiyada) bəhs edilir.  Bununla belə
feldən  fel  düzəldən  şəkilçilərin  leksik  xüsusiyyəti  də  böyük 
əhəm iyyətə  malikdir.  Bu  şəkilçilər  felləri  öz  nitq  hissəsi  daxi- 
lindən  kənara  çıxarmasa  da,  onlarm  bir-birindən  m ü x təlif hərə- 
kət  m əftıum u  ifadə  edən  əsaslarm ı  əm ələ  gətirir»“.  M üasir  türk 
dillərində  feldən  fel düzəldən şəkilçilərin iki növünü göstərirlər;
1)  fellərdə tərz mənası  əm ələ  gətirən  şəkilçilər və  2)  felin  məna 
növlərini  əm ələ  gətirən şəkilçilər.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  isə  feldən  fel 
düzəldən şəkilçilərin üç növü işlənir;
1.  Fellərdə yeni  leksik m əna əm ələ gətirən  şəkilçilər;
2.  Fellərdə tərz m ənası əm ələ  gətirən şəkilçilər;
3.  Felin m əna növlərini əm ələ gətirən  şəkilçilər;
Feldən  fel əm elə g ətirən leksik şəkilçilər.  Feldən  fel  omə-
lə  gətirən  leksik  şəkilçilər  dedikdə  fel  köklərinə  artınldıqda 
onlardan  yeni  leksik  m ənalı  fellər  əm ələ  gətirən  sözdüzəldici 
şəkilçilər  n əzərd ə  tutulur.  Dilçilik  ədəbiyyatm da  türk  dillərində 
feldən  fel  düzəldən  leksik  şəkilçilərin  m övcud  olm asm dan 
damşılmır.  Q ədim   türk  yazısı  ^bidələrinin  dilində  feldən  fel 
düzəldən  şəkilçilərin  işlənm əsinə  rast  gəlm ək  olur.  Bu  faktdan 
çıxış  edərək  güman etm ək olar ki,  feldən fel  düzəldən  şəkilçilər 
m üasir  türk  dillərində  də  işlənə  bilər  və  güman  ki,  m üasir  türk 
dilləri  diqqətlə araşdınlsa,  belə şəkilçiləri aşkara çıxarmaq  olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feldən  fel  əm ələ 
gətirən  leksik  şəkilçilər,  admdan  da  göründüyü  kimi,  fel  kök- 
lərinə artınhr,  onlarda  fellik xüsusiyyətlərini  saxlayır (yəni  onlar 
yenə  də  fel  olaraq  qahr),  lakin  onlarm  leksik-semantik  m ənasn 
dəyişir,  yeni  leksik-semantik  m ənalı  yeni  söz  əm ələ  gəlir.  Yeri 
gəlm işkən,  qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  müasir  Azərbaycan  dilində 
də  belə  şəkilçilər  işlənir.  M əsələn,  müasir  A zərbaycan  dilində 
s e v m ə k   sözündən  -in  şəkilçisi  ilə  əm ələ  gələn  se v in m ə k   feli 
tam am ilə  yeni  leksik-sem antik  mənalı  sözdür.  Burada  sözlərin 
kökünün  eyni  olmasma  baxmayaraq,  -in  şəkilçisi  felin  m əna 
növünü  əm ələ  gətirən  şəkilçi  deyil,  xalis  sözdüzəldici  (leksik) 
şəkilçidir.  D em əli,  yaxşı  araşdınlsa,  müasir  türk  dillərində,  o

cüm lədən  müasir  Azərbaycan  dilində  bu  tip  fellərdən  v ə  bu  tip 
sözdüzəldici  (leksik)  şəkilçilərdən aşkarlamaq olar.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  feldən  fcl  düzəldən 
şəkilçilər  çox  azdır;  araşdırmalar  göstərir  ki,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin dilində cəm i dörd belə  leksik şəkilçi işlənir;
/.  -w,  -in şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  qədim  türk abidələri  dilində 
qeyri-m əhsuldar  işlənən  şəkilçilərdəndir.  Adlardan  fel  düzəldən 
şəkilçilərdən  danışarkən  artıq  -w,  -in  fonetik  tərkibli  şəkilçi 
haqqm da  m əlum at  verilmişdir.  Lakin  bu  şəkilçi  təkcə  adlardan 
fel  əm ələ  gətirm ir,  h əm   də  fellərdən  fel  əm ələ  gətirir.  Burada 
bir  m əsələni  aydmlaşdırmaq  lazımdır.  Türkoloji  ədəbiyyatda 
fellərdən  fel  düzəldən  şəkilçi  dedikdə,  əsasən,  felin  m əna  növ- 
lərini,  qism ən  də  fellərdə  tərz  çaları  əm ələ  gətirən  şəkilçiləri 
nəzərdə  tuturlar.  M üasir  türk  dillərinin  qrammatik  quruluşuna 
həsr  edilmiş  əsərlərdə  d ə  -m,  -in  feldüzəldən  şəkilçidən  bəhs 
edərkən  onu  felin  m əna  növlərini  əm ələ  gətirən  şəkilçi  kimi 
səciyyələndirirlər.  Düzdür,  istər  müasir  türk  dillərində,  istərsə 
də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ın,  -in  şəkilçisi  felin 
m əchul  və  qayıdış  növlərinin  düzəlm əsində  iştirak  edir  və  bu 
şəkilçini  fehn  m əchul  və  qayıdış  növlərinin  şəkilçisi  kimi  qəbul 
etm ək və  səciyyələndirm ək  lazımdır.  Lakin bu  məqamda  həm in 
şəkilçi  felin  leksik-sem antik mənasm a  toxunmur,  təkcə  subyekt, 
obyekt  və  h ərək ə t  arasmdakı  m ünasibətlərə  dəyişiklik  gətirir. 
