Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

  (M Ç   2 2 )  « S iz   q iy a m  
qaldırın,  çik ləri  q iya m  qaldırm ağa sö vq   cdin,  -  d em iş». 
S ü  bantj,
-  tidi,  - A ltu n  yışd a   olürutj,  -  tid i
 (T  3)  «Q oşun   aparın,  -  d ed i,  - 
A ltın   m e ş ə li  d ağlan n d a  oturun,  -  dedi». 
Y ü z   ya şa yıtj
  ( Y   36) 
« Y ü z   ya şay ın » . 
K ə n tä   bodunım ,  -  tidim ,  -  udu  kəlitj,  -  tidim  
(M Ç   14)  «Ö z xalq ım ,  - d ed im ,  -  ardımca g ə lin ,  -  dedim ».
«Irk  bitig»  a b id əsin d ə  əm r  şək li  ikin ci  ş ə x s in   c ə m in d ə   fel 
-ırj,  -irj
  şə k ilç isin d ə n   ə la v ə , 
-lar,  -lər
  q eyri-rnü əyyən   ce m lik  
ş ə k ilç is i  d ə  q əb ul  edir;  m ə sə lə n :  A n ça   biliQ lər  (IB  1)  « E lə 
b ilin ».  H əm in   a b id əd ə  bu  forma  ilə   yanaşı, 
-lar,  -lər
  qeyri- 
m ü ə y y ə n   c ə m lik   şə k ilç isi  işlə n m ə y ə n   form adan  da  istifad ə 
edilir;  m ə sə lə n ; 
A n ça  b iIitjiJB
  3)  « E lə b ilin ».
Q əd im   türk  y a z ısı  ab id ələrin in   d ilin d ə  felin   əm r  şək li 
ü çü ncü   şə x sin   tə k in d ə 
-zun, 
-zün,  -çun,  -çün  və  -zu,  -zü 
şə k ilç ilə r i  ilə   d ə   ə m ə lə   g əlir.  Burada,  h ər  şey d ən   ə v v ə l,  m üasir 
türk  d illərin d ə  felin   əm r  ş ə k li  şək ilçisin in  
-sın,  -sin
  şək ilçisin in  
ilk   sam itinin  ab id ələrin   d ilin d ə 
z   wə  ç
  sam itin ə,  ik in cisi, 
şək ilçin in   sonunda  bir  sıra  hallarda 
n
  sam itinin  d ü şm əsin ə 
d iq q ət  yetirm ək   lazım dır.  N ə h a y ə t,  buna  da  d iq q ət  yetirm ək  
lazım dır  ki,  əm r  ş ə k li  ü çü n cü   ş ə x s   tək in d ə  dodaqlanm ayan
qapalı  saitlor  işlənm ir;  hər üç  ş ə k ilç id ə   dodaqlanan  qapah  saitlər 
işiənir.
1. 
Fclin  əm r  şəklinin  üçüncü  ş ə x s i 
-zıın,  -zün
  şə k ilç isi  ilə 
ifadə  cdilir;  m ə sələn : 
S ü   başı  İn ə l kağan,  Tarduş  şad barzun,  - 
tid i{T
  31)  «Q oşun  sərkərd əsi  İnəl  xaqan,  Tarduş  şadı  getsin,’  - 
dedi». 
K ögım m   yir-sub  id isiz  kalm azun
  (K T   ş  2 0 )  « K ö g m ən  
torpağı  sahibsiz  qalm asın». 
E çim iz-apam ız tutm ış  yir-su b  id isiz 
bolmazun
  (K T   ş  19)  «Ə cdad lanm ızın   tutduğu  torpaq  sah ib siz 
olm asın». 
Türk  bodun  adı,  k ü s i  y o k   bolrnazun...
  (K T   ş  25) 
«Türk  xalqının  adı,  şöhrəti  m ə h v   o lm a sın ...»  
E dgü  ınça 
m ünkim i  sü ləp   yo n m a zu n
  (H T   10)  « Y a x şı  b e lə c ə   ...  qoşun 
yürütm əsin». 
K u t  bolzun,  alı  barzun
  (H T   7)  « X o şb ə x t  olsun, 
alsın». 
A nta  k u tlığ   bolzun
  (H T   1)  «Orada  x o şb ə x tlik   olsun»! 
Türk b o d u n yo k bolm azun
 (K T  ş  11)  «Türk xalqı  y o x  olm asın».
2.  Felin  əm r  şək linin   üçiincü  şəxsin in   təki 
-çun,  -çün 
şək ilçisi  ilə   ifad ə  edilir;  m ə sələn : 
Türk  bodun  y o k   bolm azun 
tiyin,  bodun  bolçun  tiyin,  bodun  ka tjım   İltəris  kağanığ,  ögim  
İlbilgə katunığ tetjri töpəsində  tu tıp yö g ərü g ö tü rm is erinç
 (K T   ş 
11)  «Türk  xalqı  y o x   olm asm   d cy ə,  xalq  olsun  d e y ə ,  atam  İltəris 
xaqam,  anam   İlb ilg ə  xatunu  tam ı  tə p ə sin d ə  tutub  y u x a n  
götürm üş».
3.  F elin  əm r  şək li  üçüncü  şəx sin in   təki 
-.zu,  -zü
  şək ilçisi 
ilə   ə m ə lə   gəlir;  m ə sələn ; 
Tetjri  yarlıkazu,  kutırn  bar  üçün, 
ülügim   bar  üçün  ö ltəg i bodunığ  tirigrü igitirn
  (K T   ş  29)  «Tanrı 
yar  olsun,  b əx tim   olduğu  üçün,  q ism ətim   oldu ğu   üçün  ö ləsi 
xalqı  h əyata qaldırdım ».
Q əd im   uyğur  y a zısı  ab id ələrinin   d ilin d ə  felin   əm r  şək linin  
üçüncü  şəx sin in   tək in i  ifadə  etm ək   üçün 
-sın,  -sin,  -sun,  -sün 
şək ilçisin d ən   istifad ə  edilir.  B u  şək ilçid ə n   istifadə  türk  yazısm ın  
sonrakı  a b id ələrin d ə  daha da  inten sivləşir.
XƏBƏR  ŞƏKLİ
F elin  x ə b ə r   ş ə k li  real  h ərə k ə ti  bildirir.  X ə b ə r   şə k li  h ərə - 
k ətin   bütün  asp ek tlərd ə  k eçm iş,  indiki  v ə   g ə lə c ə k   zam anlarda 
baş  verdiyin i  bildirir.  F elin   x ə b ə r   şək lin i  yaratmaq  üçün  xü susi

