Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

SAY
Say  türk  dillərində  ən  qədim   və  m illi  nitq  hissələrind ən 
biridir.  Türk  dillərinin  h ələ  O rxon-Y enisey  inkişafı  dövründə 
türk  dillərində  yüksək  dərəcədə  inkişaf  etmiş  say  sistemi 
olmuşdur. 
Türk  dillərinin  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı 
abidələrində  öz  əksini  tapmış  say  sistem inin  inkişaf  səviyyəsi 
belə  bir  fikir  söyləm əyə  im kan  verir  ki,  bu  kateqoriya  türk 
dillərinin  O rxon-Y enisey  dövründən  çox  əvvəl  təşəkkül  tap- 
mışdır.  Ən  qədim   türkdilli  abidələrdə  saym   inkişaf  vəziyyəti 
m üasir türk dillərindəkindən,  dem ək olar ki,  fərqlənm ir.
Türk  dillərində  say  isim  və  sifətə  məxsus  əlam ətləri 
özündə  əks  etdirə  bilir.  Saylar.  substantivləşərək  isim   kim i 
kəm iyyət,  m ənsubiyyət,  hal  v ə  xəbərlik   kateqoriyalarm m  
m orfoloji  göstəricilərini  qəbul  edir  v ə   cüm lədə  isim lərin  yerinə 
yetirdiyi  bütün  vəzifələri  icra  edə  bilir.  Say  sifətlərə  m əxsus
4 7 8
xüsusiyyətləri  də  qəbul  edir,  cüm lədə  sifətin  yerinə  yetirdiyi 
bütün  funksiyalan  yerinə  yetirir.  Saym  əsas  funksiyası  ondan 
sonra  gələn  ismi  təyin  etməkdir.  Sifətin  də  əsas  vəzifəsi 
özündən  sonra  işlənən  ismi  təyin  etməkdir.  Bu  m əqam da  sayla 
sifətin  vəzifi^ləri  uyğun  gəlir.  Lakin  sifət  ismi  rəng,  əlam ət  və 
keyfıyyət  baxım m dan  təyin  edirsə,  say  ismi  kəm iyyət  və  sıra- 
sma görə təyin edir.
Saylarm  bir  sıra  cəhətlərdən  isim  və  sifətlərə  oxşaması 
səbəbindən  türkologiyada  uzun  m üddət  onu  xüsusi  nitq  hissəsi 
hesab  etm əm iş,  gah  isim,  gah  sifət,  gah  da  h ər  iki  nitq  hissəsi- 
nin tərkibində  tədqiqi  etm işlər.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ən   geniş  tədqiq 
edilm iş  nitq  hissəsi  saydır,  lakin  sayların  tədqiqi  linqvistik  xa- 
rakter  daşım am ış,  tarixi  faktlarm  tədqiqi  ilə  əlaqədar  olmuşdur. 
Bununla  belə,  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilinə  həsr  edilmiş 
bütün  tədqiqat  əsərlərində  saylar  haqqında  da  m əlum ata  rast 
gelm ək  olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənm iş  saylan 
belə  qruplaşdırm aq  olar;  miqdar  saylan,  sıra  saylan,  qeyri- 
m üəyyən (m iqdar)  sayları,  kəsir sayları, bölgü sayları.
MİQDAR  SAYLARI
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m iqdar  saylan  say 
sistem inin  əsasm ı  təşkil  edir,  dem ək olar ki,  saym   bütün  növləri 
m iqdar  saylanm   m orfoloji  v ə  morfoloji-sintaktik  üsulla  dəyiş- 
m ək  vasitəsilə  düzəlir.  A bidələrin  dilində  m üasir  türk dillərində 
işlənən  say bildirən bütün  sözlər işlənir.
Təkliklər;  b ir (K T  ş  36)  «bir»,  e k i{K i:  ş  27)  «iki»//Xr/(MÇ
13)  «iki»,  üç  (T  33)  «üç»,  tö rK K T ş  2)  «dörd»,  beş {Y   45)/  biş 
(K T şm   4)1  bes  (B K ş  25)/  b iş  (MÇ  18)  «beş»,  altı  (K T   şm  5) 
«altı»,  y e ti{ 0   5)  «yeddi»/j7'//(K T   ş  30)  «yeddi»,  s ə k iz iM Ç   13) 
«səkkiz»,  to k u z{K i: şm 4)  «doqquz».