Unutm aq olmaz ki,  türk dillərində  sözlərdə olduğu kimi,  şəkilçi- 
lərdə  də  çoxm ənalılıq və omonimlik xüsusiyyəti vardır.  Elə  -m , 
-in şəkilçisini  götürək.  Bu  şəkilçi:  a)  ismin  yiyəlik  hahnı  əm ələ 
gətirir;  b)  ismin alət -  birgəlik halı  şəkilçisi kim i  işlənir;  c)adlar- 
dan  fel  yaradır;  ç)  təsirli  felləri  təsirsiz  fellərə  çevirir;  e)felin 
m əna  növlərinin  (m əchul  və  qayıdış  növlərinin)  əm ələ  gəlm ə- 
sində  iştirak  edir;  ə)  isim lərdən  zərf  düzəldir;  g)  fel  köklərinə 
artırılaraq  onlarda  ilkin  mənadan  fərqli  leksik-semantik  məna 
yaradır.  M əhz bu  sonuncu  fUnksiyasmda  -m,  -in şəkilçisi  leksik, 
sözdüzəldici şəkilçidir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-məhsuldar 
işlənən  -m,  -in  şəkilçisi  fel  köklərindən  cəm i  iki  fel  düzəldir;
seb «sevmək»  -  sebin  (B K   ş  2)  «sevinmək»,  tə l «dəlm ək,  deş- 
mək» - 
/
ə
/
o
7 ( K T  
ş
  22) 
«yanlm aq,  dəlinm ək».
2.  -ğur,  -gür  şəkilçisi.  B u  şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin dilində adlardan da fel  əm ələ gətirir və bu m ünasibətlə 
həm in  şəkilçi  haqqm da  artıq  danışılmışdu-.  Lakin  bu  şəkilçi 
adlardan  fel  düzəltm əklə  yanaşı,  fel  köklərinə  artırılm aqla  fel- 
lərdən  də  yeni  leksik-sem antik  m ənah  fellər  əm ələ  gətirir:  k i 
(^3.  -zm ,  -zin   şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  şəkilçinin  yalmz  incə  variantı  {-ziıi)  işlənir,  h əm   də 
bu  şəkilçinin  fel  köklərinə  artınlm ası  vasitəsilə  abidələrin 
dilində  cəm i  bir  yeni  m ənalı  fel  ə m ələ  gəlir;  tə g   «dəym ək, 
çatmaq»  -  tə g z in (Y  29) «gəzm ək,  səy ah ət etmək».
4.  -tur,  -tür  şəkilçisi.  A dətən,  türkoloji  ədəbiyyatda  bu 
şəkilçinin  iki  vəzifəsindən  -   təsirsiz  fellərdən  təsirli  fellər  ya- 
ranması  v ə  felin  icbar  növünü  əm ələ  gətirm əsi  vəzifəsindən 
bəhs  edilir.  Feldən  fel  düzəldən  şəkilçi kim i  -tur,  -ftZr m orfem in- 
dən  dam şan  dilçilər  m əhz  bunu  n əzərdə  tuturlar.  Lakin  elə 
feldən  fel  düzəldən  şəkilçi  kimi  -tur,  -tür şəkilçisinin  funksiyası 
daha  genişdir.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  və  bir  sıra 
türk  dillərində  adlar üçüncü  şəxsin  təkində  heç  bir  şəkilçi  qəbul 
etm əyən  cüm lənin  xəbəri  kimi  işlənə  bilir,  lakin  türk  dillərinin 
böyük  əksəriyyətində  adlarm  üçüncü  şəxsin  təkində  x əbər  kimi 
işlənm əsi  üçün  onlar  mütləq  -dır,  -ü'/r şəkilçisi  qəbul  etm əlidir. 
Bundan  başqa,  istər  müasir  türk  dillərində,  istərsə  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  -tur,  -tür şəkilçisi  feldən  fel  yaradıl- 
masmm  bir  neçə  tipində  iştirak  edir  ki,  türkoloji  ədəbiyyatda 
bunlardan  ikisi  qeyd  edilmişdir:  bu  şəkilçi.  a)  təsirsiz  fellərdən 
təsirli  fellər  əm ələ  gətirir;  b)  təsirli  fellərdən  felin  icbar növünü 
düzəldir.  Felin  m əna  növünü əm ələ  gətirən  feldən  fel  düzəldən 
şəkilçilərdən  danışarkən  göstərəcəyik  ki,  istər  m üasir  türk 
dillərində,  istərsə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -tur,  - 
tür  şəkilçisi  daha  bir  məna  növünün  -   təsirsiz  fellərdən  felin 
təhrik  növünün  ə m ələ  gəlm əsində  iştirak  edir.  N əhayət,  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -tur,  -tür şəkilçisi  fel  köklərinə

birləşdirilərək onlardan  yeni  leksik-semantik m ənah   fellər  əm ə - 
lə gətirir.  Bu yeni əm ələ  gələn leksik m ənanm  n ə  felin  təsirlilik
-   təsirsizlik  kateqoriyasma,  nə  də  felin  m əna  növü  kateqo- 
riyasm a  dəxli  var.  Y eni  əm ələ  gələn  fel  tam am ilə  yeni  sözdür. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -tur,  -tür şəkilçisi  yalnız 
bir  d əfə  fel  kökünə  artınlıb  yeni  m ənalı  fel  əm ələ  gətirir;  k il 
«gəlm ək»  - k i l t i r i j   54)  «gətirməb>.
