Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

FELLƏRDƏN  ZƏ RF  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feldən  xüsusi 
zərfdüzəldən  şəkilçilər  mövcud olmamışdır.  Ə slinə  qalanda belə 
şəkilçilər  müasir  türk  dillərində  də  işlənmir.  İstər  qədim   türk 
dillərində,  o cüm lədən qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində,  is- 
tərsə  müasir  türk dillərində  feli bağlama şəkilçilərinin düzəltdiyi 
sözlər  (feli  bağlam alar)  öz  ilkin  m ənalarından  təcrid  edilərək 
zərf  kimi  işlənir.  Təsadüfı  dcyildir  ki,  S.C əfərovun  müasir 
Azərbaycan  dilində  fellərdən  zərf düzəldən  şəkilçi  kimi  təqdim  
etdiyi  üç  şəkilçidən  ikisi  {-araq,  -ə rə k  
-a,  -ə)  fcli  bağlama, 
biri  isə  {-m ah,  -m əli)  feli  sifət  şəkilçisidir.’  Bu  şəkilçilər  feli 
bağlama  və  qism ən  də  feli  sifət  düzəltm ək  vəzifəsini  yerinə 
yetirm əklə  yanaşı,  bəzi  hallarda  öz  ilkin  vəzifələrindən  təcrid 
cdilərək  z ə rf  də  ə m ələ  gətiriı.  Başqa  sözlə  desək,  bu 
şəkilçilərin  əm ələ  gətirdiyi  feli  bağlam a  və  feli  sifətlər  bəzən 
z ə rf vəzifəsində  də çıxış  edir.
Bu  baxımdan  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dili  türk  dillə- 
rinin  ümumi  tarixi  inkişafı  qanunauyğunluqlanndan  kənara  çıx- 
mır  və  müasir  türk  dillərindən  fərqlənmir:  bu  dildə  də  təcrid 
cdilmiş  fcli  bağlam a  şəkilçilərinin  fcllərdən düzəltdiyi  (və  əslin- 
də  feli  baglama  olan)  sözİər  zərf kimi  çıxış  cdir.  Belə  zərflərin 
kökü  fcllə  ifadə  edildiyi  üçün  onlar  hərəkətin  baş  verməsinin 
tərzini  bildirir  tərzi-h ərək ət zərfl  olur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  aşağıdakı  şəkilçilər 
vasitəsilə fellərdən  z ə rf ə m ələ gəlir.
I. 
-a,  -ə  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  türk  dillərində,  o  cüm lədən 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənşəcə  feli  bağlama 
şəkilçisi  ilə  cynilik  təşkil  edir.  Onun  düzəltdiyi  sözlər  yalnız 
təcrid  cdilmiş  feli  bağlamalardan  törəmiş  zərflərdir.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  -a,  -ə şəkilçisi  fel  köklərinə artırılaraq 
tərzi-hərəkət  zərfləri  əm ələ  gətirir:  ya n   «qayıtmaq,  geri  dön- 
m ək»  - yan a{i:  2)  «yenə»,  «iz-«artmaq,  yüksəlm ək»  -  ü zə {T   25) 
«üstünə,  üzərinə»,  o z  «qabaqlamaq»  -  oza (K T   şm  7)  « ə w ə l» ,

təg ir  «fırlanmaq,  hərlənm ək,  dövrələnm ək»  -  tə g irə  (T   8 ) 
«ətraf».
2.  -
1
,  -i,  -u,  -ü  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  də  qədim   türk  y a z ısı 
abidələrinin  dilində  feli  bağlam a  əm ələ  gətirir,  b ə z ə n   ə la v ə  
vəzifə  kim i  tərzi-hərəkət  zərfləri  də  düzəldir;  tü k ə t  « tü k ən d ir- 
mək,  başa  çatdırmaq»  -  tü k ə ti  (K T  c  11)  «tükənincə,  b itə n ə  
qədər»,  ya n tu r «qayıim aq,  geri  dönmək»  -  yanturu (K T   şm   11) 
«dönə-dönə»,  başla «başlam aq,  başçıhq  etməb>  -  başlayu (K T   ş 
25)  «başda  olmaqla», 
«başçıhq  etm ək»  -  b a şa d u {B K   c  8) 
«başçıhğı  ilə»,  ü J« a rd m c a   getmək»  -  udu{}A Ç   16)  «ardm ca», 
ü<*^/r«bir-birinin  ardm ca  getm ək»  -  udışru (K T   ş  36)  «bir-biri- 
nin  ardınca,  ardıcıl  surətdə»,  ula  «birləşdirm ək,  əlaq ələn d ir- 
m ək»  -  ulayu  (K T  c  1)  «ardınca»,  utur  «qarşı  durm aq»  -  utru 
(MÇ 27)  «qarşısına»,  /äit«bərkitm ək»  -  ta k ı{lB   4,  50)  «daha».