Onluqlar;  on  (MÇ  11)  «on»,  y ig irm i  { K J   şm  ş)  «iyir- 
xmy>lyegirmi {¥JX  ş  15)  «iyirmi»,  o tu z (K.T  şm   2)  «otuz»,  k ırk  
(K T   şm   2)  «qırx»,  ə lig  {K i:  ş  8)  «əlli»,  a ltm ış  (Y I)  «altmış», 
y e tm iş { K T   ş  12)  «yetmiş»,  s ə k iz o n { K Ç   3)  «səksən»,  to k u zo n
4 7 9

(IB  44)  «doxsan».  M üasir  türk  dillərində  işlənən  y ü z   v ə  m in 
saylarına da qədim  türk yazısı abidələrində rast gəlm ək olar: y ü z  
(K T  ş  33) 
b i l j i j   14) «min».  Q ədim  türk yazısı  abidələri-
nin  dilində  on  m in  saym ı  ifadə  etm ək  üçün  də  aynca  leksik  va- 
h id  mövcuddur:  tüm ən (B K  c  I)  «on min».
Bir  n eçə  türk  dili  istisna  edilm əklə,  müasir  türk  dillərinin 
əksəriyyətində  onluq  saylan  bildirən  sözlər  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  olduğu  kim idir.  Burada  qəribə  bir  qanuna- 
uyğunluq  özünü  göstərir;  ondan  əlliy ədək  onluq  adları  bildirən 
saylar  m üstəqil  sözlərlə,  əllidən  sonrakı  onluq  adı  bildirən  say- 
lar  isə  cüt-cüt eyni üsulla düzəlir  {altm ış, y etm iş; s ə k iz  on,  to ku z 
on).  S ə k sə n   v ə   doxsan  saylarmm  yaranm a  üsulu  aşkardadır: 
s ə k iz   + o n =  sə k izo n  >  səksən ,  to k u z  + on  = tokuzon >  doxsan. 
A ltm ış və y e tm iş  saylannm  m ənşəyi  daha  m araqh  v ə  türkologi- 
yada  daha  m übahisəlidır.  Türkoloqlarm   əksəriyyəti  bu  iki  onlu- 
ğun  altı  + m ışY B  y e ti  + /727;^ h issələrindən  ibarət  olduğunu,  m iş 
ünsürünün  türk  dillərinin  ən  qədim   dövründə  (?)  onluq  mənası 
ifadə  etdiyini  fərz  edir.  M əsələn,  A zərbaycan  dilçisi  H.İ.M irzə- 
zadə  yazır;  «O nluq  m əfhum u  ifadə  edən  və  vaxtilə  (ehtimal 
edildiyinə  görə)  m üstəqil  söz olan m iş  h ələ  çox  əvvəllər,  tarixin 
uzaq  keçm işlərində  öz  m üstəqilliyini  itirmiş,  bizə  bir  şəkilçi  ki- 
m i  gəlib  çatmışdır.  -m iş şəkilçisinin  m üstəqil  bir  söz  kim i başqa 
türk dillərində  işləndiyini göstərən faktlara rast gəlm ək mümkün 
deyildir». ‘
D igər  A zərbaycan  dilçisi  Ə .M .D əm irçizadə  -m iş  ünsü- 
rünün  onluq  m ənasm ı  ifadə  etm əsi  fıkrinin  əleyhinədir.  On 
saym m   m ü x təlif  dillərdə  ə l  sözü  ilə  bağh   olduğunu  sübut 
etdikdən  sonra,  ə l sözünün  isə  bir  sıra  türk  dillərində  b ilək   (fo- 
netik  variantları  ilə)  sözündən  törədiyini,  habelə  türk  dillərində 
b > m \ ^ l > ş > s əvəzlənm əsi  olduğunu  sübut  etdikdən  sonra 
m ü ə llif  iyirm i,  altm ış,  y e tm iş   saylarm dakı  m i,  m ış,  m iş ünsür- 
lərinin  beşsSLy  ilə  əlaqədar  olduğımu  yazn;  «...  qətiyyətlə  deyə 
b ilərik   ki,  ikirm i,  altm ış,  y e tm iş  saylarm ın  son  hissəsini  təşkil 
ed ən   m i,  m ış,  m iş  ünsürləri beş  sözünün  (m üəyyən  fonetik  vari-
antı əsasm da)  şəkilçiyə çevrilm əsi  əsasm da formalaşan və  sözün 
tərkib hissəsi hahnda sabitləşən vahidlərdir». >
Ə .M .D əm irçizadənin  bu  m ühakim əsində  iki  m əqam   haqh 