F eldə tərz m ənası  ə m ələ  gətirən  şəkilçilər.  Türkologiyada 
ən  m übahisəli  problem lərdən  biri  d ə  türk  dillərində  felin  tərz 
kateqoriyasınm,  o  cüm lədən  fellərdə  tərz  m ənası  əm ələ  g ətirən  
xüsusi  şəkilçilərin  mövcud  olub-olmaması  m əsələsidir.  Son 
zam anlar  bəzi  türk dillərinin  qramm atik quruluşuna həsr  edilm iş 
əsərlərd ə  türk dillərində  fellərə  qoşulduqda  onlarda tərz  m ənası 
əm ələ  gətirən  şəkilçilərin mövcud olması  haqqm da fıkirlərə rast 
gəlm ək  olur.  Tədqiqatçılar  türk  xalqlaım m   ən  qədim   yazı 
nüm unəsi  olan  göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  fellərdə 
tərz m ənası əm ələ  gətirən  şəkilçilərin işlənm əsindən danışırlar.
Fellərdə  zaman  və  m əkana  görə  m odifıkasiya  (şəkildəyiş- 
mə)  felin  tərzi  adlanır.  Tərz  yaratmaq  üçün  fel  kökünə  artırılan 
şəkilçilər  felə  yeni  leksik-sem antik  m əna  verm ir,  onun  se- 
m antikasm da  təkrarhq,  intensivlik,  sürəklilik  v ə  buna  bənzər 
m ənalar əm ələ gətirir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  tərzlərini 
əm ələ  gətirən  şəkilçilər  z ə if inkişaf etmişdir,  yox  dərəcəsində- 
dir.  G örünür,  türk  dillərində  fellərdə  tərz  əm ələ  gətirən 
şəkilçilər  VI-VIII  yüzilliklərdə  yenicə  təşəkkül  tapırmış  və  türk 
dillərinin  sonrakı  dövründə  inkişaf  etmişdir.  Buna  görə  də 
müasir  türk  dillərində  tərz  əm ələ  gətirən  şəkilçilər  eyni  sə- 
viyyədə  inkişaf  etm əm işdir.  Müasir  türk  dillərinin  qramma- 
tikalarm da  bəzi  türk  diilərində  bir-iki,  bəzilərində  bir  neçə  tərz 
düzəldən  şəkilçinin  işləndiyi,  bəzilərində  isə  tərz  düzəldən 
şəkilçilərin  heç işlənm ədiyi  göstərilir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellərdə  sürəklilik, 
intensivlik tərzi yaradan iki şəkilçi işlənir.
1.  -ala,  -ə lə   şəkilçisi.  Fel  köklərinə  artınldıqda  onlara 
hərəkətin  intensivliyi,  sürəkliliyi  çalan  verir:  boşan «boşanmaq, 
azad oImaq»  -  boşanaJa (}AÇ  19)  «azad olmaq».
2.  -lat şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fel 
köklərinə  əlavə  edildikdə  hərəkətin  sürəkliliyi  çalarm ı  əm ələ 
gətirir:  k ıs   «qısmaq,  sıxmaq»  -  k ısla t  (B K   ş  37)  «qısnamaq, 
sıxışdırmaq».
Felin  m əna  növünü  əm ələ  gətirən  şəkilçilər.  Felin  m əna 
növünü  əm ələ  gətirən  şəkilçilər  ikili  xasiyyətə  malikdir.  Bu 
şəkilçilər  bir  tərəfdən,  iş  və  hərək ətin  müstəqil  obyekt,  üzə- 
rində  iş  görülən  əşya  tələb  edib-etm əm əsinə  xidm ət  edir,  yəni 
felin  təsirlilik  -   təsirsizlik  kateqoriyasınm   düzəlm əsində  iştirak 
edir,  digər  tərəfdən,  subyektlə  iş,  hal  v ə  h ərək ə t  arasmda,  sub- 
yektlə  obyekt  arasmda,  obyektlə  iş,  hal  və  h ə rə k ə t  arasm da 
qramm atik  (habelə  məntiqi)  m ünasibətləri  aydm laşdırm ağa, 
daha  doğrusu,  bu  m ünasibətləri  əm ələ  gətirm əyə  xidm ət  edir. 
