Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

KEÇMƏZ  NÖV
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  keçm əz 
növünə  m əna  növünün  şəkilçisini  qəbul  ctm əm iş  bütün  sadə, 
düzəltm ə  və  tərkibi  təsirsiz  fellər  daxildir.  K eçər  növdə  olduğu 
kim i,keçm əz  növdə  də  qramm atik  iş  görənlə  (m übtəda)  m əntiqi 
iş  görən  (subyekt)  eyni  olur,  lakin  keçər  növdə  olan  fellərdən 
fərqli  olaraq,  keçm əz  növdə  olan  fellər  işin  bilavasitə  obyekt 
üzərində  icrasmı,  başqa  sözlə  desək,  cüm lədə  vasitəsiz 
tam am hğın  iştirakmı  tələb   etmir.  Form aca  keçər  növlə  keçm əz 
növ  arasında  heç  bir  fərq  yoxdur.  Y eganə  fərq  bundadır  ki, 
fellər keçər növdə  təsirli, keçm əz növdə təsirsiz olur.
K eçm əz  növün  heç  bir  morfoloji  əlam əti  yoxdur;  dildə 
hazır  leksik  vahidlər  -   sadə,  düzəltm ə  və  tərkibi  təsirsiz  fellər 
götürülüb  keçm əz  növdə  işlədilir.  K eçm əz  növdə  qram m atik 
m ü btəda  bilavasitə  işin  ieraçısı  ölur,  buna  görə  də  o,  cüm lədə 
iştirak  edir.  Lakin  m übtədanm   leksik  vahid  kim i  cüm lədə 
bilavasitə  iştirakı  zəruri  deyildir;  çox  vaxt  iş  görən  özünü  felin

şəxs  şəkilçilərində  göstərir;  m əsələn:  Te/Jri  tə g   teijrid əb o lm ış 
tü rk  bilgə kağan  bu  ö d kə  olurtım   (K T   ş  1)  «Tann  tək   tanrıdan 
olm uş  türk  m üdrik  xaqanı  bu  vaxt  (taxta)  oturdum»  Y ir  sa yu  
barm ış  bodun  ölü-yitü,  yadağm ,  y a lıljm   yana  k ə lti  (K T   ş  28) 
«Y er üzünə  səpələnm iş  xalq  ölərək,  sona yetərək,  piyada,  y alm  
yenə  gəldi».  Türk sir bodun y e rin tə   b o d ka lm a tı (T  3)  «Türk  sır 
xalqı  yerində  adam  qalmado).  Taşra  y o rıy u r  tiyin   k ü   esid ip  
bahkdakı tağikm ıs,  tağdakı in m is (J L l  ş  12)  «Sərhəddən xaricdə 
yürüş  edir deyə  səs  eşidib şəhərdək ilər dağa qalxmış,  dağdaküar 
enmiş».  Ü çünç  Y əg in   S i/ig   bəgin  k ed im liğ   torığ a t  binip  tə g d i 
(K T   ş  33)  «Üçüncü  d əfə  Y əgin  Silig  bəyin  yəhərli  k ə h ə r  atm ı 
m inib hücum  etdi».  O la ta n ta  07//(K T  ş  33)  « 0  at orada öldü».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diliııdə  təsirsiz  olan 
düzəltm ə  fellər  də  keçm əz  növdədir;  m əsələn:  İn im   K ü l  tigin  
birlə  sö zlə şd im ız  (K T   ş  26)  «K içik  qardaşım   K ül  tigin  ilə 
m əsləhətləşdik».  K ara  bodunım ,  katığlam ij  (Y   10)  «Q ara 
xalqım,  m öhkəm lən!»  Kara  türgis  bodun  k o p   iç ik d i (K T   ş  38) 
«Sadə  türgiş  xalqı  tam am   tabe  oldu».  B u   y e rd ə   olurıp  tabğaç 
bodun  birlə  tü zəltim   (K T   ş  4-5)  «B u  yerdə  oturub  tabğaç  xalqı 
ilə  düzəlişdim ».  E k in ti K uşlağakda  e d iz  birlə  süQ üşdim iz (K T 
şm   5)  «İkinci dəfə Quşlağakda edizlərlə döyüşdük».