olaraq  m ühakim ə  doğura  bilər.  Ə vvələn,  üm um iyyətlə  türk  dil- 
lərində  z ə if  samit  sayılan və tez-tez sözlərdən düşən r s ə s i hansı 
fonetik  qanuna  əsasən  iki  (Ə .M .D əm irçizadənin  fikrincə,  ik i 
sayı  iyirm i  saym da  iy i (?)  şəklinə  düşür)  və  m iş (m üəllifə  görə, 
iyirm i  saym da  sonuncu  samit  düşmüşdür)  sözlərinin  arasma 
artırılmışdu-.  Elə  b ir  türk  dili  göstərm ək  olar  ki,  orada  m üəllifin 
göstərdiyi  bu  «fonetik  qanundan»,  heç  olmasa,  bir  dəfə  istifadə 
edilsin?  B ir  də  bütün  fonetik  hadisələrin  -   səs  dəyişm əsi,  səs 
artuılm ası  və  səs  düşümü  hadisələrinin  bir  sözdə  toplanması 
fovqəladə  hadisə  deyilmi?  İkincisi,  türk  dillərində  onluq  say- 
larma  diq q ət yedilərsə,  burada dəqiqi bir qanunauyğunluq özünü 
göstərir.  O ndan  əlliyədək  {on,  yig irm i,  otuz,  kırk,  əliğ)  saylar 
bir üsulla,  sonrakı  iki onluq {altm ış, yetm iş) ikinci bir üsulla,  axı- 
rmcı  iki  onluq  { s ə k iz   on,  to k u z  on)  üçüncü  bir  üsulla  yaranır. 
Hansı  səb əb ə  bu  sistem  pozulm ah  idi?  Ə gər  artıq  ikinci  onluq 
uyğun  tək liy ə  (/fo)  m iş  ünsürü  artırm aqla  düzəlirdisə,  sonrakı 
onluqlar  da  (otuz,  kırk,  əlig)  altm ış,  y e tm iş  saylarma  q ədər  eyni 
üsulla  düzəlm əli  idi.  Onluğu  ifadə  etm ək  üçün  üsul  yaratmaq, 
birdən-birə  onu  unutm aq,  yeni  üsul  icad  edib  ondan  istifadə 
etmək,  sonra  yenə  həm in  üsula  qayıtmaq,  yenə  d ə   onu  unudub 
daha  bir  üsul  ixtira  etm ək  dillərin  inkişaf  qanunlarm a  ziddir. 
Buna  görə  d ə  iyirm i^& yı  ilə  altm ış, y e tm iş  sscyldxmm  eyni üsulla 
yarandığmı  söyləm ək  olmaz.  -m ış ünsürünün  beş saymdan  törə- 
məsi  v ə  b eş  saymm  «on»  m əfhum unu  ifadə  etm əsi  (h ər  halda 
türk dilləri  üçün)  m əsələsi isə çox m übahisəli  və şübhəlidir.
T ürk  dillərindəki,  0  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidə- 
lərinin  dilindəki  saylarm  m ənşəyi  h ə lə   yaxşı  öyrənilm əm işdir. 
M übahisəli v ə  həlli lazım olan m ə sələlə r çoxdur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  m iqdar  say- 
larmm  ifadəsi  (yaradılması)  m üasir  türk  dillərindən  əsaslı  su- 
rətdə  fərqlənir.  M üasir  türk  dillərində  tərkibi  m iqdar  saylarmı 
yaratmaq  üçün  əv vəlcə  böyük  rəq əm   (onluq,  yüzlük,  minlik),
' H.Mirzəzadə. Azərbaycm  dilinin taıiximorfologiyast. Bakı,  1962, s.  161.
48Ö
'  Ə.Dəmirçizadə.  50 söz. Bakı,  1968, s.98.
4S 1

sonra  isə  kiçik rəq əm   (təWik)  deyilir  (yazıhr).  Bunu  düstur kimi 
belə  ifadə  etm ək  oiar:  oniuq  +  təklik,  m əsələn:  on  beş,  y ü z  əlli 
altı m in  d o q q u z y ü z  doxsan  doqquzvQ   s.  Dünyanın  əksər  dillə- 
rində  tətbiq  edilən bu üsul qədim  türk  yazısı  abidələrinin dilində 
işlənm iş  üsuldan  çox  fərqlidir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  tərkibi m iqdar  saylan  iki üsulla düzəlir.
1. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  miqdar 
saylarmm  düzəldilrnəsinin  birinci  üsulu  zahirən  rus  dihndəkini 
xatırladır.  M əlum dur  ki,  rus  dihndə  on  birdən  on  doqquzadək 
m ürəkkəb  saylan  düzəldərkən  əv vəlcə  təklik,  sonra  onluq  işlə- 
dilir;  m əsələn:  mpuHamijamb  mpu  (üç)  na  decnmh  (on),  ceu- 
Hüdifamb  ceMb  na  decnmh 
dem əkdir  (yəni  onun  üstünə  üç,  onun 
üstünə  yeddi).  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  sistem 
ondan  yuxarı  olan  bütün  saylara  tətbiq  edilir.  A bidələrin  dilin- 
dəki  tərkibi  say  düzəltm ə  sistem inin  rus  dilindəkinə  oxşarlığı 
bununla bitir.
Q ədim   tüi'k yazısı  abidələrinin  tədqiqinin  ilk  illərində  tür- 
koloqlar  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  say  sistemi 
ilə  rus  dilindəki  uyğun  sistem  arasmdakı  oxşarlığa  görə  qədim 
türk  tərkibi  saylarm ı  da  təklik-onluq  sistemi  ilə  oxuyurdular. 
M əsələn, y e tiy e g iım i sayı  «yeddi  +  iyirm i  ”   iyirmi  yeddi»  kimi 
tərcüm ə  edilirdi.  İlk  tədqiqatçılarm   ilk  tərcüm ələrində  buraxılan 
bu səh vd ən  Ə .M .D əm irçizadə b elə bir nəticə  çıxarır ki,  V.Tom- 
sen,  V .V .R adlov  v ə  P.M .M elioranski  göytürk  Orxon-Yenisey 
abidələrində  tərkibi  saylan  tərcüm ə  edərək   səhv  etm işlər.  Qə- 
dim  türk tərkibi  saylarm ı  ilk  d əfə  düzgün  olaraq  S.Y .M alov  tər- 
cüm ə  etm işdir.  Görünür,  Ə .M .D əm irçizadənin  V.Tomsen, 
V .V .Radlov  və  P.M .M elioranskinin  sonralar  yazdığı  əsərlərlə 
tanışhğı  yoxdur,  çünki  bu  ə:»ərlərdə  göytürk  Or?[on-Yenisey  tər- 
kibi  saylan  düzgün  tərcüm ə  edilmişdir.  M əlum dur  ki,  göytürk 
O rxon-Y enisey 
yazısı 
abidələrində 
hesablam a 
sistemini
S.Y .M alov  yox,  İ.M arkvart  və  V .Banq  k ə ş f  etm işlər.  Bundan 
sonra  V .Tom sen,  V .V .Radlov  v ə  P.M .M elioranski  həm in  sis- 
tem i qəbul  etm işlər.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  düində  tərkibi  saylarm 
m əzm ununa  təklikdən  sonra  adı  çəkilən  onluq  deyil,  ondan  on
az  olan  onluq  daxil  olur.  M əsələn,  y e ti  o tu z sayma  y e d d i tam 
halda  v ə   otuzdan  on  az  olan  onluq,  yəni  iyirm ilik daxildir;  y e ti 
otu z iyirm i  yeddi  deməkdir.  Sistemin  bu  cür  qurulması  m əntiqə 
tam am ilə  uyğundur.  Təkliyin  onluqdan  əvvəl  işlədilm əsi  o 
dem əkdir ki,  adı  çəkilən onluq  tam  götürülmür,  ondan yalm z adı 
çəkilən  təklik  q əd ər  götürülmüşdür  (iyirmilik  tam,  otuzluqdan 
isə  yeddi  tək lik   götürülmüşdür).  Başqa  cür  izah  etsək,  hesab- 
lamada  adı  çək ilən   onluğa  doğru  adı  çəkilən  təklik  qədər  irə- 
liləm işdir  (hesablam ada otuz  sayına doğru yeddi rəqəm  gedilmiş 
və  hesablam a dayandırılm ışdır,  otuza çatdınlm amışdır).
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənmiş  tərkibi 
saylan  asan  hesablam aq  və  qavram aq  üçün  belə  bir  düsturdan 
istifadə  etm ək   olar:  təklik  +  onluq  ~  on;  rnəsələn,  üç  yetm iş 
saymı  b elə  hesablam aq olar:  üç  +  yetrniş -  on  =  altm ış üç və  s.