Fellərdə  bu  iki  kateqoriya  -   təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  ilə 
felin  növ  kateqoriyası  sıx  əlaqədardır:  eyni  bir  şəkilçi  eyni  bir 
zamanda  feli  həm   təsirlilik-təsirsizlik  baxzmından,  h əm   də  felin 
növü  baxımından  d əyişə  bilər.  M əsələn,  türk dillərində  -//v ə   ya 
-m   şəkilçisi  eyni  bir  zamanda  təsirli  felləri  təsirsiz  ed ə  bilir, 
həm   də  fellərdə  m əchul  və ya  qayıdış  növ  m ənası  ə m ələ  gətirə 
bilər.  Lakin  bu  heç  də  o  dem ək  deyildir  ki,  türk  dillərində 
fellərdə  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  və  felin  m ən a  növləri 
kateqoriyası  eynilik  təşkil  edir.  İstisnasız  olaraq  bütün  türkoloji 
ədəbiyyatda  felin  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  ilə  felin  m əna 
növləri  kateqoriyasm m   sərhədi  qanşdınlır,  bir qram m atik hadisə 
ilə  digər  qram m atik  hadisə  arasında  fərq  qoyulm ur.  M əsələn, 
türkoloji  əhəbiyyatda,  xüsusən Azərbaycan  dilçiliyində  -dır,  -dir 
fel  əm ələ  gətirən  şəkilçilərindən  söhbət  getdikdə  göstərilir  ki, 
bu  şəkilçi  türk  dillərində  təsirli  fellərdən  felin  icbar  növünü, 
təsirsiz  fellərdən  isə  təsirli  fellər  əm ələ  gətirir.  Bu  şəkilçinin 
təsirli  fellərdən  felin  icbar  növünü  əm ələ  gətirm əsi  m əsələsi 
aydındır.  O nun  təsirsiz  fellərdən  felin  hansı  növünü  əm ələ

gətirm əsi  sualına  qram m atika  kitabları,  hf'tta  xüsusi  o laraq   bu 
m övzuya həsr edilmiş elm i-tədqiqat əsərləri d ə cavab verm ir.
Felin  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  ilə  felin  m ə n a   növ- 
ləri  kateqoriyası 
fərqli  kateqoriyalardır. 
Türk  d illərin d ə, 
m əsələn,  -dır,  -dir şəkilçisi  təsirsiz  fellərdən  təsirli  fellər  yara- 
dursa,  bu  baxımdan  -ıl,  -il şəkilçisi  də  təsirii  fellərdən  təsirsiz 
fellər  əm ələ  gətirir.  O nda  n ə  üçün  -ıl,  -il  şəkilçisinin  tə sirh  
fellərdən  felin  m əchul  növünü  əm ələ  gətirm əsm dən  danışm aq 
olar,  am m a  -dır,  -dir  şəkilçisinin  təsirsiz  feliərdən  felin  h ansı 
növünü  əm ələ  gətirm əsindən  danışmaq  olmaz?  Bu  baxım dan 
elə  h əm in   -dır,  -dir  şəkilçisi  haqqm da  bu  iki  kateqoriyaya 
m ünasibətdə  belə  dem ək  olardı:  1.  -dır,  -dir  şəkilçisi  tə sirh  
fellərə  qoşulduqda  təsililik  mənasm ı  (ikiqat)  artınr,  təsirsiz 
fellerə  qoşulduqda onları  təsirh  fellərə  çevirir.  2.  -dır,  -• şəkil- 
çisi  təsirli  fellərlə  qoşulduqda onlardan  felin  icbar növünü,  təsir- 
siz  fellərə  qoşulduqda  felin  ...  növünü  əm ələ  gətirir.  Bu  tezisi, 
m əsələn,  -7/,  -il şəkilçisinə  tətbiq etdikdə belə dem ək olar:  1.  -ıl, 
-il şəkilçisi  təsirli  fellərə  əlavə  edildikdə  onlan  təsirsiz  fellərə 
çevirir,  təsirsiz  fellərə  artınldıqda  təsirsizlik  m ənasm ı  (ikiqat) 
artınr;  2.  -ıl,  -/7 şəkilçisini  təsirli  fellərə  artırdıqda,  felin  m əchul 
növünü,  təsirsiz  fellərə  əlavə  etdikdə  isə  felin  şəxssiz  növünü 
əm ələ  gətirir.  Bu,  problem in  yeganə  həllidir.  Ə gər  fellərdə 
təsirlilik-təsirsizlik kateqoriyası ilə  felin m ə n an ö v ləri arasmdakı 
hüdud  bu  şəkildə  qəti  m üəyyənləşdirilm əzsə,  türkologiyada  bu 
problem   həm işə qanşdınlacaqdır.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində fellərdə tərz m ənası 
yaradan  şəkilçilər  sistem inə  nisbətən  felin  m əna  növlərini  ya- 
radan  şəkilçilər  sistemi  artıq  təşəkkül  tapmışdır.  M üasir türk dil- 
lərində  felin  m əna  növlərini  yaradan  şəkilçilərin  hamısı  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  işlənir.  Felin  bütün  m əna 
növləri  d ə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  təsbit 
edilmişdir.
Y uxarıda deyilənlərdən artıq belə  bir nəticə  çıxarmaq  olar 
ki,  fellərdə  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  da,  felin  məna  növ- 
ləri  kateqoriyası  da  eyni  şəkilçilərlə  əm ələ  gəlir.  H əqiqətən  də
felin  m əna  növü  şəkilçisi  qəbul  etdikdən  və  m üəyyən  bir  m əna 
növü m ənasm ı  kəsb  etdikdən sonra bu v ə ya digər m əna növünə 
daxil  olan  fellər ya  təsirli,  ya da  təsirsiz olur.  M əsələn,  felin  ke- 
çər,  icbar  v ə  təhrik  növlərinə  daxil  olan  fellər  təsirli,  keçm əz, 
m əchul,  qayıdış,  qarşıhq,  birgəlik  və  şəxssiz  növlərinə  daxil 
olan  fellər isə təsirsiz olur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellərdə  istər  tə- 
sirlilik-təsirsizlik  m ənası,  istərsə  m əna  növlərini  əm ələ  gətirən 
feldüzəldən  şəkilçilər  bunlardır.- 
-tt,  -it,  -ır,  -ir,  -ur,  -ür;  -tır, 
-tir,  -tur,  -tür;  -tız,  -tiz,  -ız,  -iz;  -I,  -ıl,  -il;  -n,  -m,  -in;  -ş,  - ış,  -iş. 