MƏCHÜL  NÖV
Felin  m əchul  növündə  iş  görən  işin  icrasm da  fəal  iştirak 
etmir,  işin  kim   tərəfm dən   icra  edildiyi  bilinm ir.  İlk  baxışda  elə 
görünür  ki,  iş  öz-özünə  icra  edilir.  Felin  m əchul  növündə 
m əntiqi  subyekt  iştirak  etmir,  m əntiqi  obyekt,  yəni  üzərində  iş 
görülən  cüm lənin  qram m atik  subyekti  -   m übtədası  olur.  Belə- 
liklə,  üzərində  iş  görülən  obyekt  (vasitəsiz  tam am hq)  eyni 
zam anda  iş  görən  qram m atik  subyektə  (m übtədaya)  çevrilir  və 
onlarm   ikisinin  əvəzedicisi  olur.  Lakin  bu  o  dem ək  deyildir  ki, 
cüm lədə  iş  görən,  subyekt  olmur.  M əsələn,  B ilg ə   T oyukuk ben 
ö zü m   tabğaç iliıjə  k ılm tım  (T  1)  «M üdrik  Tonyukuk  m ən  özüm 
Ç in  ölkəsinə  göndərildim »  cüıftləsində  cüm lənin  m übtədası 
B ilgə  Tonyukuk  cüm lədə  iş  görən  deyil,  üzərində  iş  görüləndir
(kim  isə  onu  Çinə  göndərir),  lakin  işin  həqiqi  icraçısı  zahirdə 
deyildir,  üzərində  iş  görülən  və  əslində  cüm lənin  vasitəsiz 
tam am hğı  olan  M üdrik  Tonyukuk  m übtəda  (subyekt)  kim i  çıxış 
edir.
M əchul  növ  təsirli  fellərdən  əm ələ  gəlir,  lakin  m əchul 
növ  şəkilçisi  artırıldıqdan  sonra  bu  fellər  təsirsiz  olur,  çünki 
ə w ə lk i  felin  tə ləb   etdiyi  m üstəqim   obyekt  (vasitəsiz  tam am hq) 
cüm lənin  subyektinə  -   m übtədasm a  çevrilir  v ə  yeni  əm ələ 
gələn  fel  üçün  m üstəqim   obyekt  ola  bilmir.  K ökünün  leksik  - 
sem antik  mənası  ilə  sıx  bağlı  olan  yeni  fel  (m əchul  növ)  ikinci 
bir  m üstəqim   obyekt  tə ləb   edə  bilm əz,  çünki  onun  m ənası 
birinci  obyektlə bağhdır  (bu  fel  ancaq birinci  obyekti tə lə b  edir). 
B una  görə  də  m əchul  növdə  işlənən  fel  üm um iyyətlə  vasitəsiz 
tam am lıq tələb etm ək qabiliyyətini itirir.
Türkoloji  ədəbiyyatda  bir  sıra  hallarda  felin  m əchul  və 
şəxssiz növləri  birləşdirilib  m əchul  növ  adı  altm da  tədqiq  edilir. 
B elə  əsərlərdə  m əchul  növün  üç  tipi  göstərilir:  əsl  m əchul  növ, 
qayıdış-m əchul  növ  və  qeyri-m üəyyən  şəxsli  növ.  D igər  qisim 
əsə rlə rd ə   m əchul  növün  üç  şəkli  başqa  ad  altm da  verilir:  əsl 
m əchu l  növ,  medial  növ,  şəxssiz. növ.  Lakin  felin  m əchul  növü 
ilə  şəxssiz  növünü  qanşdırm aq  və  birləşdirm ək  olmaz.  Felin 
m əchul  növündə  vasitəsiz  tam am lıqdan  çevrilm ə  də  olsa,  hər 
halda  cüm lənin  m übtədası  olur.  Halbuki  şəxssiz  növ  fellərdə 
cüm lənin  m übtədası  olm ur  və  onu  təsəvvürə  gətirm ək  də 
m üm kün  dcyildir.  Bundan  başqa,  m əchul  növ  fellər  keçər  növ 
fellərdən ,  yəni  təsirli  fellərdən  əm ələ  gəldiyi  halda,  şəxssiz növ 
fcllər  kcçm əz  növdə  olan  fellərdən,  yəni  təsirsiz  fellərdən 
ə m ə lə   gəlir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  m əchul  növü 
aşağıdakı  şəkilçilərlə düzəlir:
1. 
