Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

fəaHyyəti  n əticəsin d ə  sonuncu  sait  düşür  v ə   təkcə 
m
  ünsürü 
qahr.  Saitlə  bitən  isim lər üçün bu tamamilə  kifayət edirdi: 
apa
 + 
m >  apam.
  Lakin  sam itlə  bitən  isim lərdə  iki  samit  (bir  hecada)

yanaşı  gəlirdi.  Türk  dillərinin  fonetik  qanunlarına  əsa sən   iki 
samit  yanaşı  işlən ə  bilmir.  Buna  görə  də  iki  samit  arasma 
(xəbərlik  kateqoriyalarmdan  fərqlənm ək  üçün)  qapalı  sait 
artınhr; 
e l + i  + m >   elim .
2.  tkinci  şəx s  tək d ə  m ənsubiyyət  şək ilçisi  birinci  şə x sin  
təkinə  nisbətən  bir  qədər  gec  əm ə lə   gəlm işdir.  Bu  zaman 
s i  
ünsüründən  artıq 
sin   şə x s  əvəzliyi  yaranmışdı.  M ənsubiyyət 
kateqoriyası  birinci  şəx sin   analogiyası  üzrə  düzəiir.  Y ən i  sözün 
kökünə  ikinci  şə x si bildirən ünsür  (şəxs  ə v ə z liy i)  artırıhr: 
kağan 
+  sin.  Lakm  bu  şək ild ə  analogiya  pozulur.  İkinci  şəxsd ək i 
şəkilçi  birinci  ş ə x sə   nisbətən  ağır  səslənir  (uzun  çıxu-).  Buna 
görə  də  onu  ixtisar  etm ək  lazım  gəhrdi;  ya  5,  ya  da 
n   samiti 
atılmah  idi.  Ancaq 
n   samiti  atılsa  idi,  analogiya  yenə 
pozulacaqdı,  çünki 
m  (birinci  şəxsdə)  burun  samiti, 
5
 isə  dil-diş 
samitidir.  Buna  görə  d ə  s  samiti  atılır  v ə  dil-dodaq  samiti 
n 
burun  samiti 
t j
səsin ə çevrihr; 
kağan 
+ 1
  + Q>  kağanıQ.
3.  Türk  dillərinin  ən  qədim   dövrlərində 
z   ünsürü  əvvəl 
cütlük,  sonra  cəm lik   bildirmişdir'.  Şəxs  əvəzliklərinin  cəm inin 
yaradılması  üsuluna  analogiya  olaraq,  birinci  v ə   ikinci  şəxsin 
cəm ində  m ənsubiyyət  kateqoriyalarmda  da  təklərin  üzərinə 
ünsürü  artınhr v ə   iki  sam it yanaşı  işlənm əsin  deyə,  bir tərəfdən, 
m  v ə  //sam itləri,  digər  tərəfdən  ^-samiti  arasma  sait (/)  artınhr; 
kağan  +  m   + ız>   kağanım ız,  kağan  + ıtj  + ız >   kağam ijız.
4.  Üçüncü  şəx sd ə  m ənsubiyyət  kateqoriyası  daha  sonra 
meydana  gəldiyi  üçün  daha  asan  yaranmışdır.  Birinci  v ə  ikinci 
şəxs  təkdə  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  yaradılması  üsulu 
analogiya  üzrə  m exaniki  olaraq  üçüncü  şə x sə   köçürülür,  yəni 
söz  kökünə  üçüncü  şə x s  əvəzliy i  /   artu-ılmaqla  üçüncü  şəxs 
m ənsubiyyət  ifadə  edilir; 
cl  + 
i>   eli.  Türk  dillərinin  fonetik 
qanunlarma  əsa sən   iki  sait  yanaşı  işlənə  bilm ədiyi  üçün  saitlə 
bitən  isim lərin  kökü  ilə  artıq  m ənsubiyyət  şəkilçisinə  çevrilmiş 
üçüncü  şəxsi  bildirən 
i   əvəzliyi  arasma  bitişdirici  5  samiti 
artınhr; 
apa 
+ 
s  
+
1
>  apası.