şə k ilç i  (şə k il  ş ə k ilç is i)  yoxdur;  felin  x əb ər ş ə k li  yaln ız  za m a n  v ə 
ş ə x s   ş ə k ilç ilə r in ə   m alikdir.  F elin x əb ər  şək lin i  başqa ş ə k illə r d ə n  
fərq lən d irən   ə s a s   ə la m ə t  budur  ki,  başqa  şə k illə r   zam an b ild irən  
x ü su si  form aya  -   zam an  şə k ilç is in ə   m alik   olm a d ığı  lıalda  x əb ər 
şə k li  zam an  form asm a  m a iik   y eg a n ə  fel  şək lidir.  Q ə d im   türk 
y a zısı 
a b id ələrin in  
d ilin d ə 
x əb ər 
ş ə k lin in ,  hər 
zam am  
ö z ü n ə m ə x su s  m orfo lo ji  ə la m ə tlə r ə   malikdir.
A b id ə lə rin   d ilin d ə  x ə b ə r   şək lin in   h ər  ü ç  zam anm m   işlən - 
d iyi  m ü şa h id ə  edilir.  Lakin  ab id ələrin   d ilin d ə  v ə   m üasir  türk 
d illərin d ə  fel  zam anlarm m   ifad ə  etdikləri  m ən a  çalarlan  b ə z ə n  
u yğun   g ə lm ə y ə   d ə   b ilər.  D ig ər  tə rəfd ə n ,  q əd im   türk  y a z ısı 
a b id ələrin in  
d ilin d ə 
iş lə n ə n  
fei 
zam anlarm m  
qram m atik 
əla m ə tlə r i  ilə   m üasir  türk  d illərin d ə  ey n i  m ə q sə d   üçün  iş lə d ilə n  
qram m atik  ə la m ə tlə r   d ə  
eyni 
o lm a ya   b ilər, 
çünki 
türk 
d illərin d ən   bir  q ism i  (m ə s ə lə n ,  A zərb aycan   d ili)  q əd im   türk 
zam an  ş ə k ilç ilə r in i  e y n ilə   m ü h a fızə  edib  saxlam ışsa,  bir  q ism i 
azacıq  d ə y işm iş  (m ə s ə lə n ,  m üasir  türk  d ilin d ə  indki  v ə   q eyri- 
q əti  g ə lə c ə k   zam an  ş ə k ilç ilə r i  bir  q əd ər  d oyişm işd ir),  ü çü ncü 
q isim   türk  d illəri  (m ə s ə lə n ,  qırğız,  altay,  tuva,  xakas  v ə   s.) 
q əd im  
türk  y a z ıs ı 
ab id ələrinin  
d ilin d ə 
işləd ilm iş 
zam an 
şək ilçilə rin in   ə k s ə r iy y ə tin i  unutm uş,  yen i  k e y fıy y ə tli  zam an 
ş ə k ilç ilə r i  qazanm ışdır.  M üasir  türk  d illərin d ə  işlən ən   b ə z i 
zam an  çalarhqları  q əd im   türk  y a zısı  ab id ələrinin   d ilin d ə 
m ü şa h id ə  edilm ir.  Lakin  bu  zam an  çalarhqlarm ın  q əd im   türk 
q əb ilə lə rin m   d ə   d illərm d ə  olm ad ığı  haqqm da  h ök m   v erm ək  
o lm az,  çünki  a b id ələrin   d ih   q əd im   türk  q ə b ü ə lə r i  d illərin in  
bütün  m ə n z ə r ə sin i  ək s  etdirmir.  G üm an  etm ək   olar  ki,  m üasir 
türk  d illərin d ə  iş lə d ilə n ,  lakin  qəd im   türk  y a z ıs ı  ab id ələrinin  
d ilin d ə  rast  g ə lm ə d iy im iz   bir  sıra  zam an  çalarhqlarm m ,  h am ısı 
o lm asa  da,  bir q ism i  q əd im   türk d illərin d ə  işlən m işdir.