U zun  zam an  türkologiyada  belə  hesab  edilirdi  ki,  qədim  
türk  xalqlarm m   bu   cür  hesablam a  sistemi  təkcə  göytürk  Orxon- 
Yenisey  v ə   qədirn uyğur əlifbaları  ilə yazılmış  qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dilində  özünü  göstərü:.  S.Y .M alovun  tədqiqatlan 
nəticəsində  m əlum   oldu  ki,  m üasir  san   uğyurlarm   dilində  indi 
də bu cür hesablam a sistem indən istifadə edilir.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  saylarm 
işlədilm əsinə  nüm unələr:  K a m u ğ ı  b iş o tu z sü lə d im iz {K.T  ş  18) 
«Cəmi  iyirm i  beş  dəfə  qoşun  çəkdik».  Üç y e g irm i sürjüşdim iz 
(KT  ş  18)  «On  üç  dəfə  döyüşdük».  Üç y e tm iş ya şım ka  adırıltım  
(Y  3)  «A ltm ış  üç  yaşım da  ayrıldım   (öldüm)>>.  A ltı  o tu z yaşım a 
çik bodun  k ır k ız  birlə y a ğ ı  b o ltı (B K   ş  26)  «İyirmi  altı  yaşımda 
çik  xalqı  qırğızlarla  birlikdə  yağı  oldu».  K ü l tigin kö y y ılk a  y e ti 
yig irm ikə  uçdı  (K T   şm  ş)  «K üI  tigin  qoyun  ilində  aym  on 
yeddisində  vəfat  etdi».  B ir   o tu z ya şıljä   Çaça  sə ljü n k ə   süljüş- 
dim iz (K T   ş  32)  «İyirmi  bir  yaşm da  Çaça  sənünlə  döyüşdük». 
A ltı y e g irm iy a şıfja  eçim  kağan elin,  törüsin ança kazğ antı (K T  ş
31)  « 0 n   altı  yaşm da  əm im   xaqanm  elini,  qanununu  elə  qazan- 
dı».  K ü l tigin y i t i  o tu zya şn ja  ka rlu k bodun erur barur e rik liy a ğ ı 
boltı  (K T   şm   1)  «K ü l  tiginin  iyirmi  yeddi  yaşm da  karluq  xalqı 
firavan  yaşadığı  halda  yağı  oldu».  E letm iş  ya b ğ u   oğlı  Işbara 
tamğan,  Ç or  Y oğa in isi bilgə Işbara  tam ğan  tarkan y u m ğ ılığ  bes

y e tm is  eçim ,  atım ...  (O  4)  «Eletmiş  yabğunım  oğlu  Işbara 
tamğan,  Çor  Y oğanm   kiçik qardaşı m üdrik Işbara tam ğan  tarkan 
bir  yerə  toplanm ış  altmış  beş  böyük  qohum larım ,  kiçik 
qohum larım ...»  S ə k iz   y e g irm i  yaşım a  altı  çub  soğdak  tapa 
sü ləd im   (B K   ş  24)  «On  səkkiz  yaşım da  altı  hissəli  soğdaklara 
qarşı  qoşun  çəkdim ».  Y e ti y e g irm i yaşım a  taQut  tapa  sülədim  
(B K   ş  24)  «On  yeddi  yaşım da  tanqutlara  qarşı  qoşun  çəkdim», 
M ən  to k u z  y ig ir m i  y ı l   şa d   olurtım ,  to k u z  y ig irm i  y ı l   kağan 
olurtım  (B K   c  9)  «M ən on  doqquz  il  şad  oturdum,  on  doqquz  il 
xaqan oturdum » v ə  s.
2. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  miqdar 
saylarmm  düzəldilm əsinin  ikinci  üsulu  bir  qədər  müasir  türk 
dillərm dəkinə  oxşayır.  Bu  üsulu  belə  göstərm ək  olar;  otluq  + 
artukı  sözü  +   təklik.  Burada  m üasir  türk  dillərindən  fərqlənən 
c ə h ə t 
onluqla 
tə k lik  
arasm a 
artukı 
«artığı» 
sözünün 
artırılm asıdır;  m ə sə lə n ;  k ırk  artukı y iti (K T   şm  ş)  «qırx  yeddi» 
o tu za rtu k ı  b t i B K   ş  28)  «otuz  bir»,  o tu z artukı s ə k iz ( B K   c  2) 
«otuz  səkkiz»,  o tu z artukı  to ku zÇ B K   c  2)  «otuz  doqquz»,  o tu z 
artukı ü ç ( B K ş   34)  «otuz üç» və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  üsulla  ifadə 
edilən  tərkibi  m iqdar  saylarm ın  işlənm əsinə  bir  neçə  nümunə: 
K ü l tigin  ö lip  k ırk  artukı y e ti y a ş ılj  boltı (K T   şm  ş)  «K ül  tigin 
öləndə  qırx  yeddi  yaşı  oldu».  O tuz  artukı  bir  ya şım a   karluk 
bodun  b u tjısız erür barur e rik liy a ğ ı  boltı (B K  ş  28-29)  «Otuz bir 
yaşım da  karluk  xalqı  dərdsiz,  firavan  yaşayarkən  yağı  oIdu». 