Butun  bu  deyilənlərdən  aydm  olur  ki,  türk  dillərində,  o 
cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin dilində  bütün üç  şəxsin 
m ənsubiyyət şəkilçiləri şə x s əvəzliklərindən törənmişdir.
M ə n su b iy y ə t 
kateqoriyasınm  
q əd im  
türk 
yazısı 
abidələrinin  d ilin d ə  işlə n m ə   x ü su siy y ətləri  ilə  müasir  türk 
dillərində  işlə n m ə   x ü su siy y ətlə ri  arasında  ço xk ı  uyğun  cə h ə tlə r  
olması  ilə   yanaşı,  b ə z i  fərq lənən   cə h ə tlə r   d ə  vardır.  B u  fərqli 
cəh ətləri  aşağıdakı  k im i  qruplaşdırmaq  oiar.
1.  M ə n su b iy y ə t  kateqoriyasınm   q əd im   türk  y azısı  abi-
dələrinin  d ilin d ə  iş lə n ə n   anahtik  üsulla  ifad əsi  müasir  türk  d illə- 
rində  işlən m ir.  Q ey d   etm ək   lazım dır  ki,  h ə lə   qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  d ih n d ə  bu  üsul  tez-tez  pozulur,  m ən su b iyyətin   ana- 
litik  ifadəsi  üsulu  m orfoloji-sintaktik  üsula  keçirdi,  y ə n i  m ənsub 
əşyam   b ildirən  sö z  m ə n su b iy y ə t  şək ilçisi  q əbul  cdirdi.  M üqa- 
y isə  et;  1. 
T ü  r  k  b  ə   g   I  ə  r, 
h  o  d  u  n,  bunı 
esidiQ
 (K T c  10)
«Türk  b əy ləri,  xalqı,  bunu  eşidin». 
2.  T o  k  u z 
o ğ  u z b  ə  g  l ə
ri,  b 
0  d   u  n  ı,  hu  sahımın  cdgiti  csid,  katığdı  tintjlə
  (K T c  2) 
«D oqquz  o ğ u z  b ə y lə r i,  xalqı,bu  nitqim i  y a x şıca   cşit,  m ö h k əm c ə 
dinlə 
{tiirk həglər,  hodun
  - 
tokuz oğuz həgləri,  hodunı)».
2.
  M üasir  türk  dillərin d ən   fərqli  olaraq,  qədim   türk  yazısı
abidələrinin 
d ilin d ə 
birinci v ə  
üçüncü 
şəx sin  
tək in d ə
m ənsu b iyyət  anlayışı  sintaktik üsulla  ifaüə  cd ilə  bilir; 
m ən i/Jo r
(MÇ  24)  « m ən im   d ö yü şçü m », 
ç u n fjl)o z at
  (K T ş  32)  «Ç u n n   boz 
atı».  M ən su b iy y ət  katcqoriyasının  sintaklik  üsulla  ifad əsi  birinci 
v ə  ikinci  şəx slərin   cə m in d ə  q əd im   türk  y azısı  abidələrinin 
dilində  v ə  m üasir  türk  d illərin d ə  eynidir; 
h izig   sü
  (K.Tş  39) 
«bizim   qoşun », 
s iz ifjə r
  (Y   26)  «sizin  döyüşçü».
3.  M üasir  türk  dillərin d ən   fərqli  olaraq  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  d ilin d ə  ş ə x s   əv ə zlik lər i  də  m ən su b iy y ət  şək ilçisi 
qəbul  cdir; 
hiziljii
  (K T ş  40), 
hizintə
  (T  40 ).  Göytürk  Y e n isey  
kitabələrinin  d ilin d ə  bu  x ü su siy y ə lə   daha  sıx -sıx   təsa d ü f edilir.
4.  M ə n su b iy y ə t  katcqoriyalarında  müasir  türk  d illəri  üçün 
adi  olan  sö z   sırası  q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  d ilin də  pozulur; 
m əsələn ; 
{mənilj)  karjım  kağan
  (K T ş  14).  M üasir  türk  dillərinin 
qanunlanna  g örə 
(mənifj)  kağan  kaljım
  olm alı  idi.  Eyni  sözləri 
cçim   kağan  (K T ş  17)  «əm im   xaqan», 
ögim  katun
  (K T şm   9) 
«anam  xatun», 
kaljım  kağan
  (K T ş  31)  «atam  xaqan»  v ə   s. 
haqqmda  d em ək   olar.