Q əd im   türk  y a z ıs ı  ab id ələrinin   d ilin d ə  felin   x əb ər  şək lin in  
aşağıdakı  zam anlarm m   işlən d iy i  m ü şah id ə  edilir.
KEÇMİŞ  ZAMAN
Lakin  danışanın  keçmişdə  baş  vermiş  hərəkətə  münasibəti  bir 
şəkildə  təzahür  etm əyə  də  bilər.  M əsələn ,  ola  bilər  ki,  danışan 
özünün  şahid olduğu  keçm işdə  baş  verən  hərəkəti  xəbər  versin. 
Bu  zaman  o,  keçmiş  zamamn  ifadə  vasitələrindən  birindən 
istifadə  edir.  Lakin  danışan  xəbər  verdiyi  keçm işdə  baş  vermiş 
hərəkətin  şahidi  olmaya  da  bilər.  Təbii  ki,  o,  ə v v ə l  istifadə 
etdiyi  keçmiş  zaman  formasmdan  istifadə  edə  bilm əz.  Hətta  ola 
bilər  ki,  danışan  nəinki  keçm işdə  baş  vermiş  bilavasitə  şahidi 
olduğu  hərəkəti,  hətta  şahidi  olmadığı,  lakin  başqasından 
eşitdiyi  keçmişdə  baş  vermiş  hərəkəti  də  deyil,  üçüncü  bir 
şəxsin  ikinei  şəx sə,  onun  da  danışana  xəbər  verdiyi  keçm işdə 
baş  vermiş  hərəkəti  xəbər  verir.  H əm in  üçüneü  şəx s  keçm işdə 
baş  vermiş  hərəkətin  şahidi  ola  da  bilər,  olmaya  da  bilər.  Bu 
sonuncu  halda  onun.  özünə  də  keçm işdə  baş  vermiş  hərəkət 
haqqında  başqası  tərəfındən  məlumal  verilə  bilər  v ə  s.  Aydmdır 
ki,  sonuncu  məlumat  verən  biitün  vəziyyətlərdə  keçm işdə  baş 
vermiş  hərəkəti  eyni  üsulla  xəbər  verə  bilm əz,  hər  d əfə  vcrdiyi 
xəbərin  m ənbəyini  dinləyiciyə.  dəqiq  çatdırmaq  üçün  yeni 
üsuldan 
istifadə 
etməlidir. 
Hadisənin 
xəbərverm ə 
üsulu 
dəyişdikcə  onun  ifadəsinin  qrammatik  vasitələri  də  dəyişir, 
danışan  keçmiş  zamanın  m üxtəlif  m əna  çalarlarından  istifadə 
edir.
Türk  dılləri,  o  cüm lədən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dili  kcçm iş  zamanm  məna çalarlıqlarmı  ifadə  etm ək  üçün  zəngin 
qrammatik  vasitələrə  malikdir.  Praktik  olaraq,  keçm iş  zamanın 
elə   bir  m əna  çalarlığı  yoxdur  ki,  türk  dilləri  onu  ifadə  etmək 
vasitəsinə  malik  olmasın.  K eçm iş  zamanm  ən   incə  məna 
çalarhqlannı  ifadə  edə  bilm ək  baxımından  türk  dilləri  dünyanın 
ən  zəngin  dillərindən biri,  bəlkə  də  birincisidir.
Müasir  türk  dillərində  keçmiş  zamanm  m ü x təlif  məna 
çalarhqlarmı  ifadə  etm ən  üçün  işlədilən  qrammatik  vasitələrin 
ham ısı  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m üşahidə  edilmir. 
Ehtimal  ki,  bu,  abidələrin  mətnlərinin  kiçikliyi  v ə   qism ən  də, 
onların üslubu  ilə əlaqədardır.
Q ə d im   tiiıjrk  y a z ıs ı  a b id ələrin in   d ilin d ə  k eçm iş  zam an 
h ə r ə k ə tin   x əb ər  verild iy i  vaxtdan  e v v ə l  baş  verdiyin i  göstərir.