O tu za rtu kı tö rty a ş/m a  o ğ u z tə zip  tabğaça k ir tiiB K   ş  38)  «Otuz 
dörd  yaşım da  oğuzlar  qaçıb  Ç in ə  getdilər».  O tuz  artukı  s ə k iz  
yaşım a k ışın  k ı t ^   tapa sü ləd im  (B K   c  2)  «Otuz  səkkiz  yaşımda 
qışda kıtaylara  qarşı  qoşun  çəkdim ».  Ö züm   o tu z artukı  üç ya şım  
y o k   erti  (B K   ş  34)  «Özümün  otuz  üç  yaşım   yox  idi».  Tabğaç 
a tlığ  sü si bir tüm ən  artukı y e ti b iij sü g  ilk i kü n   ölürtim  (B K   c  1) 
«Tabğaçlarm   süvari  qoşununu  -   on  yeddi  minlik  qoşunu  birinci 
gün  öldürdüm ».  O tu z  artukı  to k u z  yaşım a  y a zm   tatabı  tapa 
sü ləd im   (B K   c  2)  «O tuz  doqquz  yaşım da  yazda  tatabılara  qarşı 
qoşun çəkdim »  və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  miqdar 
say lan n m   düzəldilm əsinin  göstərilən  ikinci  üsulu  birinciyə 
n is b ə tə n   az  işlənir.  Güman  etm ək  olar  ki,  türk  dillərinin  Orxon- 
Y en isey   inkişafı  dövründə  tərkibi  sayların  düzəldilm əsinin 
ikinci  üsulu  təşəkkül  dövrü  kcçirirmiş.  Zaman  keçdikcə  miqdar 
sayların m   bu  cür  ifadəsi  qüvvətlənm iş  və  birinci  üsulu  sıxışdırıb 
aradan  çıxarmışdır.  Onluq  sayla  təklik  say  arasm da  işlənən 
artu k ı  «artığı»  sözü  dilə  ağırlıq  gətirdiyi  üçün  daha  sonralar 
istifad əd ən   qalmış  və  tərkibi  miqdar  saylannm   m üasir  türk 
dillərin d ək i  ifadə üsulu yaranm ışdır.
SIRA  SAYLARI
Q ədim  türk yazısı abidələrinin  dilində  birinei su-a saymdan 
b a şq a   bütün  sıra  sayları  m iqdar  saylarmm  üzərinə  xüsusi 
ş ə k ilç ilə r  artırmaqla  əm ələ  gəlir.  Bu  şəkilçilər  türk  dillərinin 
O rx on-Y enisey  (ehtimal  ki,  daha  əvvəlki)  in kişaf  dövründən 
in d iy əd ək ,  dem ək  olar  ki,  dəyişm əm işdir.  Q ədim   türk  yazısı 
ab id ələrin in   dilində  b irinci  və  ik in c i  sıra  saylan  istisna 
e d ilm ə k lə  bütün  sıra sayları uyğun m iqdar saylarm m  sonuna  -nç, 
-ınç,  -inç,  nadir  hallarda  -unç,  -ünç  şəkilçilərindən  birini 
artırm aq la düzəlir.  M üasir türk dillərindən bəzilərində bu  şəkilçi 
ey ni  ilə   qalır,  bəzilərində  isə  onun  sonuna  bir  sait  artırılır. 
A b id ə lə rin   dilində  birinci  v ə  ik in c i  sıra  sayları  əm ələgəlm ə 
ü su lu n a  görə  digər  sıra  saylanndan  fərqlənir.  B irin c i sıra  sayı 
m iq d ar  sayı  ilə  bağlı  olm ayan  ilk i  «ilk»  sözü  ilə  ifadə  edilir. 
