Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6
şək ilçilə ri artırıhr. Q əd im türk y a zısı ab id ələrinin d ilin d ə fclin
Yüklə 17,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
şək ilçilə ri artırıhr. Q əd im türk y a zısı ab id ələrinin d ilin d ə fclin indiki zam anm da zam an şək ilçisi kim i şi.)xs əv ə zlik lər in d ən istifa d ə edilir, daha doğrusu, türk dillərinin qəd im dövrü üçün ş ə x s ə v ə z liy i, x əb ər lik şək ilçisi v ə fehn şü hu d i k cçm iş zam an şə k ilç isin d ə n başqa, ş ə x s ş ə k ilç ilə n h ə lə d iferensialiaşm am ış, ey n i fonctik tərk ib lə üç funksiyada çıx ış etm işdir. A b id ələrin d ilin d ə nadir hallarda birinci şə x sin tək in d ə şəx s ə v ə z liy i - şə k ilç in in saiti qahnlaşır, cəm in d ə is ə b sam iti m sam iti ilə ə v ə z edilir; m ə sələn : İn ö z İn ən çü B esbahka barırman (HT 7) «M ən İn ö z İnənçü B eşb ah k a ged irəm ». İn ö z İnənçü, Tarduş, K ü li çor B cşb a lıka b a r ır m ız { in I) M ən İnöz İnənçü v ə Tarduş K üli çor 561 B eşbahka gedirik». A d ə tə n , a b id ələrin d ilin d ə ş ə x s ş ə k ilç is i m öv q ey in d ə ş ə x s ə v ə z lik lə r i işlənir; ü çü ncü şə x sin tə k in d ə heç bir ş ə x s şə k ilç isi işlənm ir; m ə s ə lə n : A ltu n , küm üş, ısigiti, k u ta y b uljısızança b im r { ¥ :i c 5) « Q ız ıi, güm üş, taxıl, in ə k k ə d ə r s iz o q əd ər verir». K im k ə ilig kazğanur m ən ? (K T ş 9 ) « K im ə el qazanıram?» N ə kağanka içig, k ü ç ig b irü rm ən ? Q L l ş 9) «H ansı xaqana işim i, gücüm ü verirəm ». Taşra y o rıyu r (K T ş 11-12) «S ərh əd d ən xaricd ə yürüyür». ...təgdükin, türk bəglər, kop b ilirsiz (K T ş 34) « ... h ücum etdiyin i, türk b əy ləri, h am ısm ı bilirsiniz». Tağda sığun təzsər, ... sakm urm ən (K T ç 5 -6 ) «D a ğ - da sığın qaçsa, ... d üşünürəm ». N ə k ə ko rku rb iz a z tiyin (T 39) « N iy ə qorxuruq, azıq d ey ə? » . Ç or apası barur ( Y 18) «Çorun böyük q ohu m u gedir». K ə lir ersər, kü ə r ü k ü lü r { l 32 ) « G ə lə n olsa, küyd ən adamlarm say ı çoxalır». Q əd im türk y a z ısı a b id ələrin in d ilin d ə felin indiki zam am nda iş lə n ə n fe llə r h ə r ə k ə tin indiki zam anda icrasından başqa, hərzam an lı h ə r ə k ə ti d ə ifa d ə edir; m ə sə lə n ; Yarm k iç ə altun örgin ü zə olurıpan m ə fjilə y ir m ən (İB 1) «G ündüz, g e c ə q ızıl taxtım üstıiındə oturub zö v q ahram ». Yarm, k iç ə eşür m ən (IB 2) «G ündüz, g e c ə çapıram ». Q əd im türk y a zısı a b id ələrin in d ilin d ə felin indiki zam anı a z işlənir. A bidələrin dilində indiki zamanda felin təsriflənm əsini belə göstərm ək olar; I ş ə x s tək; ka zğ a n u rm ən «qazanıram »; II ş ə x s tək; kazğanur sən «qazanırsan»; III