3.  -ın,  -in  şəkilçisi.  Bu  morfem  də  feli  bağlam a  şəkilçisi- 
dir.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində,  m əsələn,  ti «de»  fe- 
lindən  tiyin   «deyə»  feli  bağlamasını  əm ələ  gətirir.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  hallarda  feli  bağlam a 
düzəltm ək  vəzifəsindən  əlavə,  təcrid  olunaraq  z ə r f   də  ə m ə lə  
gətirir:  A7Mre/‘«getm ək» - k id in  (MÇ  15,  21) «arxa».
4.  Bu  üç  şəkilçidən  əlavə  A.N .K ononov  daha  bir  feldən 
z ə rf  düzəldən  şəkilçinin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
işləndiyini  qeyd  edir.  Onım  fıkrincə,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  qeyri-m üəyyən  miqdar  sayı  kim i 
işlənən  ü kü ş «çox»  sözü  də  əsliridə  iik «toplamaq»  felindən  -üş 
zərfdüzəldən  şəkilçisi vasitəsilə düzəlmiş zərfdir.'
SİNTAKTtK YOLLA  SÖZ YARADICILIĞI
Sintaktik  yolla  söz  yaradıcıhğı,  müasir  türk  dillərində  ol- 
duğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də,  m əsələn, 
morfoloji  yolla  söz  yaradıcıhğm dan  z ə if inkişaf etmişdir.  Görü- 
nür,  bunun  əsas  səbəbi  budur  ki,  türk  dillərinin,  o  cümlədən
‘  A . H . K o h o h o ə .   r p o M M a m u K a  H 3biK a  m ıo p K C K u xp yH U u ecK H X   naM H m hU K oe 
Vll-IXee. 
fle h U H z p a d , 
1980,  c.I41.
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilinin  təb iəti  uzun,  çoxhecah 
sözləri  inkar  edir.  D ünyanın  bir  sxra  dillərində  permanent 
m ürəkkəbləşm ə  prosesi  getdiyi  halda  türk  dillərində  hətta  üç 
sözdən  ibarət  m ürəkkəb  sözlərə nadir  hallarda  rast gəlm ək  olur; 
m əsələn,  m üasir  A zəbaycan  dilində  üç  sözdən  ibarət  təkcə  bir 
mürəkkəb  söz  {əlüzyuyan)  vardır  ki,  o  da  yalnız  dörd  hecadan 
ibarətdir.  M üasir  türk  dillərində  dörd  sözdən  təşkil  olunmuş 
mürəkkəb  sözlər  yoxdur.  Türk  dillərində  h ətta  üç  ikihecah 
sözün  birləşib  m ürəkkəb  söz  əm ələ  gətirm əsinə  (dem əli,  üç 
sözdən  təşkil  olunm uş  altıhecah  m ürəkkəb  sözə)  rast  gəlm ək 
o lm u r.
Türk  dillərində  sintaktik  yolla  söz  yaradıcılığının  z ə if  in- 
kişaf  etməsinin  səbəblərindən  biri  də  budur  ki,  bu  dillər  aq- 
qlütinativ  dillərdəndir  v ə  bunlarda  yeni  leksik  vahid  yaratmaq, 
yeni  söz  ə m ələ  gətirm ək  üçün  kifayət  q ə d ə r  leksik,  yəni 
sözdüzəldici  şəkilçi  mövcuddur.  Ə vvəlki  b əh sd ə  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  işlənmiş  108  sözdüzəldici  şəkilçi 
nəzərdən  keçirildi. 
G üm an  etm ək  olar  ki,  qədim   türk 
qəbilələrinin  dilində  işlənm iş  sözdüzəldici  şəkilçilər  abidələrin 
dilində  işlənmiş  bu  108  sözdüzəldici  şəkilçi  ilə  bitmir.  M üasir 
türk  dillərində  d ə  sözdüzəldici  şəkilçilərin  geniş  şəbəkəsi 
mövcuddur.  Bütün  bunlar  isə  sintaktik  yolla  söz  yaradıcılığınm , 
bir  tərəfdən,  im kanlannı  məhdudlaşdırır,  d ig ər  tərəfdən,  türk 
dillərində  bu  yolla  söz  yaratma  prosesm ə  chtiyacı  azaldır, 
sintaktik yolla söz yaradıcıhğım n əhəm iyyətini aşağı salır.