Q əd im   türk  y a z ısı  ab id ələrin in   d ilin d ə  felin  şühudi  k eçm iş 
zam anı  fel  əsaslarm a 
-tı,  -ti
  v ə  
-dı,  -d i
  şək iiçilərin in   b irləşd i- 
r ilm əsi  ilə   d üzəlir.  B u  şək ilçilə rin   dodaqlanan  variantm m 
ab id ələrin   d ilin d ə  işlə n m ə si  m ü şa h id ə  edilm ir.
A b id ə lə rin   d ilin d ə  felin   şühudi  k eçm iş  zam an  şək ilçisin in  
t-variantı  v ə   d-variantm m   iş lə n m ə s in d ə  
qanunauyğunluq 
m ü şa h id ə  edihr.  Y e n is e y   ab id ələrinin   d ilin d ə  bu  şək ilçilərin d ən  
h ansı  variantm   iş lə n m ə s i  üçün  qanunauyğunluq  m ü əy y ə n - 
ləşd irm ək   m üm kün  deyildir.  H ətta  y en i  sö zlərd ə  bir  yerdə  t- 
varianth  şə k ilç i,  başqa  yerdə  is ə   d-varianth  şək ilçi  işlənir; 
m ə sə lə n :
adırıltım Ç Y
  3)  v ə  
a d ır ıld ım (y
  5)  «ayın ld ım »; 
b e rtim izÇ i
  30)  v ə  
b e rd im iz(Y
 4 8 )  «verdik»; 
ertim
 ( Y   1)  v ə  
erdim
 (Y   10)  «idim »; 
ö ltim
 (Y   37)  v ə  
öldim
 (Y   2 3 )  «öld ü m »   v ə   s.
O rxon  ab id ələrinin   d ilin d ə  felin   şühudi  k eçm iş  zam anı  ş ə - 
k ilçisin in   iş lə n m ə s i  üçün  b e lə   bir  qanunauyğunluq  g östərm ək  
olar;  ə s a s ı  sait  v ə   kar  sa m itlə  b itən   fe llə r ə   d-varianth  şühudi 
k eçm iş  zam an  şə k ilç isi,  ə sa sı  sonor  v ə   cin g iltili  sam itlə  b itən  
fe llə r ə   is ə   t-varianth  şühudi  k eçm iş  zam an  şə k ilç is i  artırılır. 
Ə g ə r  nadir  hallarda  bu  qanunauyğunluq  pozulursa,  bım u  katibin 
s ə h v i  h esab   etm ək   lazım dır.  O rxon  ab id ələrin d ə  c ə m i  bir  n e ç ə  
d ə fə  
yuxarıda 
g ö stə rilə n  
qanunauyğunluğun 
p ozulduğuna 
tə sa d ü f  edilir: 
S ü lətim ,  -  tir  erm is
  (O   7)  «Q oşun   çək d im ,  - 
d eyirm iş». 
L ü i  y ılk a   y e tin ç   a y   kü çlig   alp  kağam m da  adıralu 
bardıljtz
  (O   12)  «Ə jdaha  ilin in   yed d in ci  aym da  güclü  ig id  
xaqanım dan  ayrıld m ız». 
Türk  bodun  adak  kam aştı
  (B K   ş  30) 
«Türk  xalq ı  ayağm ı  b oş  q oydu». 
K ız ıl kam m   tö k ti( J
  52)  « Q ızıl 
qanım ı  tökdü». 
0 1   sub  ko d ı  bardım ız
  (T   2 7)  « 0   çay  b o yu  
getdik ». 
K ır k ızığ   uka  basdım ız
  (T  2 7 )  «Q ırğızları 
yu xud a 
basdıq». 
K ü n   y ə m ə ,  tün  y ə m ə   y e lü   bardım ız
  (T   27 )  «G ündüz 
d ə ,  g e c ə   d ə   y e l  k im i  getdik».
O rxon  k itab ələrin d ə  yuxarıda  g ö stə rilə n   qanunauyğunluq, 
ə s a s ə n ,  g ö zlən ilir;  m ə sə lə n : 
K ü l tigin a ltı o tu zya şıija  k ırk ız  tapa
s ü lə d im iz
 