-/,  -//,  -//;  m əsələn:  Yağıl,  tidiÇ T  5)  «Y ığıl,  -  dedi».  Ər 
a tım   y o k   üçün  y e ti  aşnukı  eşim   taşru  e tilti  (Y   41)  «Ə r  adım 
olm adığı  üçün  əvvəlki  yeddi  dostum   sürgün  edildi».  Ə r  ərdə- 
m iın ,  adakı,  əgəçim ə,  ana,  əgm əç,  ə g ə t y e riltim   ( Y   41)  «İgid- 
liyim d ən ,  atamdan,  bibim dən,  anamdan,  xalam dan,  kənizlərim - 
d ən   (?)  ayrıldım ».  Üç y e tm iş yaşım ka  adırıltım   (Y   31)  «Altmış 
üç  yaşım da  ayrıldım».  K u yd a   kunçuyum ,  sizd ə,  oğlım ,  yıta,
5 1 9

sizim ə, yıta ,  bökm ədim ,  adırüdım  (Y  3)  «Evdə  arvadım ,  sizdən, 
oğlum,  əfsus,  sizdən,  doym adım ,  ayrıldım ».  B o d m ım a ,  oğlım a, 
yotuzum a  a d m ltım   (Y   43)  «X alqım dan,  oğlumdan,  kənizim dən 
(?) ayrüdım ».
2. 
-n,  -m ,  -iır,  m əsələn;  B ijg ə   T oyukuii  ben  özüm T abğaç 
ilifjə  kılın tım  (T  1)  «M üdrik  Tonyukuk  m ən  özüm  Ç in  ölkəsinə 
göndərildim ».  Tabğaçda  adınltı,  kanlantı  (T  2)  «Çindən  ayrıldı, 
üzərində  xan  qoyuldu».  B eş  y e g irm i yaşda  alm m ışam   (Y   11) 
«Altmış  beş  yaşda  almmışam».  E çim   a lın m ış  (Y   52)  «Böyük 
qardaşım  alınm ış».  O I  kan  y o k   boltukda  kisrə  e l  yetm iş, 
tçğınm ış,  ka çışm ıs  (O  1)  « 0   xan  yox  olduqdan  sonra  el  sona 
yetmiş,  dağılm ış,  qaçmış».  K apağan E ltəris kağan  elirjə kılm tım  
(O  4)  «Fateh  Eltəris  xaqan  elinə  göndərildim ».  B ağım   kəlip , 
əsən   enip,  anlanıp  (Y   38)  «Q əbiləm   gəlib,  salam at  enib, 
anlanıb...»  A ltı  yaşım ta  kat]  adırdım,  bilinm ədim   (Y   32)  «Altı 
yaşım da ata ayırdım ,  bilinmədim».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  m əchul  növü 
az  işlənir.  B u  növ  m üasir  türk  dillərində  d ə  az  işlənir.  M üasir 
türk  diilərində  m əchul  növlü  xəbəri  olan  cüm lələrin  həqiqi 
subyektmi  (m əntiqi  subyektini,  həqiqi  iş  görənini)  aşkara 
çıxarmaq  üçün  «tərəfindən»  sözündən  istifadə  edilir;  m əsələn: 
Tapşm q  y e rin ə   yetirild i.  Tapşirıq  işç ilə r  tərəfın d ən   yerin ə 
yetirildi.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  nə  «tərəfm dən» 
sözünün,  n ə  d ə  onım  ftınksiyasmı yerinə  yetirən başqa bir  sözün 
işlədiyi m üşahidə edilir.