Türkologiyada  belə  bir  fıkir  mövcuddur  ki,  türk  dillərindo 
köməkçi  sözlər  v ə  şəkilçilər  m ənşəcə  leksik  m ənası  olan 
sözlərdən  törəm işdir:  m üstəqil  leksik  m ənası  olan  sözlər 
tədricən  öz  leksik  m ənalarm ı  itirmiş,  qram m atik  m əna  ifadə 
edən  köm əkçi  sözlərə  (nitq  hissələrinə)  çevrilm iş,  daha  sonra 
isə  bunlar  da  öz  m üstəqil  söz  olmaq  qabiliyyətini  itirmiş,  tam 
qrammatik  vasitəyə  -   şəkilçiyə  çevrilmişdir.  Türk  dillərində 
şəkilçilərin  yaranm ası  doğrudan  da belə  getm işsə,  onda  onu  söz 
+  söz > söz +  köm əkçi  söz >  söz +  şəkilçi düsturu ilə göstərm ək 
olar.  Belə  olduqda  söz  +  söz  düsturu,  yəni  iki  m üstəqil  sözün

birləşm əsi  ilə  yeni  bir  sözün  əm ələ  gəlm əsi  m ənşəcə  s ö z   + 
şəkilçi  düsturundan,  yəni  bir  sözlə  bir  şəkilçinin  birləşm əsi  y olu 
ilə  yeni  bir  (düzəltm ə)  sözün  əm ələ  gəlm əsindən  daha  q əd im - 
dir.  Başqa  sözlə  desək,  belə  çıxır ki,  sintaktik yolla  söz yarad ıcı- 
lığı prosesi  morfoloji yolla  söz yaradıcıhğı prosesindən  d ah a  əv- 
vəlki  dövrün  m əhsuludur,  daha  qədim dir.  Hətta  türkologiyada 
sintaktik  yolla  söz  yaradıcıhğı  prosesinin  morfoloji  yolla  söz 
yaradıcıhğı  prosesindən  ə w ə l  baş  verdiyini  iddia  edən  fık irlərə 
də rast gəlm ək olur.
Türkologiyada  belə  b ir  fıkir  də  mövcuddur  ki,  türk  dillə- 
rində m ürəkkəb sözlər başqa dillərdən ahnan m ürəkkəb sözlərin 
tərcüm əsi  yolu  ilə,  kalka  yolu  ilə  əm elə  gəlmişdir.  T ürk 
dillərinin  ən  qədim   yazı  nüm unələri  olan  göytürk  yazısı 
abidələrinin,  ondan  bir  q ədər  sonrakı  dövrün  yazı  nüm unələri 
olan  qədim   uyğnr  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  kifayət  q əd ər 
türk  m ənşəh   m ürəkkəb,  habelə  tərkibi  sözlərin  işlənm əsi  bu 
fıkirin əsassız olduğunu göstərir.
B əzi  tədqiqatçılar  türk  dillərində  m ürəkkəb  sözün  yara- 
dılm asm da  təkcə  m ənanı  əsas  götürüb  qeyd  edirlər  ki,  əg ə r  iki 
və  daha  artıq  söz  m ənaca  birləşirsə,  yəni  bir  m əna  (yaxud 
m əfhum )  ifadə  edirsə,  onlan  m ürəkkəb  söz  kimi  qəbul  etm ək 
olar.  D igər  qism  tədqiqatçılar  m ürəkkəb  sözün  yaranm asmda 
yalnız  formam  əsas  götürüb  yazırlar  ki,  birikən,  bitişik  yazılan 
sözləri  m ürəkkəb  söz  adlandırmaq  olar.  Bbzi  m ütəxəssislər  türk 
dillərində  m ürəkkəb  söz  yaradıcıhğm da  m üəyyən  qaydalarm 
olmadığını,  digərləri  isə bu dillərdə özünəm əxsus m ü rəl^ ə b   söz 
yaratma  qaydalarmm  mövcud  olduğunu  göstərirlər.  Bəzi  dilçilər 
m ürəkkəb  söz  yaradıcıhğm da  məzmun  və  formanı  vəhdətdə 
götürm əyi  tə k lif edirlər.  Təbii  ki,  hər  hansı  dil  vahidi,  o  cüm lə- 
dən  m ürəkkəb  sözlər  də  m üəyyənləşdirilərkən  ona  birtərəfli 
yanaşmaq  olmaz,  o,  m əzm un  (məna)  və  formanm  vəhdətində 
götürülməHdir.  Türkoloji  ədəbiyyatda m ürəkkəb  sözlərin  əm ələ 
gəlm əsi  və  təşəkkül  tapm asm da  üç  m ərhələnin  mövcud  olduğu 
göstərilir:  1)  yeni  əm ələg əlm ə  prosesi  keçirən  mürəkkəb  sözlər;
2)  formalaşmaqda  olan  m ürəkkəb  sözlər və  3) artıq  formalaşmış
m ürəkkəb  sözlər.  Lakin  türkologiyada  hələ  d ə  hansı  m ürəkkəb 
sözün bu m ərhəhslərdən  hansmda olduğunu,  hansı prosesi keçir- 
diyini  qəti  m üəyyənləşdirən  meyar  yoxdur.  B ir  sözlə,  türkoloq- 
larm  iddialarma  baxmayaraq,  türkologiyada m ürəkkəb  söz prob- 
lemi  hələ  də  h əll  edilməm işdir.  M ürəkkəb  sözləri  m üəyyənləş- 
dirm əyin  indiki  üsuiu  ilə  bu  problem  həll  edilm əyəcəkdir.  M ə- 