Bu  səkkiz  şəkilçi  eyni  zamanda  həm   də  fellərdə  təsirliiik- 
təsirsizlik kateqoriyası  əm ələ  gətirir:  -t,  -ıt,  -it,  -ır,  -ir,  -ur,  -ür;  - 
tır,  - tir,  -tur,  -tür;  -tız,  -tiz,  -ız,  -/Iz’şəkilçiləri  təsirli,  -I,  -ıl,  -il; -n, 
-m,  -in;  -ş,  -  ış,  -iş şəkilçiləri  isə  təsirsiz  fellər  düzəldir;  həm   də 
felin  şəkilçisiz  m əna  növlərindən  şəkilçili  m əna  növlərini 
düzəldir:  keçor növdən  -I,  -ıl,  -il  və  -n,  -ın,  -in şəkilçiləri  vasitə- 
silə  m əchul  və  qayıdış  növləri,  -ş,  -  ış,  -iş  şəkilçisi  vasitəsilə 
qarşıhq  növü  -t,  -ıt,  -it; -ır,  -ir,  -ur,  -ür; -tır,  -  tir,  -tur,  -tür;  -tız,  - 
tiz   və  -ız,  -/> şəkilçiləri  vasitəsilə  icbar növü  düzəldilir,  keçm əz 
növdən  -/,  -//,  -// və  -n,  -ın,  -in şəkilçiləri  vasitəsilə  şəxssiz növ, 
-ş,  -ış,  -iş  şəkilçisi  vasitəsilə  birgəlik  növü,  -tır,  -tir,  -tur,  -tür; 
-tız,  -liz  və  -ız,  -/^-şəkilçiləri  vasitəsilə  tə h rik n ö v ü   ə m ələ  gəlir. 
Göründüyü  kimi,  b əzən  bir  neçə  şəkilçi  felin  bir  m əna  növünü 
əm ələ  gətirdiyi  halda,  bəzən  bir  şəkilçi  d ə  felin  bir  neçə  m əna 
növünü  əm ələ gətirə bilir.
1.  -tır,  -tir,  -tvr,  -tür şəkilçisi.  Türk  dillərinin  bütün  inki- 
şafı  dövründə,  0  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilin- 
d ə  fellərdən  fel  düzəldən  m əhsuldar  şəkilçi  olmuşdur.  Türko- 
loqların  bir  qisminin  fıkrincə,  bu  şəkilçi  həm   təsirli,  həm   də 
təsirsiz fellərdən  felin növünü,  digər qisminin  fıkrincə  isə,  təsirli 
fellərdən  felin  icbar  növünü,  təsirsiz  fellərdən  isə  təsirli  fellər 
ə m ələ  gətirir.  Amma  əslində  tütk  dillərində  təsirsiz  fellərdən 
felin  icbar  növü  yarana  bilməz;  felin  icbar  növü  yalnız  təsirli 
fellərdən  ə m ə lə  gələ bilər.

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -tır,  - t t ,  -tur,  -  tü r 
şəkilçisi,  bir  baxımdan,  təsirli  fellər,  başqa  baxım dan  isə  tə sirli 
fellərdən  felin  icbar  növünü,  təsirsiz  fellərdən  isə  felin  tə h rik  
növünü  ə m ələ  gətirir:  u r« v u r»   -  u r tır Q ^   c  12)  «vurdur»,  ya ra  
«yaratmaq»  -  yaratur  (K T   c  12)  «yaratdırmaq»,  y o ğ   er  « d əfh  
etm ək»  - y o ğ  ertür (K T   şm  ş)  «dəfh  etdirm ək»,  a ğ  «qalx m aq»   - 
ağtur  (T  25)  «qaldırmaq»,  bin  «m inm ək»  -  b intür  (T  25) 
«m indirm ək»,  ya n «qayıtmaq»  - yantu r (T  45)  «qaytarm aq»,  k ə l  
«gəlm ək»  -  k ə ltü r ( J   54)  «gətirm ək»,  ko n  «yerləşm ək»  - k o n tu r 
(K T  ş  2)  «yerləşdirm ək»  və  s.
2.  -tız,  -tiz  şəkilçisi.  B u  şəkilçi,  güman  ki,  r   səsin in 
səsinə  keçm əsi  nəticəsində  -tır,  -tir  şəkilçisindən  törəm işdir. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -tız,  -//> şəkilçisi  də  -tır, 
-tir  fel  düzəldən  şəkilçisinin  vəzifələrini  yerinə  yetirir,  lakin 
ondan  xeyli  az  m əhsuidardır;  abidələrin  dilində  bu  şəkilçi  ilə 
əm ələ  g ələn   bir  felin  işləndiyinə  təsadüf edilmişdir:  a l «alm aq»
- a //;z (K T   ş  38)  «aldırmaq».
3.  -ız,  -iz,  -uz,  -Äz-şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri- 
nin  dilində  feldən  fel  düzəldən  bu  şəkilçi  qeyri-m əhsuldar 
işlənir;  bu  şəkilçi  ilə  əm ələ  g ələn   iki  fel  m əlum dur:  tu t  «tut- 
maq»  -  tu tız  (K T   ş  38)  «tutdurmaq»,  u d  «təqib  etm ək,  ardınca 
aparmaq»  -  u d ız{T   5) «təqib etdirmək,  ardınca apartdırmaq».  İki 
əvvəlki  şəkilçi  kimi  bu  şəkilçi  də  təsirli  fellərdən  felin  icbar 
növünü, təsirsiz fellərdən felin  təhrik növünü əm ələ  gətirir.