QAYIDIŞ  NÖV
Felin  qayıdış  növü   iş  görənin  işi  öz  üzərində  icra  etdiyini 
göstərir,  yəni  cüm lənin  m übtədası  h əm   m əntiqi  subyekt,  həm  
də  m əntiqi  obyekt  olur.  Ə gər  m əchul  növdə  m əntiqi  obyekt 
qram m atik 
subyekti 
əv əz 
edib 
cüm lənin 
mübtədasma 
çevrilirdisə,  felin  qayıdış  növündə  m əntiqi  subyekt  qrammatik 
obyekti  əv əz  edir.  B aşqa  sözlə  desək,  iş  görən  e)mi  zamanda 
h əm  cüm lənin m übtədası,  həm  də m üstəqim  obyekti olur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  qayıdış  növü 
keçər  növdə  olan  fellərdən  (təsirli  fellərdən)  əm ələ  gəlir; 
qayıdış  növün  şəkilçisini  qəbul  etdikdən  sonra  fellər  təsirsiz 
olur.  Dem əli,  felin  qayıdış  növündə  olan  fellər  təsirsiz  olur. 
Müasir  türk  dillərində  bu  qaydaya  tabe  olmayan  bəzi  istisnalar 
vardır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  m əchul  növdə 
olduğu kimi,  felin  qayıdış növü də  iki  şəkilçi ilə düzəldilir.
1. 
-n,  -m,  -in,  -un,  -ün.  Bu  şəkilçi  kcçər  növ  (təsirli) 
fellərin  əsasına  artırılaraq  felin  qayıdıış  növünü  əm ələ  gəti-rir. 
Qayıdış  növün  şəkilçisinin  m ənşəyi  haqqında  A .N .K ononovun 
«Müasir  türk  ədəbi  dilinin  qrammatikası»  adlı  əsərində  m əlum at 
verilir. 
K .N .Zalem anın,  A .P.Poseluyevskinin  və 
V.Şottun 
fıkirlərinə  əsaslanaraq  A .N .K ononov  yazr  ki,  qayıdış  növ 
şəkilçisi  -n  «m ənşəcə  həm   işarə-şəxs  əvəzliyi  ol,  həm   də 
(yiyəlik  forması  vasitəsilə)  n   əvəzliyi  ilə  bağlıdır».'  Y eri 
gəlmişkən,  qeyd  etm ək lazımdır ki,  türkoloqlar arasında  ilk  dəfə 
olaraq, 
-n  qayıdış  növ  şəkilçisinm   m enşəyi  O .Botlinqk 
tərəfm dən 
əvəzliklə 
əlaqələndirilm işdir. 
Lakin 
hər 
iki 
fərziyyənin  h ələ  sübuta  ehtiyacı  vardır.  Ehtimal  ki,  -n  şəkil- 
çisinin  əvəzlikdən  (hansı  əvəzlikdən?)  törəm əsi  haqqm dakı 
fərziyyəni  təkcə türk dillərinin m aterialları əsasm da sübut ctm ək 
oimayacaqdır.  Bu  fərziyyəni  sübut  etm ək  üçün  ən   azı  tunqus- 
mancur  v ə   monqol  dillərinin  materiallarım  da  dərindən 
öyrənmək  və  bu  üç  dil  ailəsinin  (güman  ki,  başqa  qohum   dil 
ailələrinin  də)  faktlarmı tutuşdurm aq lazımdır.
-n,  -ın,  -in,  -un,  -ün  şəkilsiləri  əsli  fellərin  kökünə, 
adlardan  düzəlm iş  fellərə  isə  sözdüzəldici  şəkilçidən  sonra 
bitişdirilir;  m əsələn:  Ü zə  k ö k   tetjri,  asra  y a ğ ız y ir   kılm tukda, 
ckin  ara  k is i  oğlı  kılm m ıs  (K T   ş  1)  «Yuxarıda  m avi  göylər, 
aşağıda  qonur  yer  yarandıqda,  ikisinin  arasmda  insan  oğlu 
yaranmış».  A ntağırfın  üçün  ig id m iş kağanıljm   sabın  alm atm  y ir  
sayu  bardığ,  ko p   anta  alkm tığ,  arıltığ (K T   c  8-9)  «EIə  o ld u ^ n  
üçün  sən i  yüksəltm iş  kağanmm  üzünə  baxm adan  yer  üzünə
'  Ətrath  bax:  A.H.K
ohohos
.  rpoMMamuKa 
coepeMeHHozo 
mypeijKoeo 
iu m ep a m yp n o so  fi3UKa.  M .-JI.,  1956,  c.194.