ş ə x s tək; kazğanur «.qdxdc(m>y, I ş ə x s cəm ; kazğanur b iz «qazmmq>r, II ş ə x s cəm ; kazğanur s iz «qazm\x$mm>. İNDİKİ - GƏLƏCƏK ZAMAN Q əd im türk y azısı a b id ələrin in d ilin d ə felin zam anı fel əsaslarm a, sa m itlə b itən fellərd ə -a, fellərd ə -y şək ilçisin i artırmaqla ə m ə lə gəlir. zam anda zam an şə k ilç isin d ə n sonra şə x s ə v ə z l n d ik i-g ə lə c ə k ə, saitlə bitən n d ik i'g ə lə c ə k kləri ilə eyni fonetik tərkibə m alik ş ə x s şək ilçiləri artınlır; m ə sələn ; ...ilifjiz üçün kazğanu ä z k u y y ıta s iz { Y 28) « ...elin İ 2 ; üçün qazanaraq ö z eviniz üçün ağlayırsm ız». Inilirj böri uça (Y 2 8 ) « K içik qardaşım qurd uçar». B ars adırılm ay (Y 2 8 ) «Bars ay n lm a z» . Felin bu zamanı tə k c ə Y e n isey ab id ələrin d ə, h əm d ə ç o x az işlənir. Qədim türk y a zısı abidələrinin d ilin d ə işlə n ə n indiki- g ə lə c ə k zamanda felin təsriflo n m əsin i b elə təsəv v ü r etm ək olar; I şə x s tək; kazğana m ən «qazanıram /qazanaram »; II ş ə x s tək; kazğana sən «qazanırsan/qazanarsan»; IIJ ş ə x s tək; kazğana «qazanır/qazanar»; I ş ə x s cəm; kazğana ö/>«qazanırıq/qazananq»; II şə x s cəm; kazğana s iz «0fii7,miKmr/JqdLzm\8X%ımz>>. QEYRİ-QƏTİ GƏLƏCƏK ZAMAN Felin qeyri-qəti g ə lə c ə k zam anı g ə lə c ə k d ə icra ed ilə c ə k işi, hərəkəti bildirir, lakin dam şan işin , h ərək ətin g ə lə c ə k d o icra ed ilib -ed ilm əm əsin ə əm in deyil; g ə lo c ə k d ə icrası haqqında indi x əb ər verilən iş, h ə r ə k ə t g ə lə c ə k d ə icra e d ilə d ə, e d ilm ə y ə d ə biiər. Q ədim türk y a zısı abidələrinin d ilin d ə felin qcyri-qəti g ə lə c ə k zamanmı ə m ə lə gətirm ək üçün fel əsaslarm a sarnitlə bitən fellərdə -ar, -ər, saitlə bitən fe llərd ə -yar, -yər zam an şə k ilç is i artırıhr. M üasir türk d illərin d ə olduğu kim i, q əd im türk ya zısı abidələrinin d ilin d ə d ə qeyri-qəti g ə lə c ə k zam am n təsdiq v ə inkar form alannın yaranm asm da m ü əy y ə n tərq özünü göstərir; 1. -ma, -m ə 'mkax şək ilçisi q əb u l ctrniş fc) saitlə bitdiyi, zam an şək ilçisi d ə saitlə başlandığı üçün g ö z lə m ə k olardı ki, təsd iq forraasında oldu ğu kim i, inkarda da iki sait arasma y sam iti daxil olacaqdır. Lakin bu h a d isə baş vermir; yanaşı işlə n ə n iki saitdən biri düşür. 2. Zam an şək ilçisin in r sam ili q eyri-q əti g ə lə c ə k zam anm inkarında z sam itin ə keçir; m ə sələn ; it/c/«doğram aq» - kıdm az{¥^T c 6) «doğrarnaz»; /(i« g ö n d ə rm ək » - ıd m a z i^ ¥ ş 2 5 ) «gön dərm əz»; Xrär«görmək» - k o r m ə z (K li şm 10) «görm əz»; Z7/7«biImək» - b ilm ə z (K J ş 2 1 , T 6, K Ç 2 8 ) «b ilm əz»; j t ə /« g ə lm ə k » - ir a /m e z (B K ş 39, T 22 ) « g ə lm