4.  -t,  -ıt,  -it şəkilçisi.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilin- 
də  m əhsuldar  fel  düzəldən  m orfem   olan  bu  şəkilçi  təsirli  fel- 
lərdən  icbar növ felləri,  təsirsiz fellərdən təhrik növ  felləri əm ə- 
lə  gətirir.  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  təsirli  fellərdən  icbar  növdə  olan  19,  təsirsiz  fellərdən 
tə h rik   növdə  olan  7  fel  düzəldilir.  Bu  şəkilçi  müasir  türk  dillə- 
rində  də  felin  m əna  növlərini  əm ələ  gətirən  m əhsuldar  şəkilçi- 
lərdən biri  hesab  olunur.  D üzdür,  müasir türk dillərindən bəzilə- 
rinin  qram m atikalarm da  felin  təhrik  növü  haqqmda  məlumat 
yoxdur,  am m a  həm in  əsərlərdə  də  -ıt,  -it  şəkilçisinin  təsirsiz 
fellərdən təsirli  fellər ə m ələ gətirdiyi göstərilir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin dilində  -t,  -ıt,  - //h ə m  təsir-
li, həm  də  təsirsiz  fellərə  artınla  bilir.  Bu  şəkilçi  təsirli  fellərə 
artınlır:  ara  «aram aq,  axtarmaq»  -  arat (Y   28)  «axtarmaq»  atla 
«ata m indirmək»  -  atlat (T  25)  «ata  m indirtm ək»,  bas «basmaq»
-  basıtÇX  34)  «basdırm aq»,  M /« yazm aq»  -  b i t i t i j   58)  «yazdır- 
maq»,  it «etm ək»  -  itit (MÇ  20)  «etdirmək»,  yarat «yaratmaq»  - 
yaratıt{}A Ç   21)  «yaratdırmaq», 
«toxumaq,  tikm ək»  -  to k ıt 
(K T  c  12)  «toxutdurm aq,  tikdirmək»,  sü lə   «qoşun  çəkm ək»  - 
sü lə t (T  18)  «qoşun  çəkdirm ək»  və  s.  Bu  şəkilçi  təsirsiz  fellərə 
artınlır;  ağ  «qalxmaq»  -  ağıt  (B K   ş  31)  «qaldırmaq»,  y o n  
«yürümək»  -  y o r ıt (K T   c  6)  «yürütm ək»,  y ü g ü r «yüyürm ək»  - 
yü g ü rt  (T  54)  «yüyürtm ək»,  ığla  «ağlam aq»  -  ığlat  (Y   28) 
«ağlatmaq» və s.
5. 
-ır,  -ir,  -ur,  -tZrşəkiIçisi.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin 
dilində  feldən  fel əm ələ gətirən  -ır,  -y/şəkilçisi  həm   təsirli,  həm  
də  təsirsiz  fcllərə  əlav ə  edilə  bilər:  abidələrin  m ətnlərində  onun 
təsirli  fellərə  əlavə  edilməsi  halları  təsirsiz  fellərə  əlavə  edilməsi 
hallanndan xeyli azdır; təxminən birin ona nisbətindədir.
-ır,  -ir,  -ur,  -ür  şəkilçisi  üm um türk  şəkilçisidir.  O,  türk 
dillərinin 
inkişafınm 
bütün 
dövrlərində 
işlənm işdir. 
Bu 
şəkilçinin  qədim  türk yazısı abidələrinin dilində  işlənm əsi  bütün 
tədqiqatçılar  tərəfındən  qeyd  edilmişdir.  Lakin  onu  da  qeyd 
ctm ək  lazımdır  ki,  istisnasız  olaraq  bu  tədqiqatçılarm   hamısı 
yazır  ki,  -ır,  -ir şəkilçisi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
istisnasız olaraq  həm   təsirli,  həm  də təsirsiz  fellərdən  fclin  icbar 
növünü  əm ələ  gətirir.  Təbii  ki,  bu  fikirlə  razılaşmaq  olmaz, 
çünki  müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  felin  icbar  növü  yalnız  təsirli  fellərdən 
əm ələ  gələ  bilər;  təsirsiz  fellərdən  felin  icbar  növü  əm ələ 
gəlm ir.  İndiyədək  nəzərd ən   keçirdiyimiz  şəkilçilərdən  bəhs 
edərkən  bəzi  dilçilər  vəziyyətdən  çıxmaq  üçün  yazırlar  ki,  -ır, 
-yrşəkilçisi  təsirli  fcllərdən  felin  icbar növünü,  təsirsiz  fellərdən 
isə  təsirli  fcllər  əm ələ  gətirir.  Artıq  deyildiyi  kim i,  bu  fıkir  felin 
iki  m üstəqil  kateqoriyasm ı  qanşdırmaqdan irəli  gəlir.

Öz  m əhsuldarhğm a  görə  -ır, 
-iəküçisi  -ıt,  -/r şək ilçisin - 
dən  xeyh  geri  qahr.  G östərildiyi  kimi,  bu  şəkilçi  h ə m   tə sirli, 
həm  də təsirsiz feliərə  əlavə edilir.
a)  təsirh   fellərə  artınhr;  k e ç   «keçm ək»  -  k e ç ir   (M Ç  36) 
«keçirmək»;
b)  təsirsiz  fellər  artınhr:  iç ik  «tabe  olmaq»  -  iç ig ir (B K   ş 
25)  «tabe  etm ək»,  ^ ə /« g ə lm ə k »   -  k ə Iü r(J L l  şm  1)  « g ətirm ək » , 
ö /«ölm ək»  -  ö lü r Q ü l  ş  10)  «öldürm ək»,  .çöAr «çökm ək»  -  sö k ü r 
(K T   ş  2)  «çökdürmək», 
«dəym ək,  çatmaq»  -  tə g ü r {1  19) 
«çatdırmaq» və  s.