(K T   ş  34-35)  «K ül  tiginin  iyirmi  altı  yaşmda 
qırğızlara  qarşı  qoşun  çəkdik». 
Ycrçi  tilədim
 
(T  23)  «Bələdçi 
d iləd im » .  Tarduş  şad  ara  badı  (T  41)  «Tarduş  şadı  aranı 
bağladı». 
Sürjügin  a çdnnız
 
(T  23)  «Süngü  ilə  açdıq». 
A t  üzə 
b in tü rə  ka n ğ  sökdim
 
(T  25)  «Atlara  mindirərək  qarı  dağıtdım». 
T ürgis  bodunığ  uda  basdım ız
 
(K T  ş  37)  «Türgiş  xalqını  yuxuda 
basdıq». 
OlJ  tutuk  yo rçın   əligin  tutdı
 
(K T  ş  32)  «On  tutuk 
yorçm ı  əli  ilə  tutdu». 
K urığaru  K ənü  Tarmanka  tə g i  türk 
b o d u n ığ   ança  kortur-tunız
 
(K T  ş  21)  «Q ərbə  K ənü  Tarmana 
kim i  türk  xalqını  yclə  yerləşdirdik».  ... 
kanw  ko d ıp  içikd ilj ( I
 
3
) 
« ...  xanının  qoyub  tabc  oldun». 
...kağanUJın  sabm   alm atm   y ir  
sa y u
 
bardığ  (K T   c  9)  «...xaqanının  sözünə  qulaq  asmadan  yer 
boyu  səpəlondin». 
tlg ərü   bardığ
 
(K T  ş  23-24)  «Şərqə  gctdin». 
K urığaru b a r d ığ {K l
 
ş  24)  «Qərbə  gctdik». 
...ö lü g iym td a ,  yolta 
y a tu   kaltaçı  ertigiz { K J
 
şm  9)  «...ölünüz  yurdda  yolda  yataraq 
qalası  idiniz». 
A ltı  çub  soğdak  tapa  sülədim iz,  b o zd ım ız
 