ə z » ; y o r/r «yürütm ək» - y o n tm a z { ] ^ c 6) «yü rü tm əz»; ö « b ilm ə k » - cOTaz (K T c 8) « b ilm əz» . Q eyri-qəti g ə lə c ə k zam anın təsdiq in d ə; a) fel s a itlə b itir s ə , iki sait arasma y sam iti d axil olur; b) zam an ş ə k ilç i-s in d ə k i r sam iti qorunub q aln ; m ə sə lə n : «qabaqlam aq» - usarij^ 38) «qabaqlayar»; fö^-«qaçmaq» - tə zə r{T 38) «qaçar»; /^ «etm ək » - /tö r (K Ç 9 ) «edər»; ya s{ysa ) «yazm aq» - yasariJL T şm 10) «yazar», A b id ə lə rin d ilin d ə q eyri-q əti g ə lə c ə k zam anı ifa d ə e d ə n fellər verbuM fin itu m (bitm iş fel) şə k lin d ə az işlən ir, ə k -s ə r hallarda onlar fe li s ifə t m ö v q ey in d ə ç ıx ış edir, bir sıra h allard a is ə felin m ürəkkəb zam an formalarmı d ü z ə ltm ə y ə x id m ə t edir. Q əd im türk y a zısı ab id ələrin in d ilin d ə q eyri-q əti g ə l ə c ə k zam anda iş lə n ə n fe llə r bir n e ç ə təsa d ü fd ə ş ə x s şə k ilç isi q əb u l edir (ş ə x s lə r üzrə təsriflən ir) v ə m ü stəq il su -rətd ə c ü m lə n in x ə b ə r i v əz ifəsrn i y erin ə yetirir. Q əd im türk y a z ısı a b id ələrin in d ilin d ə, indiki zam anda olduğu k im i, q ey ri-q əti g ə lə c ə k zam anda da ş ə x s şə k ilç ilə r i ş ə x s ə v ə z lik -lə r i ilə eyni fo n etik tərk ib ə malikdir; m ə sə lə n : Ö d teijri ya sa r { K I şm 10) «V axtı (öm rü) tanrı yazar». N ə k ə tə zə r biz, üküs tiyin (T 3 8 -3 9 ) « N iy ə qaçarıq, çoxdurlar d e y ə » . .A rkış ıdm az tiyin sü ləd im (B K ş 25) «K arvanlar g ö n d ərm əz d e y ə qoşun çək d im ». Yalabaçı, edgü sabı, ö tü g i k ə lm ə z tiyin y a yın sülədim (B K ş 3 9 ) « S əfıri, x oş x ə b ə r i g ə lm ə z d e y ə yayd a qoşun çə k d im » . A r ık o k sən, açsık to sık ö m əzsən ,b ir todsar, açsık öm əzsən (K T c 8) « A n q oxsan, ach q , to xlu q b ilm ə z sə n , bir d oysan, aelıq b ilm ə z sə n » . Q əd im türk j^azısı ab id ələrinin d ilin d ə q eyri-q əti g ə lə c ə k zam anda felin təsriflən m əsin i b e lə tə səv v ü r etm ək olar; I ş ə x s tək; kazğanarm ən «qazanaram»; II ş ə x s tək; kazğanar sən «qazanarsan»; III ş ə x s tək; kazğanar nqazanm r, I ş ə x s cəm ; kazğanar b iz <(q^a.zdinm:ıq>y, II ş ə x s cəm : kazğanar s iz «qiizdinds'i\mz». Qədim türk y azısı abidələrinin d ilin d ə felin qəti g ə lə c ə k zamanı işin, h ərəkətin g ə lə c ə k d ə icra e d ilə c ə y in i göstərir. Qeyri-qəti g ə lə c ə k zamandan fərqli olaraq, q əti g ə lə c ə k zamanda işin icrasma əm in lik ifadə edilir. A b id ələrin d ilin d ə qt^ti g ələcək zaman fel əsa sla n n a -ğay, -g əy zam an ş ə k ilç is i və yvyzlik tərkibli ş ə x s şək ilçiləri artırmaqla ə m ə lə gəlir; m ə sələn : Kut birgəy m ən (IB 3) « X o şb əx