sələn ,  Azorbaycanda  dilçisi  S.Cəfərovun  m ürəkkəb  sözü  m üəy- 
yənləşdirm ək  üçün  tə k lif  etdiyi  meyarı  n əzərd ə  keçirək; 
«Təfəkjdirüm üzün  ayrı-ayrı  hissələri  olan  m əfhum larm   leksik 
vahidlər  kimi  təzahürünə  xidmət  edən  söz  kom pleksləri  (iki  və 
daha  artıq  söz)  m ürəkkəb  söz  sayıla  bilər.  B aşqa  sözlə  desək, 
m ürəkkəb  sözlər  şüurum uzda  bir  m əfhum   kim i  birləşm iş  olan 
m üəyyon  proses  və  əlam ətləri  qeyri-m ütəhərrik  bir  şəkildə 
ifadə  edir». ‘  Ə vvələn,  burada  təfəkkür  və  dil  (nitq)  problem ləri 
qarışdırılır,  təfəkkürün  öz  qanunları,  dilin  (nitqin)  öz  qanunauy- 
ğunluqlan  olduğu  unudulur.  Dil  (nitq)  və  təfəkJcür  bir-biri  ilə  nə 
q əd ər  sıx  əlaqəd ə  olsa  da,  dilin  (nitqin)  öz  aləm i,  öz  inkişaf qa- 
nunauyğunluqlan,  şüurun  (və  təfəkldirün)  obyektiv  gcrçəklik- 
dəki  əşya və  h adisələri  inikas etdirməkdə  özünəm əxsus  spesifık 
xüsusiyyətləri  vardır.  Dil  vahidi  olan  sözlə  təfəkkür  vahidi  olan 
m əfhum   arasm da  da  bir  sıra  oxşarhqlar  olm asm a  baxmayaraq, 
bunlar  eynilik  təşkil  etm ir,  hətta  aralarmda  ciddi  fərqlər  möv- 
cuddur.  M əfhum   obyektiv  gerçəklikdəki  əşya  v ə  hadisələr  haq- 
qm da  biliyimizin  m əcm usudur.  Söz  isə  dil  vahididir.  M əfhum  
(yəni  əşya  və  h ad isələr  haqqmda  üm um iləşm iş  biliyim iz)  dildə 
söz  vasitəsilə  də,  sözlər  kompleksi  vasitəsilə  d ə  (yəni,  təsviri 
şəkildə)  təzahür  edə  bilər.  Bu  halda  sözlə  (istər  sadə,  istər  mü- 
rəkk əb   olsun)  təsviri  şəkildə  təzahür  edən  sö zlər  kompleksini 
eyniləşdirm ək  bütün  baxımlardan  səhvdir.  O byektiv  gerçəkliyin 
inikası  olan  m əfhum   dildə  sadə  və  m ürəkkəb  sözlər  şəklində 
də,  söz birləşm ələri  şəklində də ifadə edilə bilər.  M əlum  olduğu 
kim i,  dilçilikdə  söz  birləşm əsi  hələ  m ürəkkəb  söz  hesab  edil- 
m ir,  hətta  bunlar  dilçiliyin  ayn-ayrı  sahələrinin  tədqiqat  obyek- 
tidir;  m ürəkkəb  söz  leksika  (və  morfologiya),  söz  birləşm əsi  isə
' S. Cəfərov. Azərbaycan dilində sözyaradwılığı. Bakt,  1960, s.  136.

sintaksisdə  öyrənilir.  Bnradan  da  S.Cəfərovun  təklifınin  ik in c i 
qüsuru,  onun  m iirəkkəb  sözlə  söz  birləşm əsini  fə rq lə n d irm ə k d ə  
gücsüzlüyü  meydana  çıxır.  Azərbaycan  dilçiləri  belə  b ir  su ala 
cavab  verə  bilmirlər:  nə  üçün  İçəri şə h ə r (birinci  növ  tə y in i  söz 
birləşm əsi  tipi)  və  Q ız  qalası  (ikinci  növ  təyini  söz  b irlə şm ə si 
tipi)  m ürəkkəb  sözdür,  B a kı  5'ove^/'(ikincı növ təyini  söz b irlə ş- 
m əsi  tipi)  söz  birləşm əsidir?  Əgər  «təfəkkürüm üzün  h is s ə lə ri 
olan  ayrı-ayrı  m əfhum larm   leksik vahidlər  kimi  təzah ü rü n ə  xid - 
m ət edən  söz kom pleksləri  (iki  və  daha  artıq  söz)  m ü rək k əb   söz 
sayıla  bilərsə»,  onda  Q ız  qalası  söz  kompleksi  ilə  B a kı  S o v e ti 
söz  kompleksi  arasmda  hansı  fərq  (və  ya  fərqlər)  vardır?  B un - 
larm  h ər  ikisi  bir  m əfhum   -  tikih  adı  bildirir.  Onda  bunlarm   h ə r 
ikisini  m ürəkkəb  söz  kimi  qəbul  etm ək  lazımdır,  halbuki 
Azərbaycan  dilçiUyində  Q ız  qalası  m ürəkkəb  söz,  B a kı  S o v e ti 
ikinci  növ  təyini  söz  birləşm əsi  hesab  edihr.  D igər  tərə fd ən , 
«yeni  əm ələg əlm ə  prosesini  keçirən  m ürəkkəb  sözlər»  ifadəsi 
nə  dem əkdir?  FJu  «m ürəkkəb  sözlər»  m ürəkkəb  sözlərdir,  ya 
h ələ  m ürəkkəb  söz  olmağa  namizəddir?  Axı,  m ürəkkəb  söz 
olm aqla  m ürəkkəb  söz  arzusunda  olmaq  eyni  bir  şey  deyildir. 