521

səpələndim ,  orada  çoxlu  əziyyətə  düşdün,  əzab  çəkdin».  Nə 
basm ahm ,  təgəlim ,  -  tid im   (T  39)  «N ə  basılaq,  hücum   edək  ,  - 
dedim».  O ğlanım ,  ərd ə  m arım m ça  bol,  kanka  tap,  katığlan 
(Süci)  «Oğlanım,  igidlikdə  m üəllim im   kimi  ol,  özünə  xan  tap, 
m öhkəm lən». 
Üç  eçim ə  adırındım   (Y  
32)  «Üç  böyük 
qardaşım dan  ayınldım ». 
Y ü z  ə r  kadaşım ,  sizim ə,  b itj  ər 
bodunım ,  sizim ,  katlan  (Y   42)  «Y üz  igid  dostum ,  siz,  m in  igid 
xalqım,  siz,  m öhkəm lənin».  K ara  bo d m ım ,  ka tığ la n ıfj  (Y   10) 
«Qara xalqım,  m öhkəm lənin».
2. 
-I,  -ıl,  -il,  -ul,  -ül.  Bu  şəkilçı  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  -n  şəkilçisindən  az  işlənir.  Abidələrin 
dilində  bu  şəkilçi  ilə  düzəlm iş  qayıdış  növdə  olan  felin 
işlənm əsinə  bir  neçə  nüm unədə  təsad ü f  edilmişdir;  məsələn: 
K a n ı  sü si tirilm is (T  28)  «X am n  qoşunu  toplanm ış».  A ntağıijm  
üçün  ig id m iş kağanırjın  sabm   alm atm  y ir  sayu  bardığ,  k o p   anta 
alkm tığ,  arıltığ (K T   c  8-9)  «Elə  olduğun  üçün  səni  yüksəltmiş 
xaqanınm   sözünə  baxm adan  yer  üzünə  səpələndin,  orada  çoxlu 
əziyy ətə  düşdün,  əzab  çəkdin».  B od u n   anta  b erm əzin ə  tasılm ıs 
(O  8)  «Xalq  orada  azadlığı  əld ən   verm əm ək  üçün  ayağa 
qalxmış».
Felin  qayıdış  növü  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
az işlənir.
QARŞILIQLI  NÖV
Felin  qarşıhqh  növü  subyektlə  obyekt  arasındakı  münasi- 
bəti  göstərir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  qarşı- 
lıqlı növündə  iş,  h ərək ət qarşılıqh  surətdə  subyekt və  obyekt tə- 
rəfindən  görülür,  daha  doğrusu,  subyektin  gördüyü  iş  obyekt 
üzərində  icra  edilir,  digər  tərəfdən,  obyekt  də  eyni  işi,  hərəkəti 
subyekt  üzərində  görür.  B eləliklə,  subyekt  h əm   işin  icraçısı, 
h əm   də  üzərində  iş  icra  edilən  obyckt  olur.  Eyni  zamanda, 
obyekt  də  h əm  üzərində  iş  görülən,  h əm   də  subyekt üzərində  iş 
icra  edən  olur.  Q arşıhqh növdə  işin  icrasm da iki  və  ya dah a çox 
şəxs  iştirak  edir,  iş  d ə  qarşıhqh  surətdə  həm in  şəxslər 
tərəfindən  icra  edilir.  A bidələrin  dilində  felin  qarşılıqlı  növü
keçər  növ  fellərdən  (təsirli  fellərdən)  əm ələ  gəlir;  növ  şəkilçisi 
qəbul etdikdən sonra fellər təsirsizləşir.  D em əli,  qarşılıqh növdə 
olan  fellər  təsirsiz  olur.  Qarşılıqlı  növ  sadə  təsirli  fellərdən 
düzələ  bildiyi  kimi,  düzəltm ə  və  tərkibi  təsirli  fellərdən  də 
düzəlir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  folin  qarşılıqh növü 
fel  əsaslarm a  -ş,  -ış,  -iş,  -uş,  -üş  v ə  onun  variantı  -s,  -ıs,  -is 
şəkilçisini artırmaqla düzəlir; m əsələn; 
ur <'(vurmaq» -  uruş w uruşm aq»; 
kap (vqapmaq^ -  kabış rqapışm aq^,  f'döyüşm ək^
A bidələrin  dilində  s ü   «qoşun»  ism indən  əm ələ  gəlmiş 
süljüş  «döyüşmək»  felini  də  qarşılıqh  növə  aid  etm ək  olar; 
məsələn;  K ağanın  birlə  Soija  yışd a   sütjüşdüm   (B K   ş  27) 
«Xaqanı ilə  Sona düzündə  döyüşdüm».