Hal  kateqoriyası.  Tərixən  formalaşmış  qrammatik  kateqori- 
yalardan  biri  də  ismin  hal  kateqoriyasıdır.  Türk  dillərinin  ən 
qədim  
yazılı 
abidələri  -   göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı 
abidələrinin  dili  göstərir  ki,  hal  kateqoriyası  tarixin  ço x   qədim  
dövrlərində  təşəkkül  tapmışdır,  çünki  13-14  əsr  bundan  əv v əl 
qədim   türk  qəbilələrinin  dilində  hərtərəfli  inkişaf  etm iş  hal 
şəkilçisi m övcud olmuşdur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ism in  səkkiz  halı 
olmuşdur.  B ə z i  tədqiqatçılarm  fıkrincə,  türk  dillərinin  ə n   qədim  
inkişaf  dövründə  onlardakı  hallarm  sayı  indikindən  ço x   az 
olmuşdur, 
E .V . 
Sevortyan türk  dillərində  hətta  iki  halm  m övcud 
olduğunu  deyir:  «...  türk  dillərinin  vəziyyətinin  ən  qədim  
m ərhələsində  qrammatik  hallarm  sayınm  daha  az  olduğunu 
düşünmək olar,  m əsələn ,  iki  hal -  qeyri-m üəyyən  v ə   obyektiv -  
posessiv  hallar  olmuşdur,  bunlardan  sonuncu  müassir y iy əlik   və 
təsirlik hallarm  funksiyasmı  ifadə  etmişdir».>  Bu  fikrin  həqiqətə 
nə  qədər  yaxm   olduğunu  söyləm ək   çətindir.  Lakin  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  təsirlik  hahn  morforloji  əlam əti  olan 
sözün  y iy əlik   hal  m övqeyində,  y iy əlik   hahn  morfoloji  əlam əti 
olan  sözün  isə   təsirlik  hal  m övqeyində  işləndiyi  məqamlara 
təsadüf  edilir.  O la  bilər  ki,  nə  vaxt  isə  türk  dillərinin  ibtidai 
inkişaf  m ərhələsində  y iyəlik   v ə  obyekt  məfhumları  bir  halda 
təcəssüm  etm iş  imiş.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində  ismin  bu  səkkiz hah 
mövcuddur:  adlıq  (əsas)  hal,  yiyəlik   hal,  yönlük  hal,  istiqamət 
halı,  təsirlik hal, yerlik hal,  çıxışhq hal,  alət-birgəlik halı.
Türk  dillərində,  adətən,  ism in  hallarmı  qrammatik  və 
məkanı-qrammatik  hallar  deyə  iki  qrupa  ayırırlar:  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dili  üçün  adlıq,  yiyəlik,  təsirlik  v ə   alət- 
birgəlik  halları  qrammatik,  yönlük,  istiqamət,  yerlik  v ə  çıxışlıq 
halları  isə  qrammatik-məkani  hallara daxildir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  hallarm 
sayı  müasir  türk  dillərinin  əkseriyyətində  işlənən  hallarm
‘ Ə.B.CeeoprmH.  K  
u c m o p u u  
mdeoKHOü 
c u c m e M b i 
e 
m to p K C K u xH 3 b iK o x. 
V H eH bie 3 a n u c K U  
BoeHHoao 
u n c m u m y m a   u H o c m p a H H b tx  R S b iK o e. 
MocKsa, 
1948, Ns 6. 
c. 
95.
saym dan  çoxdur.  Türk  d illərin in   ək səriy y ətin d ə  alət-b irg əlik   v ə  
istiqam ət  halları  işlənm ir.  Q əd im   tiirk yazısı  abidələrinin  d ilin d ə 
təşək kü l  prosesi  keçirən  çjxışh q   hal  m üassir  türk  d illərin d ə 
m ö h k əm ləşm iş,  q əd im   türk  ya zısı  ab idəkm nin  d ilin d ə  yerlik  
hahn  icra  etdiyi  funksiyaların  bir  ism ini  ö z  ü zərin ə  götürmüşdür. 