M usa  peyğəm bər  də  bir  dəfə  allah  olmaq  arzusuna  düşmüşdü, 
hətta  cam ışı  xəlq  etmişdi.  Amma  M usa  peyğəm bər  allah  ola 
bilm ədi.  K im   təm inat verə  bilər ki,  «yeni  əm ələgəlm ə  prosesini 
keçirən  m ürəkkəb  sözlər»  doğrudan  da  m ürəkkəb  sözlərə 
çevriləcək?  B əlkə  heç  çevrilmədi?  Yaxud  hələ  proses  keçirən 
sözü  m ürəkkəb  söz  adlandırmaq  elm  baxımmdan  nə  qədər 
m əqsədəuyğundur?  H əqiqətən  də  m ürəkkəb  sözlər  birdən-birə 
əm ələ  gəlm ir.  O,  uzun  inkişaf dövrünün  məhsuludur.  Bu  inkişaf 
prosesində  birləşm ək  «arzusunda  olan»  sözlər  birləşə  də  bilər, 
elə  söz  birləşm əsi  kimi  qala  da  bilər.  Onlar  birləşib  birikərsə, 
m ürəkkəb  sözə  çevrilər,  söz  birləşm əsi  kimi  qalarsa,  ayn-ayn 
m üstəqil  sözlər  kim i  qavranılar.  «Təfəkkürün  hissələri  olan  ay- 
rı-ayrı  m əfhum larm   leksik  vahidlər  kimi  təzahürünə  xidm ət 
edən  söz  komplekslərinin»  m ürəkkəb  söz  probleminə  heç  bir 
dəxli  yoxdur.  Ü m um iyyətlə,  dil  probleminin,  dilçilik  problemi- 
nin  h əllini  təfəkkür  qanunlannda  axtarmaq,  nəinki  düz  dcyil,
hətta  səhvdir;  dilçilik  öz  problem ini  özü  həll  etməlidir,  həm   də 
öz  daxili  in kişaf  qanunları  daxilində  həll  edilməlidir.  Türk 
dillərində  belə problem lərdən biri  də  m ürəkkəb söz m əsələsidir. 
Türkologiya  elmi  «m ürəkkəb  söz  n əy ə  deyilir?»  sualma  aydm, 
konkret  və  birm ənalı  cavab  verm əlidir,  yoxsa  bu  problem lə 
əlaqədar  olan  bir  sıra  m əsələlər  cavabsız  qalacaqdır.  Bu  suala 
cavab  verilərsə,  on  illər  boyu  m übahisəli  qalan,  hər  türkoloq 
tərəfindən bir  cür  m ənalandırılan m ürəkkəb  fel  m əsələsi  də  həll 
edilmiş  olardı.  B eləliklə,  m ürəkkəb  söz  problem ini  həll  etm ək 
üçün  m ürəkkəb  söz  n əy ə  deyilir,  sözlərin  hansı  birləşm əsini 
mürəkkəb  söz  adlandırm aq  olar,  sözlərin  birləşib  m ürəkkəb  söz 
əm ələ  gətirm əsi  üçün  onlar  hansı  tələb lərə  cavab  verm əlidir 
suallarma qəti  və  aydm  cavab verilm əli,  söz  birk)şm ələri  ilə  mü- 
rəkkəb sözlərin  hüdudları qəti şəkildə m üəyyənləşdirilm əlidir.
Sözlərin  birləşib  m ürəkkəb  söz  əm ələ  gətirm əsi  üçün  on- 
lar  a)  fonetik  baxım dan;  b)  qrafık  cəhətdən;  c)  leksik  mənaca; 
ç)  morfoloji  əlam ətin ə  görə;  d)  sintaktik  vəzifəsinə  görə  tam 
birləşm əli,  birikm əlidir.