6. 
-1,  -//,  -/7 şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  fellərdə  təsirlilik-təsirsiz- 
lik  baxım m dan  həm   təsirli,  h əm   də  təsirsiz  fellərdən  təsirsiz 
fellər,  fellərdə  m əna  növləri  kateqoriyası  baxım m dan  təsirli 
fellərdən  felin  m əchul  və  qayıdış  növlərini,  təsirsiz  fellərdən 
felin  şəxssiz  növünü  əm ələ  gətirir.  Lakin  felin  icbar  növündə 
olduğu  kimi,  felin  m əchul  növünün  yaranm asmda  da  türkoloji 
ədəbiyyatda  h ələ  də  yekdil rəy  yoxdur.  Təkcə  bunu qeyd etm ək 
kifayət  edər  ki,  türkoloqlarm  böyük  əksəriyyəti  belə  bir  yanlış 
flkrin  tərəfdandır  ki,  felin  m əchul  növü  h əm   təsirli,  h əm   də 
təsirsiz  fellərdən  düzəlir;  tək-tək   dilçiyə  rast  gəlm ək  olar  ki, 
onlar  felin  m əchul  növünün  yalnız  təsirli  fellərdən  əm ələ 
gəldiyini  söyləyirlər.  Bu axırmcılarm  fıkrincə,  -I,  -ıl,  -il şəkilçisi 
ilə  təsirli  fellərdən  felin  m əchul  növü,  təsirsiz  fellərdən  felin 
şəxssiz növü əm ələ gəlir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -1,  -ıl,  -il şəkilçisi 
təsirli  fellərə  artınldıqda  felin  m əchul  və  qayıdış  növlərini, 
təsirsiz fellərə artınldıqda felin şəxssiz növünü əm ələ  gətirir.
a) 
-1,  -ü,  -il  şəkilçisi  təsirli  fellərə  artınlaraq  cümlənin 
m əntiqi  subyektini  qram m atik  obyektinə,  m əntiqi  obyektini  isə 
qram m atik  subyektinə  (m übtədaya)  çevirən  fellər  düzəldir. 
Başqa  sözlə  desək,  cüm lədə  hərək əti  icra  edən  şəxs  (subyekt) 
özünü  açıq  şəkildə  təzahür  etdirə  bilmir,  üzərində  iş  görülən 
əşya (obyekt)  cüm lənin m übtədası yerində çıxış edir;  e t «etmək» 
e t i l i y  41)  «edilmək»,  ai//r«ayırm aq» -  a dırüÇ { 3) «ayırılmaq».
b)  -/,  -//,  -//şək ilçisi  təsirli  fellərə  əlavə  edilərək subyektin 
bütövlükdə  və  ya  bir  hissəsinin  eyni  zamanda  obyekt  olduğunu, 
başqa  sözlə  desək,  iş  v ə  ya  hərəkəti  icra  edənin  (subyektin)  iş 
və ya hərəkəti  öz üzərində  (obyekt kimi)  icra etdiyini  ifadə edən 
fellər əm ələ  gətirir;  arı «zəifləm ək»  -  arr/(K T c  9)  «zəifləm əb>, 
tas «daşmaq»  -  ta sü  (O  8)  «aşıb-daşmaq», y a ğ ı «düşm ən  olmaq» 
-ya ğ ıJ{T   5)  «yağılaşmaq».
c)  -1,  -ü,  -ü  şəkilçisi təsirsiz yellərə artınlaraq iş,  h ərəkətin  
icrasmm  nə  qram m atik  mübtəda,  nə  də  m əntiqi  subyekt  kimi 
zahirə  çıxa  bilm ədiyi,  başqa  sözlə  desək,  işin  icrasm m   nə 
qrammatik  m übtəda,  n ə   də  m əntiqi  subyektə  bağlanmadığını 
göstərən  subyektsiz  fellər  əm ələ  gətirir;  y e r i «yerim ək»  -  y e r il 
(Y  41) Azərbaycan dilinə  «aparılmaq»  kimi tərcüm ə edilə  bilər.
7. 