Q əd im   türk  yazısı  abidəiərinin  dilindo  işlən ən   istiqam ət  hahnm  
v ə z ifə lə r i  müasir  türk  d illərin d ə  yönlük  hala  keçm işdir;  alət- 
birgəlik  hahn  flınksiyası  isə  müasir  türk  d illərin d ə 
ilə
  q oşm ası 
v a sitə silə   icra  ediHr.  Q əd im   türk  yazısı  ab id ələrinin   diHndə 
işlən ən   hal  şək ilçilərin in   sayı  v ə   fonetik  tərkibi  d ə   müasir  türk 
d illərin d ən   bir  q ədər  fərqlənir.  Uzun  tarixi  in k işa f  p rosesin də 
türk  dillərin d ə  hal  şək ilçilərin in   sayı  azalm ış,  şək ilçilərin  
m ən a la n   tək m illəşm iş  fonctik  tərkibləri  is ə   xey li  sa d ələşm işd ir. 
Q əd im   türk  yazısı  ab id ələrinin   d ilin də  bir  n cçə  şə k ilç i  eyn i  bir 
hahn  m ənasını  ifadə  e tm ə y ə   x idm ət  cd ird isə,  m üasir  türk 
d illərin in   ək səriy y ətin d ə  fonetik  uyğunlaşm anı  n ə z ə r ə   alm asaq, 
h ər  hahn  özü n ə  m ə x su s  tə k c ə  bir  şək iiçisi  vardır.  Q əd im   türk 
ya zısı  abidələrinin  diHndo  n əink i  m əkani-qram m atik  hallar, 
hətta  qrammatik  hallar  da  bir-birini  ə v ə z   ed ə,  bir-birinin  ycrində 
iş lə n ə   bilirdi.  Müasir  türk  d illərin d ə  h allan n   işlən m o   ycri 
sab itləşm işdir;  qrammatik  hallardan  biri  d igərinin  ycrində, 
v ə z ifə s in d ə   işlən ə  bilmir,  qram m atik-m əkani  hallan n ın   bir- 
birini  ə v ə z   ctm əsi  isə  nadir  hailarda  v ə   yaln ız  d ialcktlərd ə 
m ü şa h id ə  edilir.  Daha  bir  fərqi  göstərm ək   lazımdır;  q əd im   türk 
y a zısı  abidələrinin  d ilin d ə  m ən su b iy y ət  şək ilçisi  qəbul  etm iş 
s ö z lə r lə   v ə   bu  şək ilçin in   qəbul  ctm əm iş  sö zlər lə  işlən ən   hal 
ş ə k ilç ilə r in d ə   m ü əy y ən   fərq  vardısa,  m üasir  türk  d illərin d ə 
sö zü n   m ə n su b iy y ət  şək ilçisi  qəbul  ed ib -etm əm əsin d ən   asılı 
olm ayaraq  hər  halın  bir  şək ilçisi  vardır.
Adlıq  hal. 
1'ürkoloji  əd əb iyyatd a  bu  halı  əsa s  hal,  qcyri- 
m ü ə y y ə n   hal  da  adlandırırlar.  H əm   də  çox  vaxt  q ey ri-m ü əyy ən  
hal  tcrmini  ilo  tək cə  adlıq  halın  s ə la h iy y ə tin ə   daxil  olan 
m əqam iarı  d eyil,  eyni  zam anda  ş ə k ilç isiz   q ey ri-m ü əy yən   təsirlik 
h alda  v ə   q ey ri-m ü əyy ən   y iy ə lik   halda  işlən ən   sözləri  d ə  qeyri- 
m ü ə y y ə n   hala  daxil  cdirlər.