1.  M ürəkkəb  söz  ə m ələ  gətirm ək  üçün  sintaktik  əlaqəyə 
girən  iki  və  ya  daha  artıq  söz  fonetik  baxımdan  birləşm əli,  yəni 
m ürəkkəb  söz  əm ələ  gətirm ək  üçün  birləşən  sözlər  öz  m üstəqil 
vurğularmı  itirm əli,  türk dilləri  üçün  səciyyəvi  mövqcyi  olan  bir 
vurğu  ilə  tələffuz  edilm əlidir.  M üstəsna  hallarda  söz  fonctik 
tərkibcə  çox  uzun  olduqda  və  ya  yazıda  göstərildiyi  şəkildə 
sözlər  dcfislə  yazıldıqda  m ürəkkəb  sözün  bir  əsas  və  bir 
köm əkçi  vurğu  ilə  tələffuzü  də  mümkündür.  İngilis  dilinin  iki 
əsas  vurğu  ilə  tələffiiz  edilən  m ürəkkəb  sözlərindən  fərqli 
olaraq  türk dillərində m ürəkkəb sözlər iki əsas  vurğu  ilə  tələffüz 
edilmir.
2.  M ürəkkəb  söz  əm ələ  gətirm ək  üçün  sintaktik  əlaqəyə 
girən  sözlər  qrafik  cəh ətd ən ,  y-əni  yazıda  birləşm əli,  ya  bir 
yerdə  (bitişik),  ya  da  defislə  yazılmalıdır.  Türk  dillərində  ayn- 
ayrı  yazılan  və  öz  vurğulan  ilə  tələffüz  edilən  iki  və  ya  daha 
artıq  söz m ürəkkəb söz əm ələ gətirmir.

3.  M ürəkkəb  söz  ə m ələ  gətirm ək  üçün  sintaktik  ə la q ə y ə  
girən  sözlər  m ənaca  birləşm əlidir:  sözlər  öz  əvv əlk i  leksik 
m ənalarm ı  ya  tam,  ya  da  qism ən  itirir,  bir  yerdə  yeni  bir  m əna 
ifadə edir.
4.  M ürəkkəb  söz  ə m ə lə   gətirm ək  üçün  sintaktik  əlaq əy ə 
girən  sözlər  m orfoloji  əlam ətlərinə  görə  birləşm əli,  yəni 
birləşən  sözlər  m ürəkkəb  söz  ə m ələ  gətirm ək  üçün  ayn- 
aynlıqda  (hərəsi  özü  üçün)  morfoloji  baxım dan  dəyişm ək   qa- 
biliyyətini  (hallanma,  təsriflənm ə,  m ənsubiyyətə,  kəm iy y ətə  və 
s.  görə  dəyişm ə)  itirməli,  yalnız  m ürəkkəb  sözün  tərkibindəki 
sıraci  sonuncu  söz  m orfoloji  baxım dan  dəyişm əlidir.  Başqa 
sözlə desək,  m ürəkkəb söz d ə morfoloji baxım dan sadə  söz kimi 
hallanm ah,  təsriflənm əh,  m ənsubiyyət,  kəm iyyət  və  s.  görə 
sözün  sonundan  dəyişməH,  bu  baxımdan  sadə  sözdən  fərqlən- 
m əm əhdir.
5.  M ürəkkəb  söz  ə m ələ  gətirm ək  üçün  sintaktik  əlaqəyə 
girən  sözlər hər  hansı bir sadə  söz kim i  cüm lənüı  bir üzvü,  həm  
də  sadə  üzvü olmalıdır.  M ürəkkəb söz cüm lənin  m ürəkkəb üzvü 
ola bilm əz.
Bir  m əfhum   ifadə  edib-etm əm əsindən  asıh  olmayaraq,  bu 
tələblərin  bir  m addəsinə  belə  cavab  verm əyən  «söz  birləş- 
m ələrini»  m ürəkkəb  söz  hesab  etm ək  oımaz.  Buna  görə  də 
«Bakm m  m üəyyən  bir  hissəsini  bildirən  tç ə ri şəhər,  Q ız qalası 
m ürəkkəb  sözləri  təşəkkül  döyrünü,  A ğ   dəniz,  Qara  d ən iz 
m ürəkkəb  sözlərin  formalaşma  dövrünü  keçirdiyi  halda,  qara- 
quş,  qaratoyuq  sözləri  artıq  form alaşm ışdır»'  iddiasının  mürək- 
kəb  söz  təlim i  ilə  heç  bir əlaqəsi yoxdur.  Qoy təşəkkül  dövrünü 
keçirən  İç ə ri şəhər,  Q ız qalasj,  formalaşma  dövrünü  keçirən  A ğ  
dəniz,  Qara  d ən iz tipli  söz  birləşm ələri  öz  təşəkkül  dövrünü  də, 
formalaşma  dövrünü  də  bitirsin,  yuxandakı  tələblərə  cavab 
versin,  m ürəkkəb  sözə  çevrilsin,  onda  onları  mürəkkəb  söz 
adlandırmaq  olar.  Y uxarıdakı  tələblərdən  hətta  birinə  belə 
cavab  verm əyən  təşəkkül  dövrü,  formalaşma  dövrü  keçirən
'  S.Cəfəwv. MüasİT Azərhaycan dili. Bakı,  1982,  s.  192.
