Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

56-57)  «Hansı  bir  yerdə  xaqanlı  xalqa  (başçı  olaraq  bir) 
avara  var  olsa,  (o  xalqm)  nə  qədər  kədəri  var  olası  imiş». 
O I ik i 
k is i  bar  ersər,  sin i
  -  
Tabğaçığ  ö lü rtəçi
 
(T  20)  « 0   iki  adam  var 
isə ,  səni  -  Tabğaçı  öldürəsidir». 
K ü l  tigin y o k  ersər,  ko p   öJtəçi 
e r tig iz { K J
 
şm   10)  «KüI tigin yox  isə  (olm asaydı),  hamımz ö ləsi 
idiniz». 
K ə lir   ersər,  k ü   ə r  ükülür,  k ə lm ə z   crsər,  tıiığ,  sabığ  ah 
o Iu r{y
 
32)  «G əlir  isə   ,  səs  döyüşçüləri  çoxaldır,  g əlm əz  isə  dil 
tutaraq,  xəbər  tutaraq  otur». 
İltəris kağan  kazğanmasar,  y o k   erti 
ersər,  ben  ö züm
  -  
B ilg ə   T oyukuk kazğanm asar,  ben y o k   crtim  
ersər,  K apağan  kağan  türk  sir  bodun  y irin tə   bod y ə m ə ,  bodun 
y ə m ə ,  k iş i  y ə m ə   id i  y o k   ertəçi  crti
 
(T  59-60)  «İltəris  xaqan 
qazanmasa  idi,  olm asa  idi,  m ən  özüm   --  Müdrik  Tonyukuk 
qazanmasa  idim,  m ən   olmasa  idim ,  Kapağan  xaqanın  türk  sir 
xalqı  yerində  bir  nəfər  də, 
xalq 
da, 
adam  da 
sahib 
qalmayacaqdı».
FELİN  MODAL  FORMASI
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
ir/cr
 
naqis  felinin 
erinç
 
forması  işlənir.  A bidələrin  dili  üzərində  tədqiqat  aparmış, 
az qala,  bütün m ütəxəssislər bu  fel  haq-qmda  fikir  söyləm iş,  onu 
m ü x təlif cür mənalandırmışdır.  Hamıya  məlumdur ki, 
erinç
 
sözü 
//■/ernaqis  felindən  törəmişdir  v ə   təsriflənm əyən  fel  formasıdır. 
Lakin  onun  dəqiq  olaraq  n ə  mana  ifadə  ctm əsini  heç  kim  
m ü əyyən ləşdirə  bilmir.  Bu  sözü  feli  bağlama  zərf,  ədat, 
qətiyyət,  şübhə,  güman,  əm inlik,  mümkünlük,  xahiş  çaları  v ə   s. 
bildirən 
m ü x təlif  sözlər,  modal  sözlər  v ə   s.  hesab  etm işlər, 
hətta  bəzi  türkoloq-lar  onu  bitmiş  fcl  (^'crbum  fınitum)  kimi 
qəbul etm işlər.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin 
crinç
 
modal 
forması  felin  şühudi  v ə   nəqli  keçm iş  zamanları, 
-d u k
 
şəkilçili 
fellər,  habelə  adlarla (sifət və əv əzlik lərlə)  işlənir;
1.  Felin 
erinç
 
modal  forması  felin  şühudi  keçm iş  zamam 
ilə  işlənir;  m əsələn; 
Türk  bodun  atı,  k ü si y o k   bolm azun  tiyin 
özüm in  ol  tetjri kağan  olurtı  crinç
 
(K T  ş  25 -26)  «Türk  xalqınm 
adı,  şöhrəti  yox  olmasm  deyə,  özümü  o  tanrı  xaqan  oturtdu». 
Ü zə  tctjri,  ıd u k  yer,  sub  kağan  k u tı  taplamadı  erinç
 
(B K   ş  35) 
«Yuxarıda  tanrı,  m üqəddəs  yer,  su  xaqan  bəxtini  qorumadı». 
O tuz  ərig  başlayu  tutuğka  badı  erinç
 