Türk  d illərin d ə,  o  cü m ləd ən   qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə  adhq  halm  m orfoloji  əla m ə ti,  y ən i  hal  şə k ilç isi  yoxdur:
439

bütün  söz  kökündən,  düzəltm ə  v ə  mürəkkəb  sözlərdən  ibarət 
olan  isim lər  ilkin  vəziyyətind ə,  yəni  sıfır  şəkilçi  ilə   (d em əli,  hal 
şəkilçisiz)  adlıq  hala  daxildir.  Adhq  hal  ismin  digər  h a lla n n m  
yaranması  üçün  əsas,  bünövrə  təşkil  edir.  Adhq  hahn  m əzm u n u  
başqa  hallarm  m əzm unu  ilə   m üqayisədə  aydmlaşır.  Q əd im   türk 
yazısı  abidələrinin dilində  ism in adhq  hah,  dem ək olar ki,  ism in  
bütün  digər  hallarmm  yermdə,  m övqeyində  işlən e  bilir,  h ə m in  
hallan ə v ə z  edə bilir.
A zərbaycan  dilçiliyində  bu  hai  adhq  hal  adlamdırıhr. 
Lakin  Azərbaycan  dilçiliyində  də  şək ilçisiz  çıxış  edən  bütün 
isim lərin  adlıq  halda  olması  qəbul  edilir.  M .H .H üseynzadənin 
fıkrincə,  adhq  hal  cüm lədə  mübtəda  v ə   xəbərdən  baqşa  ikin ci 
dərəcəli  üzvlər  kim i  də  çıxış  edir  «A dhq  halda  işlənən  isim lər  
təyini  sözbirlənm əsinin  birinci  tərəfı  kimi  işləndiyi  zam an, 
təyinlik  m əzm unu  bildirdiyi  üçün  mübtəda  v ə z ifəsi  daşımır. 
Onlar  özlərindən  sonra  gələn   sözlə  birlikdə  cüm lənin  m ü x tə lif 
üzvü  ola  bilir;  m əsələn: 
daş  ev,  q ızıl saat,  m əktə b   binası,  k ita b  
satışıwQ  s.»'
Z.l.Budaqova  adlıq  haldakı  sözün  cüm lədəki  funksiyası 
haqqmda  yazır;  «A dhq  halda  işlənən  isim lər  birinci  növ  təy in i 
söz birləşm əsinin birinci  tərifı kimi çıx ış  edir.  Bu  zaman artıq  o, 
mübtəda  v əzifəsin d ə  deyil,  təyin  vəzifəsin d ə  olur;  m əsələn : 
güm üş qaşıq,  taxta sandıq,  q ız ıl saatf> ?■
M əlum   olduğu  kimi,  türk  dillərində  isim lər  yalnız  maddi- 
lik,  daha  doğrusu,  əşyanm   hazırlandığı  maddənin,  materiyanm 
admı  bildirdikdə  adhq  halda  birinci  növ  təyini  söz  birləş- 
m ələrinin birinci  tərəfı  kimi  çıxış edir.  D igər  isim lər adlıq  halda 
birinci növ təyini sö z birləşm ələrinin birinci tərəfı funksiyasmda 
çıxış  edə  bilmir.  Yuxarıda  adları  çək ilən   m üəlliflərin  gətü-dik- 
ləri  misallardakı birinci  tərəflərin əksəriyyəti 
(daş,  qızıl, güm üş, 
taxtä)  əşyanm   hazırlandığı  maddənin,  materiyanm  admı  bildirir. 
B elə isim lər,  adətən,  sifətlə om onim lik xasiyyəti daşıyır, dilçilik 
ədəbiyyatm da onları çox vaxt atributiv isim lər adlandırırlar,  türk 
dillərindən  bəzilərinin  qrammatika  kitablarmda  bu  tip  isim lər
' M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı,  1963, s. 75.
^ Azərbaycan dilinin qraxnmatikast. I, morfoloqiya. Bakı,  1960, s.  19.
4 4 0
hətta  sifət  bəhsində  tədqiq  edilir.  Onu  da  qeyd  etm ək  lazımdır 
ki,  əşyanm  hazırlandığı  maddənin  admı  bildirən  isim ləri  hind- 
Avropa  dillərinə  tərcüm ə  etdikdə  onlar  isim likdə  çıxır  və  sifət 
kimi  tərcümə  edilir.  M əsələn ,  yuxandakı  m isallan  rus  dilinə 
tərcümə  etsək,  bu  m ənzərəni  aydın  görə  bilərik; 
daş  e v   - 
KaMeHHbiü  doM,  q ızıl  saat  -  sojıom ue  nacbi,  g ü m ü ş  qaşıq  - 
cepeöpHHHosı  nooıCKa, 
taxta  sandıq - 
depeefiHHbiü  cyndyK. 