«mürəkkəb  sözlər»  m ürəkkəb  söz  deyildir.  Bu  sözlər,  ümumi 
dilçilik  termini  ilə  desək,  söz  birləşm ələri  ilə  m ürəkkəb  sözlər 
arasında  duran  v ə  gələcəkdə,  inkişaf edərsə,  m ürəkkəb  sözlərə 
çevrilə  bilən  dil  vahidləridir.  M ürəkkəb  sözlərə  bu  tələblərlə 
yanaşdıqda  türkoloqlann  hərəsinin  öz  zövqü  ilə  izah  etdiyi 
m ürəkkəb  sözlər  problemi  aradan  qalxar  və  m əlum   olar  ki,  türk 
dillərində  m ürəkkəb  fellər yox,  tərkibi  fellər,  ək sər hallarda  ad- 
larla  köməkçi  fellərin  birləşm əsindən  əm ələ  gəiən  və  çox  vaxt 
məcazi  (köçürmə)  m ənada  işlənən  tərkibi fellər mövcuddur.
Azacıq  bir istisna  ilə qədim türk yazısı  abidələrinin dilində 
m ürəkkəb  söz  yaradıcıhğm a  da  bu  meyarla  yanaşm aq  lazımdır. 
İstisna qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  sözlərin 
qrafıkasma  aiddir.  M əsələ  burasındadır  ki,  qədim   türk  yazısı 
abidolərinin,  xüsusən  göytürk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərinin 
özünəm əxsus  orfoqrafik  qaydalan  vardır.  G öytürk  abidələrinüı 
m ətnlərində  dürğü  işarələrindən  təkcə  qoşa  nö qtə  (;)  işlənir. 
Göytürklər  bu  işarə  vasitəsilə  bəzən  sözleri  bir-birindən  ayır- 
dıqlan  kimi,  bəzən  də  sözə  daxil  olan  m orfem ləri  də  (m əsələn, 
kök  və  şəkilçini)  bir-birindən  ayırmışlar,  b əzən  isə  bu  işarədən 
bütöv  ifadələrin,  cüm lələrin,  hətta söyləm lərin  hüdudunu  m üəy- 
yənləşdirm ək  üçün  istifadə  etmişlər.  Buna  görə  də  bu  gün  biz 
göytürklərin  hansı  m ürəkkəb  sözü  bir  yerdə  (bitişik),  hansını 
defıslə  işlətdiklərini,  hansı  sözü,  hansı  sözlə  bitişik,  yaxud  ayn 
yazdıqlannı  (daha  doğrusu,  tələffüz  etdiklərini)  deyə  bilmərik. 
Bu  gün  biz  göytürk  m ətnlərini  Azərbaycan  dilinin  orfoqrafiyası 
ilə  transkripsiya  etdikdə  m əlum   -sərbəstliyə  yol  verm ək,  bəlkə 
də  türklərin  bitişik  tələffüz  etdikləri  sözləri  ay n -ay n h q d a  v ə  ya 
ayn-aynlıqda  tələffiiz  etdikləri  sözləri  bitişik  yazırıq.  Beloliklə, 
göytürk  dilinin  bu  və  ya digər sözünü müasir Azərbaycan  dilinin 
orfoqrafıyası  qaydalanna  tabe  etmiş  oluruq.  Bu  isə  tam am ilə 
şərti  vo süni  orfoqrafiyadır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  sözlərin 
əm ələ  gəlm əsi  v ə  onların  bəzi  xüsusiyyətləri  dilçilərdən
A .N .K ononov,  M .Ə .Ə hm ətov,  Y .Q .M əm m ədov,  Ə.C.Şükürlü, 
Ə .Ə .Rəcəbli  və  başqalarm m   əsərlərində  bu  v ə  ya  digər  də-

rəcədə  araşdınlm ışdır.  Bunlardan başqa,  Ə .Ə .R əcəblinin  ə s ə r lə -  
rində  b əzən   m ürəkkəb,  b əzən   də  tərkibi  term ini  ilə  g ö y tü rk   di- 
lində  işlənən  və  sintaktik yolla  əm ələ  gələn  fellər  m ü fəssəl  şə- 
kildə  tədqiq  edilmişdir.  Ə .Ə .R əcəblinin  doktorluq  dissertasiya- 
smda  analitik üsulla  əm ələ  gələn,  bəzən  lüğəti  m ənada  işlə n ən , 
bəzən  isə  m ətn  daxilində  m üvəqqəti  fəaliyyət  g ö stərən   fel 
tərzləri  d ə  araşdırılmışdır.  Y eri  gəlm işkən,  qeyd  etm ək  lazım dır 
ki,  A .N .K ononov,  M .Ə .Ə hm ətov və Ə .C.Şükürlü m ü rəkk əb   söz 
term inini  işlətmir,  Y .Q .M əm m ədov  yalnız  m ürəkkəb  (isim , 