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  felin  qarşıhqlı növü 
bütün digər növlərinə nisbətən az işlənü'.
BİRGƏLİK NÖVÜ
Felin  birgəlik  növü  iki  və  ya  daha  çox  subyekt  arasındakı 
münasibəti  bildirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri-nin  dilmdə 
birgəlik növü keçm əz növdə  olan (təsirsiz)  fellərdən əm ələ  gəlir 
və  yeni  yaranan  fellər  öz  təsirsizliyini  saxlayır.  Bu  növdə  olan 
fellər  elə  bir  hərəkəti  bildirir  ki,  bu  hərəkətin,  işin  icrasında  iki 
və  daha  çox  subyekt  iştirak  etsə  də,  h ər  subyekt  h ərək ə ti  özü 
üçün  icra  edir,  bir  subyektin  icra  etdiyi  işin,  h ərək ə tin   digər 
subyektə  heç  bir  təsiri  olm ur.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki,  birgəlik 
növünün  ə m ə lə   gəldiyi  fellər  m əişəteə  təsirsizdir  və  h ələ  növ 
şəkilçisi  qəbul  etm əzdən  üzərində  hərəkətin  icra  edilm əsi  üçün 
keçm əz  nö vd ə  obyekt  tə ləb   etm ədiyi  kimi  birgəlik  nöbündə  də 
obyekt tə ləb  etmir.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  felin  qarşıhqh 
növü  kim i,  birgəlik növü  d ə  -ş,  -ış,  -iş,  -uş,  -üş v ə  onun  variantı 
-5,  -ıs,  -is şəkilçilərini fel  kökünə v ə y a əsa^ma artırm aqla əm ələ 
gəlir.  B una  görə  də  bu  iki  növü  qarışdır-m am aq  üçün 
aşağıdakılara diqqət yetirm ək lazımdır;

1.  Felin  qarşılıqlı  növü  keçər  növdən  (təsirli  fellərdən) 
əm ələ  gəlir;  felin  birgəlik  növü  keçm əz  növdən  (təsirsiz 
fellərdən)  əm ələ gəlir.
2.  Q arşıhqlı  növdə  iş,  h ərək ə t  subyektlər  tərəfm dən 
qarşıhqh  (ikiistiqam əth)  icra edilir;  b irgəhk  nö^ündə  iş,  hərəkət 
subyektlər tərəfm dən birhkdə,  lakin bir istiqam ətdə  icra edihr.
BirgəHk  nö\'ündə  olan  fellərin 
qədirn  türk  yazısı 
abidələrinin  dihndə  işlənm əsinə  bir neçə  nüm unə  verihr:  Ö1 kan 
y o k   boltukda  k isrə   e l yetm is,  ıçğm m ıs,kaçışım ş  (O  1)  « 0   xan 
yox  olduqdan  sonra  ei  sona  yetmiş,  dağılmış,  qaçışmış».  İnim  
K ü l tigin  birlə sö zləşd im iz { K J   ş  26)  «K içik qardaşım   K ül  tigin 
iiə  m əsləhətləşdik».  A nça  ögləşm iş:  ÖQrə  türk  kağanğanı 
süləlim ,  -  tim is  (T  20)  «Elə  m əsləhətləşm iş;  Ə vvəlcə  türk 
xaqanına  qarşı qoşun çəkək,  - demiş».  Tabğaç,  O ğuz,  K ıtay  -  bu 
üçəgü ka b ışır { İ   12)  «Çin,  Oğuz,  K ıtay  -  bu  üçlük  hücum   edir» 
və s.
Q arşıhqh  növ  kimi,  birgəlik  növü  də  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin dilində  az işlənir.