(KT  ş 
31)  «A ltı  bağlı  soğdalılara  qarşı  qoşun çəkdik,  pozduq»,
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  şühudi  kcçmiş 
zam an  v ə  şəxs  şəkilçiləri  ilə  birlikdə  aşağıdakı  morfoloji 
ə la m ə tlə rə   malikdir:
I  ş ə x s   tək: 
-tnn,  -tim,  -dım ,  -dim ;
1
]  şo x s   tok: 
-tn j,  -tilj,  -dılj,  -dilj,  -tığ,  -tig,  -dığ,  -dig;
III 
Şr)xs  tək: 
-tı,  -ti,  -dı,  -di;
I  ş ə x s   cəm: 
-tnnız,  -tim iz,  -dum z,  -dim iz;
II  ş ə x s   cəm: 
-tıljız,  -tiljiz,  -dıljız,  -diQiz,  -tığız,  -tigiz,  -dığız, 
-d ig iz.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fcl  şühudi  kcçmiş 
zam anda  belə  təsriflənir:
I  ş ə x s   tək: 
ahım;C'^va'.  altım ız;
II  ş ə x s   tək: 
altılj/altiğ; c'sm\  altıljız/altığız/altiz;
III  ş ə x s   tək: 
altı.
NƏQLİ  KEÇMİŞ  ZAMAN
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  nəqli  kcçmiş 
zam an ı  fel  əsaslarına 
-m ış,  -m iş
 