sifət,  say)  term inini  işlədir.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  türk  yazısı  ab id ələ- 
rinin  dilində  də  sintaktik  yolla  söz  yaradıcılığm m   iki  tipi  m ə- 
lumdur;  a)  sözlər  tam   birləşib  m ürəkkəb  söz  ə m ə lə   gətirir;  b) 
sözlər  qism ən  birləşib  tərkibi  söz  əm ələ  gətirir.  M ürəkkəbləş- 
m ənin  bu  iki  tipi  arasm da  m üəyyən  fərq  vardır.  M ürəkkəb  söz- 
ləri  təşkil  edən  sözlər  (indiki  orfoqrafıya  ilə)  bitişik  və  ya  defıs- 
lə  yazılır,  onlar  öz  ilkin  m ənalarm ı  ya  tam,  ya  da  qism ən  itirir, 
birlikdə  üm um i  bir  leksik  m əna  ifadə  edir,  üm um iyyətlə  götür- 
dükdə,  sadə  sözlərə  xas  morfoloji əlam ətlər təzahür etdirir.  Tər- 
kibi  sözləri  təşkil  edən  kom ponentlər  (indiki  orfoqrafiya  iiə)  ay- 
rı-ayrıhqda  yazıhr,  öz  ilkin  leksik  m ənalarm ı  qism ən  qoruyub 
saxlayır,  morfoloji  baxım dan  bir  sıra  m üstəqilhyə  malik  olur, 
tərkibi  sözləri  təşkil  edən  sözlərin  aynhqda yazılması  onlarm  öz 
m üstəqil  vurğusunu  qorumasma  və  qranmıatik  baxımdan 
m ütəhərrikhyə,  qism ən sərbəst dəyişm əsinə  səbəb olur.  N əticə- 
də  tərkibi  sözlərə  daxil  olan  sözlər  m ürəkkəb  sözlərin  kompo- 
nentlərinə  nisbətən  xeyh  sərbəst  olur.  Ayrı-ayrı  fərqlərin  toplu- 
su  son  nəticədə  m ü rə l^ ə b   və  tərkibi  sözlərin  bir-birindən  xeyh 
d ərəcəd ə  fərqlənm əsinə  gətirib  çıxarır.  Buna  görə  də  m ürək- 
kəbləşm ənin  bu  iki  tipinin  türkoloji  ədəbiyyatda  mürəidcəb  söz 
kimi  təqdim  və  tədqiq  ediim əsi  düz deyidü'.  M ürəkkəbləşm ənin 
bu  iki  leksik  tipindən  başqa,  türk  dillərində  sözlərin  müvəqqəti, 
yaxud  situativ  birləşm əsi  də  m üşahidə  edihr.  M üvəqqəti,  yaxud 
situativ  birləşm ə  dedikdə  iki  fel  tipinin  m ətn  (cümlə)  daxihndə 
m üvəqqəti  birləşib  bir  leksik-qrammatik  m əna  ifadə  etməsi
nəzərdə  tutulur.  M üvəqqəti  (situativ)  birləşm ədə  iştirak  edən 
sözlər  (fel)  m ətndən  kənarda  öz  m üstəqilhklərini  bərpa  edir, 
müstəqil  leksik  vahidlər  kimi  fəaliyyət  göstərir.  Situativ 
birləşmə m ürəkkəb  söz də,  tərkibi  söz də deyildir.  Buna görə  də 
situativ  söz  birləşm əsini  analitik  söz,  daha  doğrusu,  analitik  fel 
adlandırmaq  olar.  Türk dillərində,  o  cüm lədən  qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dilində  analitik  fellərə,  m əsələn,  türkologiyada 
fellərdə  tərz  birləşm əsi  adlanan  analitik  fellər  daxildir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrindən  göytürk  O rxon-Yenisey yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  işlənən  tərz m ənah  analitik  fellər M .Ə .Ə hm ətov və 
Ə .Ə .R əcəblinin əsərlərin də tədqiq edilmişdir.
Türk  dillərində,  o  cüm lədən,  qədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  sintaktik  yolla  söz  yaradıcıhğı  problem ini  araş- 
dırarkən  m ürəkkəbləşm ə  proscsində  iştirak  edən  söz  tipləri, 
sözlər  arasındakı  əlaqə v ə  m ünasibətlər,  birləşm ədə  iştirak  edən 
sözlərin  nitq  hissələrinə  görə  qruplaşdınlm ası,  sözlərin  sırasının 
m üəyyənləşdirilm əsi,  nüfuzlu  söz  problem i  v ə  s.  m əsələlər 
m ühüm   əh əm iy y ətə  malikdir.  İlk  baxışda  sadə  görünən 
mürəkkob  söz problemi,  doğrudan da,  m ürəkkəbdir.