İk in c i  sıra  saymı  düzəltm ək  üçün  e k i  «iki»  m iqdar  saymm 
so n u n a   -nç  şəkilçisi  yox,  -n ti  şəkilçisi  artınlır;  ekinti.  M üasir 
A zərb ay can   dilində  birinci  sıra  sayı  ilə  yanaşı,  ilk  sözü  də  öz 
m ə n a sm ı  saxlamışdu-,  e k in ti  sıra  sayı  isə  öz  m övqeyini  ikinci 
sö z ü n ə   vermişdir.  Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə   altıncı  sıra  saymm  işlənm əsinə  təsad ü f  edilm əm işdir, 
q ə d im  
uyğur 
yazısı 
abidələrinin 
dilində 
isə 
(hüquq 
sə n ə d lə rin d ə )  bu  sıra  sayı  altm ç  şəklində  işlənir.  B eləliklə, 
a ltın c ı  sıra  sayı  da  daxil  olm aqla  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə   birdən  onadək  sıra  sayları  aşağıdakı  kim idir;  ilk i (K T   ş
32)  « ilk ,  birinci»,  ek in ti (K T   ş  33)  «ikinci»,  üçünç  (K T   ş  33)
485

«üçüncü»,  törtinç  (K T   şm  6)  «dördüncü»,  bisinç  (K T   şm   7) 
«beşinci»,  altm ç,  y e tin ç   (O  12)  «yeddinci»,  sə k izin ç   (M Ç  17) 
«səkkizinci»,  to ku zm ç  (K T   şm   1)  «doqquzuncu»,  onm ç (B K   c
1 0 ) «onuncu».
Tərkibi  sıra saylan  da tərkibi m iqdar  saylarmm  sonuna  -nç 
şəkilçisinin  artırılm ası  ilə  əm ələ  gəlir.  M əsələn,  göytürk Orxon- 
Y enisey  yazısı  abidəlerinin  dilində  rast  gəlinən  yeganə  tərkibi 
sıra  sayı  bu  üsulla  düzəlmişdir:  b ir yig irm in ç  (MÇ  25)  «on  bi- 
rinci»,  Lakin  buna  baxm ayaraq,  V .M .N asilov  yazır;  «İyirm idən 
yuxan  sıra  sayları  və  ehtimal  ki,  sonrakılar  da m iqdar  saylarm m 
əsasm a  -kı,  -i:/şəkilçilərini  artırmaqla  düzəlir;  y ə q ir w ik i-   iyir- 
rainci,  o tu zk ı -   otuzuncu.  Sonrakı  sıra  saylarm a  m ətnlərdə  təsa- 
d ü f edilm ir».'
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  -kı,  -ki  şəkilçisi  ilə 
düzələn  saylar,  o  cüm lədən  igirm iki  və  otuzkı  sayları  da  işlən- 
mir.  A bidələrin  dilində  işlənən  bir  yigirm inç  sıra  saym m   ikinci 
kom ponentindən  belə  nəticə  çıxarm aq  olar  ki,  iyirm inci  və  on- 
dan sonra g ələn  sıra sayları da -nç  şəkilçisi ilə düzəldilm işdir.
QEYRİ-MÜƏYYƏN  MİQDAR  SAYLARI
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  də  qeyri-m üəyyən  m iqdar  saylan  əşyanm   qey- 
ri-m üəyyən,  təxm ini  saymı  bildirir.  Buna  görə  də  bəzi  dilçilik 
ədəbiyyatm da bu  sayları təxm ini  m iqdar  saylan  da adlandınrlar. 
A bidələrin  dilində  qeyri-m üəyyən  m iqdar  sayları üç  üsulla ifadə 
edilir:
1. 
Q eyri-m üəyyən  miqdar  saylan  m üəyyən  m iqdar  sayla- 
rm dan  asıh  olm ayan  m üstəqil  leksik  vahidlərlə  ifadə  edilir.  Bu 
qeyri-m üəyyən  m iqdar  saylarmm  b ir  qismi  müasir  türk  dillərin- 
d ə  indi  də  işlənir,  bir qismi isə istifadədən çıxmışdır.  A bidələrm  
dilində  bu  üsulla  ifadə  olunan  aşağıdakı  qeyri-m üəyyən  miqdar 
saylarm m  işləndiyinə  təsadüf edilir:  a z  «az»,  k o p   «çox»,  üküş 
«çox»;  m əsələn:  A z   bodunığ  ü kü ş  k ıltım   (K T   c  10)  «Az  xalqı 
çox  etdim».  T ört  bululj  ko p  ya ğ ı  erm iş  (K T   ş  2)  «Dörd  tə rə f
^ B.M .Hacmoe. 