v ə  onun  fonetik  variantı  olan

-m ıs,  -m is
  şə k ilç isin i  artırmaqla  ə m ə lə   gəlir; 
-m ıs, 
-m is 
şə k ilç isin i 
-m ış,  -m iş
  k im i  d ə  tə lə ffü z   etm ək   olar.  A b id ə lə r in  
d ilin d ə  n ə q li  k eçm iş  zam an  şək ilçisin in   dodaqlanan  sa itli 
variantı  işlənm ir.
M üasir  türk  d illərin d ə  oldu ğu   k im i,  q əd im   türk  y a z ıs ı 
ab id əiərin in   d ilin d ə  d ə   n əq li  k eçm iş  zam an  k e ç m işd ə   baş  v e r ə n  
h ə r ə k ə ti  bildirir,  lakin  h əm in   h ərək ət  m ü ə y y ə n   za m a n la  
m əh d u d laşm ır,  h ab elə  h əm in   h ərə k ə t  haqqm da  x ə b ə r   v e r ə n  
su byekt  h ərə k ə tin   icrasm m   şah id i  olm ur,  h əm in   h ə r ə k ə t 
haqqında  başqa şə x sin  admdan  danışır.
Q əd im   türk  y a z ısı  ab id ələrinin   d ih n d ə  n ə q li  k e ç m iş  
zam anda  iş lə n ə n   fel  ş ə x s ə   gö rə  təsriflən m ir.  B ütün  gö ytü rk  
O r x o n -Y e n isey   y azısı  ab id ələrin in   d ilin d ə  y a lm z  bir  tə sa d ü fd ə  
fel  n ə q li  k eçm iş  zam an  ş ə k ilç isin d ə n   sonra  ş ə x s   ş ə k ilç is i  (b irin ci 
ş ə x s in   tək i)  qəbul  edir; 
B eş y e g irm i yaşda  alm m ışam
  ( Y   11) 
«O n  beş  ya şd a   alm m ışam ».  B una  görə  d ə  n ə q li  k eçm iş  zam anda 
icra  c d ilm iş  h ərək ətin   k im ə  kid  olduğunu  b ild irm ək   ü çü n  
c ü m lə d ə   subyektin  (m üb təd an m )  iştirakı  zəruridir.  Lakin  nadir 
hallarda  buna  eh tiyac  duyulur, 
çü n k i  q əd im   türk  y a z ısı 
ab id ələrin in   m ətn ləri  e lə   tərtib  edilm işdir  ki,  n ə q li  k eçm iş 
zam an  iş lə n ə n   cü m lə lə r d ə   subyekt  başqasm tn  gördüyü  işi 
e şitd iy i  k im i  x əb ər  verir;  m ə sələn : 
K is i oğlm ta  ü zə  eçiim -anam  
B u m m   kağan,  İstə m i kağan  olurm ış
  (K T   ş  I)  « h ısan   oğlu n u n  
ü stü nd ə  əed ad ım   B um m   xaqan,  İstəm i  xaqan  oturm uş». 
S ü  
sü lən ən   tö rt  bulutjdakı  bodunığ  ko p   alm ış,  ko p   baz  kılm ış, 
başlığığyüküntürm iş,  m izlig ig  sökürm iş İK T   ş
  2)  «Q oşun   çə k ib  
dörd  tə rəfd ə k i  xalqı  tam am iiə  alm ış,  tam am ilə  tabe  etm iş, 
b aşh m  
s ə c d ə  
etdirm iş, 
dizlin i 
çökdürm üş^A  
U luğ  sü tjü ş 
sürjüşm iş,  aJp Şalçı a k atın binip təgm iş,  kara türgis bodunığ anta 
ölürm iş,  a lm ış
  (K T   ş  4 0 )  « B ö y ü k   d öyüş  d ö y ü ş  d öyü şm ü ş,  alp 
Ş alçm m   ağ  atmı  m in ib   hücum   e tm iş,  qara  türgiş  xalqm ı  orada 
öldürm üş,  alm ış». 
E çüm iz-apam ız  B um m   kağan  tört  bulutjığ 
kısm ıs,  ya ym ıs,  basm ıs.  O I  kan  y o k   boltukda  kisrə  e l yetm iş, 
ıçğm m ış,  kaçışm ış
  (O   1)  «Ə cd ad ım ız  B um m   xaqan  dörd  tə rəfı 
sıx ışd ırm ış,  bir  yerə  y ığ m ış,  d ağıtm ış  (y a y m ış),  basm ış.  O  xan 
v ə fa t  e td ik d ə n   sonra  el  son a  y etm iş,  d ağ ılm ış,  q açışm ış». 
K ü
esidib balıkdakı  tağıkm ış,  tağdakı inm iş,  tirilip y e tm is ə r bolm ış 
(K T   ş  12)  « X əb ər  eşid ib   şəh ərd ək ilər  dağa  q alxm ış,  dağdakılar 
enm iş,  toplaşıb y etm iş döyüşçü olm u ş».
Qədim  türk  y a zısı  abidələrinin  d ilin d ə  felin   n əq li  k eçm iş 
zamanmda 
fel 
ş ə x s ə  
görə 
d ə y işm ə d iy i 
üçün 
onun 
təsriflənm əsini  b e lə   təsəv v ü r etm ək   olar:
I  şəx s - t ə k :  
m ən kazğanm ış; 
b izkazğaum ış;
II  ŞHXS  ~ tək; 
sən kazğanm ış; 
s iz  kazğanm ış;
III  şəx s -  tək: 
o l (bodun) kazğanm ış.
İNDİKİ  ZAMAN
Q ədim   türk  y a zısı  abidələrinin  d ilin d ə  felin   indiki  zam am  
elə   bir  h ərəkəti  bildirir  ki,  h ərək ət  icra  ed ild iyi  zam an  onun 
haqqında  xəb ər  veriÜr,  başqa  s ö z lə ,  h ə r ə k ə l  b itm əm iş,  h ərək ət 
davam   edərkən  ondan  dam şıhr.  A b id ələrin   d ilin d ə  felin   indiki 
zam anm ı  ə m ə lə   gətirm ək   üçün  sam itlə  bitən  fel  əsa sla n n a  
-ır, 
-ir,  -ur,  -ür,
  saitlə  bitən  fel  əsaslarm a  isə 
y ır ,  -yir,  -yur,  -yür 
zam an  şək ilçisi  artırmaqla  ə m ə lə   gəlir;  ab id ələrin   d ilin d ə  saitlə 
b itən   tək cə  bir  fe lə   -  
ti
 «d cm ək»  fe lin ə 
-yır,  -yir
 şə k ilç isi  y o x , 
tə k c ə  
-r
  samiti  (ş ə k ilç is i)  artınlır;  m ə sələn : 
T okuz  o ğ u z  ü zə 
kağan  olurtı,  -  tir
  (T  9)  «D oqquz  oğuzlarm   ü zərində  xaqan 
oturdu,  -  deyir». 
Orjrə  kıtayığ  ölürtəçi,  -  tirm ən,  b in i  oğuzığ 
ö lü rtəçi  ök,  -  tirm ən
  (T  10-11)  «Ş ərq d ə  kıtayları  öld ü rəcək , 
deyirəm ,  m əni  oğu zu   da  öldü rəcək ,  -  d eyirəm ».
Felin  indiki  zam anında  zaman  şək iiçılərin d ən   sonra  ş ə x s