İCBAR  NÖV
Felin  icbar  növü  türk  dillərinə  m əxsus  kateqoriyadır.  Bu 
növ  öz qram m atik  elam ətlərinə,  forma  və  m əzm ununa görə  türk 
dillərində ən  zəngirı. v ə m araqh növdür.
Q ədim  tü ık   yazısı  abidələrinin dilində  fclin  icbar növündə 
iş,  h ərək ət  birinci  subyekt  tərəfm dən  deyil,  onun  iradəsi  ilə  -  
əmri,  xahişi,  tələbi,  göstərişi  və  s.  ilə  ikinci,  üçüncü  və  s. 
subyekt  tərəfındən  icra  edilir,  lakin  işin  icraçısı  icraçı-subyekt 
kimi  m eydana  çıxa  bilmir,  «subyekt  -   hərək ətin  fəal  icraçısı  -  
yönlük  halda  işlənən  qram m atik  tamamlıq  olm'.  O,  h ərək əti  öz 
təşəbbüsü ilə deyil, başqa subyektin iradəsi  ilə  icra edir.  Subyekt 
cüm lədə  ayn ca  sözlə  ifadə  edilm əyə  d ə  bilər,  lakin  feldə  icbar 
növün  şəkilçisi  ilə  mütləq  götərilm əlidir».'
'  A .H .K o H O H o e.  r p o M M a m u K a   coapeM eH H O zo  m yp eifK O ^ o   n u m e p a m y p H o z o  
H 3 b iK a . 
M.-Jl.,  1956,  c.201.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  icbar  növü 
tək cə  keçər  növ  fellərdən  (təsirli  fellərdən)  düzəlir,  fellər  icbar 
növdə  öz  təsirlilik qabiliyyətini  itirmir,  yəni  icbar növdə  işlənən 
fellər  cüm lədə vasitəsiz tam am hğın  işlənm əsini  tələb  edir.  Felin 
icbar  növü  türk  dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidə- 
lərinin  dilində  yeganə  dil  kateqoriyasıdır  ki,  bir-birinin  ardınca 
bir  neçə  morfoloji  əlam ət  -   növ  şəkilçisi  qəbul  edir  (m əsələn: 
o x u   -  o x u t-   oxutdur -  oxutdurt -  oxutdurtdur.  Q əbul  edilən  hər 
növ 
şəküçisi 
işin 
real 
icraçısını 
qram m atik 
icraçıdan 
(m übtədadan)  bir  d ərəcə  uzaqlaşdınr,  h ər  növ  şəkilçisi  felin 
təsirlilik  dərəcəsi-ni  artırır.
Q əh m   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  icbar  növü 
k e ç ə r növdə  olan  fellərin üzərinə  -t,  -ıt,  -it;  -ır,  -ir,  -ur,  -ür;  -tır,  - 
tir,  -tur,  -tür;  (a,  ə,  ı,  i)  + r t şəkilçilərindən  birinin  artı-rılması 
ilə  ə m ələ gəlir.
1.  -t,  -ıt,  -it  Bu,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ən 
m əh su ld ar  icbar  növ  şəkilçisidir;  m əsələn:  B efjg ü   taş  tokıtdım  
(K T   c  11-12)  «Əbədi  daş  hördürdüm».  A tla t,  tid im   (T  25) 
«A tlara  mindirin,  -  dedim».  On  o k  sülətdim   (T  25)  «On  ox 
xalqım n  qoşununu  yürüşə  göndərtdim».  Türk  bilgə  kağan  ilitjə  
b ititd im   ben  bilgə  T c^u ku k (T  58)  «Türk  m üdrik  xaqanının  eli 
ü ç ü n   yazdırdım  mən  M üdrik  Tonyukub>.  Ö rgin anta yaratıtdım , 
ç ıt  anta  tokıtdım   (MÇ  21)  «Sarayı  orada  yaratdırdım ,  divarları 
orada  hördürdüm».  A ksıra k  ordu  örgin  anta  ititdim ,  çıp  anta 
to k ıtd ım   (MÇ  20)  «Ağımtıl  orda  saraymı  orada  ctdirdim 
(düzəltdirdim ),  hasarı  orada  hördürdüm».  Y elm ə,  karağv  edgütı 
urğıl,  basıtm a,  -  tim is (T  34)  «Sürətlə  gedən  gözətçilər  təşkil  et, 
(qoşunu)  qəfil  basqından  qoru,  - demiş» və  s.