(Y   32)  «Otuz  döyüşçüyə 
başçıhq  edərək  tutuqa  bağlandı». 
Tetjri,  Umay,  ıd u k   ycr,  sub 
basa  bcrti crinç
 
(T  38)  «Tann,  Umay,  m üqəddəs  yer,  su  q ələb ə 
verdi».
2.  Felin 
erinç moĞa\
 
forması  feün  nəqh  keçm iş  zamam  ilə 
işlənir;  m əsələn; 
Tcljri  yarhkaduk  üçün,  m ən   kağan  olurtuk 
üçün  türk  bodun  kazğannvş  erinç
 
(B K   ş  33)  «Tann  buyurduğu 
üçün,  mən  qazandığım  üçün  türk  xalqı  qazanmış». 
Türk  bodun 
y o k   bolm azun  tiyin,  bodun  bolçun  tiyin,  ka ljtm   İltəris  kağanığ, 
ögim   İlbilgə  katum ğ  tetjri töpəsintə  tutip y ö g ə rü  g ö tü rm ış  crinç 
(K T  ş  11)  «Türk xalqı  y o x   olmasm  deyə,  xalq  olsun  d eyə,  atam 
İltəris  xaqanı,  anam  İlbilgə  xatunu  tann  təp əsində  tutub  yuxarı 
qaldırmış».  ... 
bH igsiz kağan  olurm ış  edinç (K T
 
ş  5)  «...bihksız 
xaqan  oturmuş». 
A n ta  k ısrə  im sı  kağan  bolrm ş  erinç,  oğlı  ta 
kağan  bolm ış crinç{Yy.T
 
ş  4-5)  «Ondan  sonra kiçik  qardaşı  xaqan 
olm uş,  oğlu  da  xaqan  oImuş». 
İçikd ü k  üçün  tetjri,  -  öl,
  - 
tim ış 
crinç
 
(T  3)  «Tabe  olduğun  üçün  tanrı,  -  öl,-  dem iş». 
B ilg ə  kağan 
crm is,  aip  kağan  ermis.  B uyurukı  y ə m ə   bılg ə  erm is  crinç,  alp 
crm is erinç.  B əg ləri y ə m ə ,  bodunı y ə n ıə  tu z  ermis.  A n ı  üçün ilig  
ança  tutm ıs  crinç
 
(KT  ş  3)  «Müdrik  xaqan  im iş,  igid  xaqan  imiş. 
Buyuruqları  da  müdrik  imiş,  igid  imiş.  B əyləri  də,  xalqı  da  düz 
im iş.  Onun  üçün dövləti  (eli)  elə  düzəltm iş».
3.  Fclin 
crinç
 
modal  forması 
-duk
 
şəkilçili  fcllə  (fch 
sifə tlə )  işlənir;  m əsələn: 
A nta  k isrə  in isi  cçisin  təg   kıh n m a d u k 
erinç,  oğlı  kaljın  təg   kılın m a d u k  erinç  b ilıg siz  kağan  olurm ış 
crinç
 
(K T  ş  5)  «Ondan  sonra  kiçik  qardaşlar  böyük  qardaşları

kimi  olmadığından,  oğullan  ataları  kimi  olmadığından  biligsiz 
xaqan(lar) (taxta)  oturmuş».
4. 
Felin 
erinç
 
modal  forması  adlarla  iylənib  cümlənin 
xəbərini  təşkil  edir;  m əsələn ; 
B uyu rukt y ə m ə   b ilig siz crinç
 
(KT 
ş  5)  «Buyuruqlan  da biliksiz  imiş». 
B arduk y ird ə   cdgüg o l crinç 
(K T  ş  24)  «G etdiyin yerdə yaxşısı  o  idi».
FELİN  TƏSRİFLƏNMƏYƏN  FORMALARI
Felin 
şə k lə , 
zamana, 
şə x sə  
və 
kəm iyyətə 
görə 
d əy işm əy ən   formalan  felin  təsriflənm oyən  formaları  adlanır. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  təsriflənm əyən 
formaları  dörddür:  m əsdər,  hərəkət  adlan,  feli  sifət  v ə  feli 
bağiama.
M ƏSDƏR
Q ədim   türk  yazısı  abaidələrinin  dilində  m əsdər  fcl 
əsaslarma 
-m ak,  -m ə k
 