tlik v er ə c ə y ə m » . İngəni buturlamış, altun budluğuğ buğralığ yarağay 8) « A ğ m ayası erkək balalam ış, q ızıl budlu buğrahğa yarayacaq». A k b isi kııhwlamış, altun tvyuğluğ adğırhğ yarağay (IB 7-8) «A ğ madyanı qulunlam ış, qızıl quyruqlu ayğırh ğa yarayacaq». Üçünç kunçuy unlam ış, b əg lig yarağay (IB 9) «Ü çün cü arvadı n əsil vermiş (oğlan d oğm u ş), b ə y liy ə yarayacaq». ÖrüQ əsri ingəg bozağulaçu bolm ış, ö lg əy m ən, - tim iş (IB 6 0 -6 1 ) «Parlaq (ağ) xalh inək b u zovlayası olm uş, ö lə c ə y ə m , - d em iş». Örüt] əsri bozagu kəJürmiş, ıd u klu k yarağay {\B 6 1 ) «Parlaq xalh erkək buzov gətirm iş, qurbanhğa yarayacaq». Q ədim türk ya zısı abidələrinin d ilin d ə qəti g;)ləcək zamanda felin təsriflən m əsin i b clə təsəv vü r etm ək olar: I şəxs tək; kazğanğay m ən «qazanacağam »; II şəx s tək; kazğağay sən III şəx s tək: kazğanğay «c(äzmac'Aq>y, I şəx s cəm: kazğanğay b iz «.qazannc'dg\q>y, II şə x s cəm ; kazğağay siz«(j\azanacä(\f,m\zj>. B əzi türkoloji əd əb iyyatd a q əd im türk yazısı ab id ələrin d ə işlən ən bu fel form asının ya mümkün olan, ya da zəruri olan h ərək əti bildirdiyi göstərilir. ARZU ŞƏKLİ Fclin arzu şək li g ə lə c ə k d ə g örü ləsi işin arzu olunduğunu ifa d ə edir. Q əd im türk yazısı ab id ələrinin d ilin d ə felin arzu şək lin in m orfoloji əla m ətləri birinci ş ə x s təkd ə -aym , -əyin, c ə m d ə -ahm , -.9///T7 şək ilçilərid ir. ş ə k ilisi ab id ələrin d ilin d ə , ə s a s ə n , arzu şək lin in birüıci şəx sin in təkini d ü z əltm ək 565 üçün işlədilirdisə d ə, b əzən bu şəkilçi birinci şoxs cəm in m orfoloji əlam əti kimi də çıx ış edir. B u fakt onu göstərir ki, qədim türk O rxon-Y enisey yazısı abidələri dövründə türk dil- lərində arzu şəklinin -aym, -əyin şəkilçisində k əm iyyət kateqo- riyası h ə iə sabitiəşm əm iş-dir. Abidələrin dilində arzu şəklinin -aym , -əyin şə k ilç isi birinci şəzsin təkini ifadə edir: B en yıradantayan təg əyin (T 11) «M ən şimaldan hücum edim». B en ebgərü tüsəyin, - tid i {Y 30) «M ən e v ə qayıdım, - dedi». K ağan m u kısa yw , - tid iw (T 5) «Xaqanmı seçim , - dedim». tg id əyin tiyin... (B K ş 35) « Y ü k səl- dim, - deyə». A n ı ayıtayın, - tip sülədim (B K ş 41) «Onu çağı- rım, - deyib qoşun çəkdim ». M ən taşıkayın, - tim is (MÇ 22) «M ən sərhədi aşım, - dem iş». İçrə ben bulğayın (MÇ 28) «D axildə m ən qiyam qaldınm ». A bidələrin dilində arzu şəklinin -ayin, -əyin şək ilçisi birinci şəxsin cəm ini ifadə edir; Soğdak bodun itəyin tiyin, Y in çü ü g ü zig k eç ə T əm ir kaptğka tə g i sü lə d im iz (K T ş 39) «Soğdak xalqını təşkil edək d eyə, İnci çaym ı keçərək D əm ir qapıya kimi qoşun çəkdik». B ilg ə Tcyukuk, boyla bağa tarkan