Bütün 
digər  isim lər  adlıq  halda  birinci  növ  təyini  söz  birləşm əsinin 
birinci  tərəfı  kimi  çıxış  edə  bilmir.  B elə  isım lər  heç  bir  şəkilçi 
qəbul  etm ədən  yalnız  ikinci  növ  təyini  söz  birləşm ələrinin 
birinci  tərəfı  kimi  işlən ə  bilər.  M .H .H üseynzadənin  gətirdiyi 
m əktəb   binası  və  kita b   satışı  misallarmdakı  m ə k tə b   və  kitab 
sözləri də  bu  tip  isimlərdəndir.  Lakin şək ilçisiz olmaq  h ə lə   adlıq 
halda  işlənm ək  demək  deyildir.  Y iy əlik   v ə  təsirlik  halların  da 
şəkilçisiz  variantları  vardır,  bunlara  qeyri-m üəyyən  yiy əlik   və 
qeyri-m üəyyən  təsirlik  hal  deyilir. 
M əktəb   binası v ə   kitab satışı 
ikinci  növ  təyini  söz  birləşm ələrindəki 
m ə k tə b  və  kita b  sözləri 
ismin  qcyri-m üəyyən yiy əlik  halmdadır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ism in  aldhq  hah  öz 
şəkil  xüsusiyyətlərinə  v ə  qrammatik  funksiyalarma  görə  müasir 
türk  dillərindəki  adhq  hala  uyğun  gəlir,  lakin  abidələrin  dilində 
adlıq  hahn  qrammatik  fiınksiyalan  ,  üslubi  çalarhqlarda  işlənm ə 
xüsusiyyətləri  müasir  türk  dillərindəkindən  çox  genişdir.  Bu 
ondan  irəii  gəlir  ki,  qədim   türk  dillərində  hallann  funksiyaları 
h ə lə   kifayət qədər diferensiallaşmamışdı,  hailar tez-tez  bir-birini 
ə v ə z  edə  bilirdi.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  adhq  halda  duran  isim   sözdüzəldici 
şəkilçidən  başqa  heç  bir  şəkilçi  (sözdəyişdirici  şək ilçi)  qəbul 
ctmir.  Abidələrinin  dilində  adhq  halda  duran  isim ,  əsasən, 
cüm lənin  mübtədası  v ə   xəbəri,  əşyanm   hazırlandığı  maddənin 
admı  bildirdikdə isə cüm lədə  təyfcn vəzifəsrndə  işlenir.
Adlıq  halda  işlənən  isim  mübtəda  vəzifəsində: 
K ü l  tigin 
yadağm   onlayu  təg d i  (K T ş  32)  «K ül  tigin  piyada  hücuma 
keçdi». 
B ars  bəg  erti {K T ş  20)  «Bars  bəy  idi».  01 a t anta  tüsdi 
(K T şm   4)  « 0   at  orada  öldü». 
Üç  o tu z bahk sıd ı (T  19)  «İyirmi

üç  şəhər  tabe  oldu». 
O ğuz  b o d m   to k u z   tatar  birlə  tirilip   k ə J ti 
(B K ş  34)  «O ğuz  xalqı  doqquz  tatarlarla  birləşib  g ə ld i» . 
O ğuzdantan  kö rü g  k ə lti ( I   8)  «Oğuzlardan  casus  gəldi».  İltə ris 
kağan  b ilig e sin   üçün,  alpın  üçün  Tabğaçka y e ti y e g irm i sü ljü sd i, 
K ıte^ka   y e ti  sürjüsdi,  oğuzka  b is  sürjüsdi  (T  48-49)  «İltəris 
xaqan  bilik  dostu  olduğu  üçün,  igid  olduğu  üçün  çin lilərlə  on 
yeddi  d ə fə,  kıtaylarla  yeddi  d ə fə   oğuzlarla  beş  d əfə  döyüşdü» 
v ə  s.