-n,  -m,  -in  şəkilçisi.  Bu,  türk  dillərinin  bütün  inkişafı 
dövrlorində  mövcud  olan  ümumtürk  feldən  fel  düzəldən  şəkil- 
çiiərdən  biridir.  Türk  dillərində  felin  təsirlilik  -   təsirsizlik  ka- 
teqoriyası  baxımmdan  təsirli  fellərdən  təsirsiz  fellər,  felin  m əna 
növləri  kateqoriyası  baxımmdan  felin  m ech ul  və  qayıdış 
növlərini  əm əiə  gətirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-
1
,  -ın,  -in şəkilçisi  iki m ənanı ifadə edən  fellər əm ələ gotirir;
a) 
-n,  -m,  -in şəkilçisi,  əsasən,  /  samiti  ilə  bitən  təsirli  fel- 
lərə  artınlaraq  üzərində  iş  icra  edilən  eşyanı,  yəni  m əntiqi  ob- 
yekti  (tamamhğı)  qram m atik  subyekt  (m übtəda)  yerinə  keçirən, 
eyni  zamanda  m əntiqi  subyekti  (işin  icraçısını)  qramm atik 
obyektə  (tamamlığa)  çevirən  fellər  əm ələ  gətirir.  Belə  fellərin 
xəbər  kimi  işləndiyi  cüm lələrdə  iş  görən,  işin  icraçısı  (m əntiqi 
subyekt)  cüm lənin  m übtədası  kimi  zahirə  çjxa  bilm ədiyi  üçün 
üzərində  iş  görülən  (m əntiqi  obyekt)  cüm lənin  m übtədası 
vəzifəsində  çıxış  edir,  cüm lənin  həqiqi  iş  görəni  (m əntiqi 
subyekti)  isə ya cüm lədə  iştirak etmir, ya da cüm lənin tamamhğı 
kimi  təzahür  edir;  k ü  «qılm aq»  -  kü ın   (T  1)  «göndərilm ək»,  al 
«almaq»  -  alw   (Y   I I ) ,  «alınmaq»,  a/jla  «anlamaq»  -  aijlan  (Y  
38),  «başa  düşülm ək»,  b ü  «bilmək»  -  bilir] (Y   32),  «tanınmaq»
və  s.

b) 
~m,  -in şəkilçisi /sam itindən başqa h ər hansı b ir  sa m itlə  
v ə  saitiə  bitən  fellərə  artırılaraq  subyektin  bütövlükdə  v ə   ya 
onun  bir  hissəsinin  eyni  zam anda  obyekt  olduğunu  b ild irə n  
fellər düzəldir.  Başqa sözlə desək,  işin, h ərək ə tin  icraçısı  (q ram - 
m atik  m übtəda,  m əntiqi  subyekt)  işi,  hərəkəti  öz  ü z ə rin d ə  
(obyekt,  tam am lıq kim i)  görür.  Belə  fellərin xəbər kim i  işlə n d iy i 
cüm lələrdə  qram m atik  m übtəda  h əm   subyekt,  həm   d ə  o b y ek t 
olur:  k ıl  «qılm aq»  -  k ü m   (K T ş  1)  «yaradılmaq»,  a d ır  « ayır» 
-adıanÇ Y   32)  «ayırılm aq»  və s.
8. 
-ş,  -ış,  -iş şəkilçisi.  Bu,  üm um türk  fellərdən  fel  d ü zəl- 
dən  şəkilçidir.  H əm   bu,  həm   də  -ıs,  -ıs fonetik  tərkibdə  b ü tü n 
türk  dillərində  bütün  dövrlərdə  işlək  olmuşdur.  Türk  d illə rin d ə  
-ş,  -ış,  -iş  şəkilçisi  iki  vəzifə  yerinə  yetirir:  a)  felin  tə sirlilik - 
təsirsizlik kateqoriyası baxımmdan təsirli  fellərdən təsirsiz  fellər 
əm ələ  gətirir;  b)  felin  m əna  növləri  kateqoriyası  baxım ından 
təsirli  fellərdən  felin  qarşılıq  növü,  təsirsiz  fellərdən  felin 
birgəlik növü m ənası ifadə edən  fellər əm ələ gətirir.
M üasir  türk dillərində  olduğu kimi,  qədim  türk yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  də  h ərəkətin  subyekt  v ə   obyektə  m ünasibəti 
m ənasım   əm ələ  gətirən  -ış,  -iş  şəkilçisi  felin  m əna  növlərini 
əm ələ  gətirən  digər  şəkilçilərdən  fərqli  olaraq,  qram m atik- 
leksik  şəkilçidən  daha  çox  leksik  şəkilçi  olmağa  meyl  edir. 
M əhz  buna  görədir  ki,  bu  şəkilçini  qəbul  edən  sözlər  tez-tez 
substantivləşir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ış,  -iş şəkilçisi  iki 
m əna xüsusiyyətinə m alik fellər əm ələ gətirir.
a)  -ış,  -iş şəkilçisi  təsirsiz  fellərə  artırılaraq  hərəkətin  iki 
və  ya  daha  artıq  subyekt  tərəfındən  eyni  zamanda  icrasını 
bildirən  təsirsiz  fellər  əm ələ  gətirir.  Belə  fellər  felin  növ  ka- 
teqoriyası  baxım ından birgəlik növünə  daxildir:  kaç «qaçmaq»  - 
kaçış  (O  1)  «qaçışm aq»,  sö zlə  «söz  dem ək»  -  sö zləş (K Tş  26) 
«m əsləhətləşm ək»,  ö ^ /ə   «m əsləhət  vermək»  -  ö^/əş  (T  20) 
«m əsləhətləşm ək», 
«toplamaq»  - kabışÇY  12) «topIaşmaq».
b)  -ış,  -/^şəkilçisi  təsirli  fellərə  artınlaraq hərəkətin  iki  və 
ya daha  artıq  subyekt tərəfindən  qarşılıqlı  şəkildə  icra  edildiyini
bildirən  təsirsiz  fellər  düzəldir.  B elə  fellər  felin  qarşıhq  növünə 
daxildir:  sü  «qoşun  (güman  ki,  fel  mənası da oImuşdur)»  -  sü/;üş 
(B K ş  27)  «döyüşmək»,  u r« v u r» -  u ru ş(0   10) «vuruşmaq».
Beləliklə,  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  feldən fel 
düzəldən  üç  tip şəkilçi -  cəm i  14  şəkilçi işlənir.