birlə, İltəris, kağan bolaym (T 6-7) «Müdrik Tonyukuk, boyla bağa tarxan ilə, İltəris, xaqan olaq». B iriyə Ç uğay y ış tügül, Tün y a z ı konayın (K T c 6 ) «Cənuba Çuğay m eşəli dağlarına deyil, Tün düzünə yerləşək». Abidələrin dilində -aym , -əyin şək ilçisi ilə formalaşmış bir neçə fel vardır ki, ya mətnin yarımçıq olm ası, ya da mübtədanın qrammatik baxımdan formalaşmamasına görə arzu şəklinin birinci şəxsinin təkini, yaxud cəm ini ifadə etdiyini m üəyyənləşdirm ək olmur: B odunığ ig id əyin tiyin, yırağaru o ğ u z bodun tapa, iJgərü kıtay, tatabı bodun tapa, birigərü tabğaç tapa uluğ sü ik iy e g irm i... (K T ş 28) «Xalqı yüksəldim (yaxud; yüksəldək) deyə, şimala - oğuz xalqına qarşı, şərqə kıtay, tatabı xalqma qarşı, cənuba tabğaça qarşı böyük qoşunla on iki...» Türk bodun, ölürəyin, uruğsıratayın, - tir erm is... (K T ş 10) «Türk xalqı; ölüm (yaxud: ölək ), n əslim i kəsim (yaxud; n əslim izi k əsək ) - deyirm iş». ... sö ziljə ya zm a yın yatjılm ayın (ıViç 44) « ... sözü n ə aldanm ayım (yax-ud; aldanm ayaq), yanıh-nayım (yaxud: yanılm ayaq)». Bütiin türkoloji əd əb iyyatd a da -aym , -əyin şək ilçisin in birinci şəxsin h əm tək in i, h əm d ə cəm in i ifadə etm əsi haqqm da fikiriərə rast g əlm ə k olar. Q ədim türk ya zısı abidələrinin d ilin d ə arzu şək lin in birinci şoxs cəm i sam itlə bitən fcllərə -alıw, -olim , saitlə b itən fe llə rə isə -htn, -lim şək ilçisin i artırmaqla ə m ə lə gəlir; m ə sə lə n ; İd i yokkısahm (T 11) «S ahib i m əh v ed ək ». A ltu n y ış üzə kabısahm (T 20) «Altun m eşəli dağlarının üstünə hücum cd ək ». ÖQrə türk kağanğaru süləhm (T 20 ) « Ə v v ə Icə türk xaqanm a qarşı qoşun çək ək ». Üçəgün kabışıp süləlim , anı yo kktsa h m (T 21) «Ü çüm üz birləşib qoşun çək ək , onu m ə h v ed ək ». A n ı subığ barahm (T 27) «A nı çayı ilə g cd ək ». 01 sabığ esidip bəglər kopın: - Yanalım, arığ obutı yig, - tid i (T 3 6-3 7 ) « 0 x əb əri cşid ib bəylərin ham ısı; - Q ayıdaq, təm iz h əy a yaxşıdır, - dcdi». Y a n şya zıd a tiriləhm . - ti w i s ( l 33) «Y arış düzündə toplaşaq, - dem iş». TSJə basınahm , təgəlim , - tid ’in (T 39) « N ə üçün basılaq, hücum ed ək , - dedim »- T a jri bilgə kağanta adınlm ahm , azm ahm , - tiyin ança ötlədiın (O 10) « M ü q əd d əs müdrik xaqandan ayrdm ayaq, ona x əy a n ət ctm əy ə k , d cy ə c lə v ə s iy y ə t ctdim ». Türkoloqların, d em ək olar ki, ham ısı -ahm, -əlim şək il- çisin i birinci ş ə x s cəm in m orfoloji əla ın əti k im i qəbul edir. T ürkologiyada -ayın, -əyin v ə -ahm , -əUm şək ilçilərin in yaratdığı m əna haqqmda yckdil rəy yoxdur. T ürkoloqlann ə k sə r iy y ə ti bu fıkirdədir ki, h əm in şək ilçilə r fclin arzu şək lin i ə m ə l ə g ə tir m əy ə x id m ət edir. Lakin A zərbaycan dilçilərinin fik rin ə görə, -ayın, -əyin v ə -ahın, -əlim şək ilçiləri felin əm r şə k lin in birinci şəx sin in form adüzəldən şək ilçisid ir. A zərb aycan d ilç ilə r in d ə n Ə .M .D əm irçiza d ə, M .A .