H s u k  opxom-eHuceücKUX noMHmHUKoe. 
MocKöa, 
1960,  c.39.
çoxhı  yağı  imiş».  Ü küsi  SələQ ə  ko d ı  bardı  (MÇ  16)  «Çoxu 
S ə lə n ə   boyu  getdi»  və  s.
2.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m üyyən  miqdar 
saylarm m ,  qeyri-m üəyyən  miqdar  saylarmm  v ə  işarə  əvəzliklə- 
rinin  sonuna  -ça,  -çə  şəkilçilərini  artırmaqla  onlardan  qeyri- 
m ü ə y y ən   m iqdar  sayları  düzəldilir  (bunça  «bu  qədər,  bunca», 
ança  «o  qədər»,  y ü z ç ə   «yüzcə»,  əlig çə  «əllicə»,  azça  «azca»); 
m ə sə lə n :  Bunça  y irk ə   tə g i y o n td m ı  (K T  c  4)  «Bu  q ədər  yerə 
tə k i  qoşun  yürütdüm».  AJtun,  küm üş,  isigiti,  k u ta y   b u tjsız ança 
b irür  tabğaç  bodun  sabı  süçig,  ağısı  yım şa k  erm is  (K T   c  5) 
« Q ızü ,  gümüş,  taxıl,  ipək həv əslə  o  qədər verən tabğaç xalqmm 
dili  şirin,  hədiyyəsi  yumşaq  imiş».  U yğur  eltəb ər  y ü z ç ə   ərin 
tə z ip   bardı  (B K   ş  37)  «U yğur  eltəbəri 
>
t
İ
z c ə
 
döyüşçü  ilə  qaçıb 
getdi».  Ə ligçə  ə r  tu td ım ız  (T  42)  «ƏIlicə  döyüşçü  tutduq». 
K ə lig m ə   bəglərin,  bodunm   itip,  y ığ ıp  azça  bodun  tə zm is crti{T  
43)  «G əIən  bəylərini,  xalqm ı  təşkil  edib,  bir  yerə  toplayıb  azca
xalq  qaçm ışdı».
Q eyri-m üəyyən  m iqdar  saylanm n  bu  cür  ifadə  edilm əsı 
üsulu  m üasir  türk  dillərində  daha  da  inkişaf etmişdir.  M əsələn, 
m ü asir  A zərbaycan  dilində  m üəyyən  miqdar  saylarmm  sonuna 
cəm   şəkilçisi  -lar,  -lər,  ondan  sonra  isə  -ça,  -çə,  -la,  -lə 
şək ilçilərin i  artırmaqla  da  qeyri-m üəyyən  miqdar  sayları
düzəldilir:  onlarça,  m inlərlə.
3.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki  qonşu  mıqdar 
sayının  yanaşm ası  üsulu  ilə  də  qeyri-m üəyyən  m iqdar  sayları 
ə m ə lə   gəlir;  m əsələn:  K o rğ u   eki-ü ç  kisig in   tö zip   bardı  (B K   ş
41)  «Q orxaraq  iki-üç  adam la  qaçıb  getdi».  B ir-ik i ath ğ  yablakm  
üçün,  kara  bodunım ,  ö/r//7(M Ç  17)  «Bir-iki m əşhur  (adam)  xain 
çıxdı’ğı  üçün,  qara  xalqım,  öldün».  B ir-ik i şaştp  k ə ld i (M Ç  33) 
«B ir-iki  (nəfər)  şaşıb  gəldi».  Örjrə  K ıtayda,  b əriy ə  Tabğaçda, 
k u n y a   K urdanta,  yıraya O ğuzda  iki-üç biQ  sümüz,  kəltəçim iz (T
14)  « Ş ərq d ə  K ıtaydan,  cənubda  Tabğaçdan,  q ərb də  K urdandan,
sim alda O ğuzdan iki-üç m in qoşunuq,  gələsiyib).
O əd im   türk  yazısı  abidələrinın  dılm də  qeyn-m uəyyən 
m iadar  saylannm  bu üç ifadə üsulundan başqa K ü l tıgm  şərəfinə 
qoyulm uş  abidədə  qeyri-m üəyyən  m iqdar  saylarınm   d aha  bır