2.  -ır,  -ir,  -ur,  -ür.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bu  şəkilçi,  üm um iyyəitlə,  m əhsuldar  işlənir,  lakin  icbar  növ 
şəkilçisi  kimi  az m əhsuldardır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ır,  -ir,  -ur,  -ür 
şəkilçisi  vasitəsilə  keçər  növ  (təsirli)  fellərdən  icbar  növ  fellər 
ə m ə lə   gəlir;  m əsələn;  Toğurğuğ  keçürü...  sançdım   (MÇ  36) 
«Q oşunu  Toğurğudan keçirək...  düşməni sancdım».

3.  -tır,  -tir,  -tur,  -tür.  Ə w ə lk i  şəkilçi  kimi,  bu  da  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m əhsuldaı  işlənir,  ancaq  icbar 
növ  şəkilçisi  kimi  az  m əhsuldardır.  Bu  şəkilçi  təkcə  keçər  növ 
(təsirh)  fellərdən  icbar  növ  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  İçin,  taşın 
adınçığ  b ə d iz  u r tu r tın iK J   c  12)  «Içinə,  bayırma  onun  adma 
layiq naxış  vurdurdum».  A tja ra d m ç ığ  barkyaraturtım  (K T  c  12) 
«Ona  adm a  layiq  sərdabə  yaratdu-dım».  T okuzm ç a y y e ti otuzka 
y o ğ   ertürtim iz (K T   şm  ş)  «Doqquzuncu  aym  iyirmi  yeddisində 
dəfh etdirdik».
4.  -tız,  -tiz.  A
t
.  məhsuldar,  şəkilçidir.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində keçər növ (təsirli)  fellərə  artınlıb  felin  icbar 
növünü  yaradır;  m əsələn:  E kisin  ö z i a ltızd ı (K T  ş  38)  «...ikisini 
özü aldırdı».
5.  -ız,  -iz. Bu da az m əhsuldar şəkilçidir;  qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dilində  keçər  növ  (təsirli)  fellərə  əlavə  edildikdə 
felin icbar növünü əm ələ  gətirir.  Bu şəkilçinin qoşulduğu  u d M \  
neytral  mənalıdır:  h ə m   keçər  növdə  təsirli  olub  «təqib  etməb> 
mənasm ı,  h əm   d ə  keçm əz  növdə  təsirsiz  olub  «getməb>, 
«aparmaq  (arxaca)»  m ənalarını  ifadə  edir.  Birinci  mənada 
işlənərkən  -ız  şəkilçisini  qəbul  etdikdə  felin  vacib  şəkli  əm ələ 
gəlir;  m əsələn:  K öQ lünçə  udız,  -  tid i  (T  15)  «K önlün  istəyən 
kimi təqib etdir,  - dedi».
Bu  şəkilçi  tək cə  təsirlilik  bildirən  fellərə  artınldıqda  da 
icbar  növ  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  ...tu tu ztı  (K T   ş  38) 
«...tutdurdu».
6.  (a,  ə,  u,  ü)  +  rt.  Göründüyü  kimi,  bu  şəkilçi  m ürəkkəb 
morfoloji  tərkibə  malikdir,  iki  şəkilçinin  birləşm əsindən 
törəm işdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçinin 
birinci  kom ponenti  təsirsiz  fellərə  artırılaraq  onları  təsirli  edir, 
ikinci  kom ponent  artıq  təsirli  olan  fellərə  artınldıqda  felin  icbar 
növünü  əm ələ  gətirir.  A bidələrin  dilində  bu  icbar  növ  şəkilçisi 
az  işlənir;  m əsələn:  İlgərü,  kurığaru sü ləp  tirm iş,  kobartm ış (K T  
ş  12)  «Şərqə,  qərbə  qoşun  çəkib  (xalqı)  toplamış,  qaldırtmış». 
K ağan  olurıp  y o k   çığs^  bodunığ  ko p   kobartdım   (K T   c  9-10) 
«Xaqan oturub m əhv olmağa başlayan xalqı tam qaldırtdım».