Ş ir ə liy c v v ə H .İ.M irzəza- d ə bu nkri x ü su silə m üdafıə cdirlər. Düzdür, bu zaman H .İ.M ir- z ə z a d ə yazır ki, « ... əm r m əzm ununu şərti olaraq q əb u l cdirik, çü n k i burada {-ahm , -əlim şək ilçisin d ə - Ə .R.) h ər şey d ən 0 V V Ə İ , arzu, istək , çağırış v ə s. m ənalar ifad ə edilm işdir. -əyim , -ayım {-aym , -əyin şəkilçilərinin variantıdır - Ə .R ). Bvı şəxs şəkilçisi də felin əm r formasınm sonuna artınlaraq birinci şəxsin təkini bildirir. Burada da arzu, istək v ə s. m əzm un ifadə edilir. H əm in şəkilçini tərkib h issələrinə ayırdıqda belə bir xüsusiyyəti görürük; -a, -ə arzu v ə istək m əzm unu bildirən əlam ət, -y bitişdirici ünsür, - (ı, i) m isə birinci şəx s şəkilçisi». ’ LAZIM ŞƏKLİ Felin lazım şəkli hərəkətin baş verm əsinin lazım hğm ı, zərurihyini bildirir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dihndə işlənən -taçı, -tə ç i şəkilçisindən danışan türkoloqlar onu ya potensial g ə lə c ə k zaman şəkilçisi, ya da qəti g ə lə c ə k zaman şəkilçisi hesab edirlər. M əsələn , V .M .N asilov abidələrin dilində işlən ən -taçı, -təç i şəkilçisinin zaman yaratma qabihyyətinə m ahk olduğunu yazır. Onun sözlərinə görə, bu şək ilçi indiki- g ə lə c ə k potensial zamanı v ə potensial keçm iş zamam ə m ə lə gətirir .2 Bu şəkilçisni A.N .K ononov^ və Ə.C.Şükürlü^ qəti g ə lə c ə k zaman şək ilçisi hesab edir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində işlən ən -taçı, -təç i şəkilçisi hərəkətin icrasmm lazım , zəruri olduğunu ifadə edən feilər ə m ə lə gətirir v ə müasir Azərbaycan dihndə eyni m əqsəd üçün işləd ilən -ası, -ə si şəkilçisinə h əm şək ilcə (abidələrin dihndə işlən ən -taçı, -tə ç i şəkilçisinin birinci samiti düşür, ç samitinin s samitinə uyğunluğu isə türk dillərində qanunauyğun fonetik hadisədir; m üqayisə et: göytürk O rxon-Y enisey yazısı abidələrinin dihndə: bolsm /b o lzu n / bolçun «olsun»; qırğızea: çaç - azərbaycanca: saç v ə s.). Bunlan n əzərə ahb qədim türk ‘ H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin lariximort'ologiyası. Bal(j, 1962, s.230. ■ B .M .H a c m o e . ^sbiK opxoHO-enuceücKUx noMfimHUKoe. MoCKea, 1960, c.64, 66 . ^ A.H .KoH onoe. r p o M M a m u K a H Sbm a mmpKCKUX p y H U u e c K u x n a M n m n u K o e V lI-IX e e . JleH um pad, 1960, c.190. '' Ə.Şükürlü. Qədim türk yazılı ahidələrinin diU. Bakı, 1993, s.l30. 3 6 8 Yüklə 17,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|