Adlıq  halda  işlən ən   isim   xəbər  vəzifəsində: 
B ars  b ə g  erti 
(K T ş  20)  «Bars  b ə y   idi». 
K ır k ız   o ğ h   m ən  (Süci)  «Q ırğız 
oğIuyam». 
A tım   E1  Toğan  tu tu k  ben  (Y   1)  «Adım   E1  D oğan 
tutuqam». 
T o ku z  o ğ u z  bodun  k ə n tü   bodunım   erti  (K T şm   4) 
«Doqquz oğuz xalqı  öz xalqım idi» v ə   s.
A dlıq  halda  işlən ən   isim   təyin  vəzifəsində; 
Y inçü  ü g ü zik 
...  keç ə  T əm ir kapığka  tə g i  sülədim   (K T c  3-4)  «İnci  çaymı  ... 
keçərək  D əm ir  qapıya  təki  qoşün  çəkdim ». 
Yarm -kiçə  altun 
örgin  ü zə   olurupan  m ə ljilə y ir  m ən   (IB  1)  «Gündüz-gecə  qızıl 
taxtın üstündə  oturub  zövq alıram».  ... 
kü m ü ş b o d u n ım ...  (Y  45) 
«...  gümüş xalqım   ...»  v ə  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adhq  hal  aşağıdakı 
halları  ə v ə z   edir,  onlarm m övqeyində çıx ış edir.
1. 
Adlıq  hal  yiy əlik   hal  m övqeyində  çıxış  edir.  Bu 
xüsusiyyəti  qeyri-m üəyyən  y iy əlik   halla  qarşıdırmaq  olmaz. 
Ə gər  müasir  türk  dillərində  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmə- 
lərində  birinci  tə r ə f  kimi  çıx ış  edən  isim lərin  şəkilçi  qəbul 
etm əm əsi  təbii  haldırsa,  qədim   türk  yazısı  abidələri  dilində 
y iy əlik   hal  m övqeyində  çıxış  edən  b elə  isimlər  türk  dillərinin 
qrammatik  qanunlarma  əsasən  yiy əlik   hal  şəkilçisi  qəbul  etməli 
idi.  M əsələn : 
E k in ti  Işbara  Yam tar  b o z  atığ  binip  təgdi,  o l  at 
anta  ö lti (K tş  33)  «İkinci  dəfə  Işbara  Yamtarın  boz  atını  minib 
hücuma  keçdi,  o  at  onda  öldü». 
Ü çinç  Y əgin  S ilig   bəgin 
ked im lig   to n ğ  a t  binip  təgdi,  o l a t anta  ö lti (K Tş  33)  «Üçüncü 
d ə fə   Y ə g in   S ilig   b əy in   yəhərli  kəhər  atmı  minib  hücum  etdi,  o 
at  onda  öldü».  Birinci  cüm lədə 
Işbara  Yam tar  adhq  haldadır, 
lakin  y iy əlik   hal  funksiyasmda  işlənir.  İkinci  cüm lədə  eyni 
m övqedə  y iy ə lik   halda  duran 
Y əg in   S ilig   bəgin  ifadəsi  işlənir.
Işbara  Yam tar  qeyri-müəyyən  yiyəlik  halda  işlənm əm işdir. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlıq  halda  duran  sözün 
yiyəlik hal m övqeyində işlənm əsinə  tez-tez rast g əlm ək  olur.
2. 
Adlıq  hal  yönlük  hal  m övqeyində  çıx ış  edir  və 
cümlənin  yer  zərfliyi  olur;  m əsələn: 
B o d ım ığ   ig id ə y in   tiyin, 
yırağaru  o ğ u z  bodun  tapa,  ilgərü  kıtay,  tatabı  bodun  tapa, 
birigərü  tabğaç  tapa  uluğ  sü   e k i y eg irm i  sü fjü şd im   (K T ş  28) 
«XaIqı  yüksəldim   deyə,  şimala  oğuz  xalqma  qarşı,  şərq ə  kıtay, 
tatabı  xalqına  qarşı,  cənuba  tabğaçlara  qarşı  böyük  qoşunla  on