şəkilçisini  artırmaqla  ə m ə lə   gəlir;  mə- 
sələn;
tartış  +  m a k >   ta rtışm a k{\ll
 
Orxon abidəsi)  «dartışmaq»;
ko n u ş  + n m k  >  k o n u şm a k {\\l
 
Orxon  abidəsi)  «qonuşmaq, 
yerləşm ək».
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  m əsdər  fel  üçün  sə ciy y ə v i  əlam ət  olan 
zaman,  şəx s  v ə   kəm iyyət  anlayışları  ifadə  etmir,  yalnız  hərəkət 
bildirir,  daha  doğrusu,  hərəkəti  adlandınr,  horəkətin  admı 
bildirir.
HƏRƏKƏT  ADLARI
H ərəkət  adlan  həm   ad,  həm   də  fel  əlam ətlərinə  malik 
olan  sözlərdir.  Ç ox  vaxt  bu  sözlərin  bir  qismi  fellərdən  düzələn 
isim,  bir  qismi  isə  fellərdən  düzələn  sifətlər  kimi  qəbul  edilir. 
Lakin  bu  sözlərdə  hərəkət  r>lamətləri  özünü  daha  bariz  surətdə 
göstərdiyi  üçün  onları  felə  aid  bir  kateqoriya  kimi  götürmək 
lazımdır.  ffərək ət  adlan  iş,  hərəkət,  hal,  v əziy y ət,  proses  adlan
5 86
bildirir  ki,  bu  da  hər  şeydən  əv v əl,  felə  xas  xüsusiyyətdir. 
Hərəkət  adlarmda  isim   v ə  sifətlərə  m əxsus  xüsusiyyətlər  də 
vardır.  Düzdür,  hərəkət  adları  feldən  düzələn  adlardan  leksik- 
semantik  mənasma  görə  fərqlənir,  bununla  belə,  hərəkət, 
v əziy y ət və proses  adlan bildirdikləri  üçün  əşya v ə   əlam ət  (isim 
və sifot) bildirən  sözlərlə  bir sıra ümumi  cəh ətlərə malikdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  hərəkət  adları  o 
qədər  də  inikşaf etməmişdir.  Abidələrin  dilində  hərəkət  adları 
ə m ə lə   gətirən  beş  şəkilçinin  işləndiyi  m üşahidə edilir; 
-sık,  -sik; 
-ğu,  -gü; -uş,  -üş (-us,  -üs); -sağ,  səg; -ma,  -m ə.
1.  -sık,  -sik  şekilçisi  ilə  düzələn  h ərəkət  adlan.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi  qeyri-məhsuldar 
işlənir,  cəm i bir neçə hərəkət adı ə m ə lə   gətirir;  m əsələn;
bat «h&\msiq»  -  batstk{YJX
 
c 2)  «batan»,  «batış»; 
to^«doğm aq»  - 
to ğ s ık { K l
 
c 
2
)  «doğan»,  «doğuş»; 
a f  «acmaq»  - 
a ç sık {K T
 
c 
8
)  «acma»; 
to 
<
 tod  «doymaq»  -  /
0 5
/^ (KT c 
8
)  «doyma»; 
üü'/^uyumaq^ 
- 
u d ısık {T
 
1 2
, 
2 2
)  «uyurna»;
«tutrnaq»  - 
tutsıl< {¥^l
 
c 4)  «tutma»;
-sık,  -sik
 
şəkilçisi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
işlənən  digər  hərəkət  adı  düzəldən  morfem  -  
-uş,  -üş
 
şəkilçisi 
ilə  eyni  sözyaratma  m ənasm a  mfilikdir.  Bu  ikinci  müasir  oğuz 
qrupu  türk dillərində 
-ış,  -iş,  -uş,  -üş
 
hərəkət 
adı,  -an,  -ən
 
və 
-ar, 
-^;>rfeli  sifət  düzəldən  şəkiliçlərə  uyğun  gəlir;  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dili  -   kün  toğsık;  müasir  Azərbaycan  dili  -   gün 
doğan,  gün doğuş;  müasir türk dili 
gün doğuş,  gün  doğar.
2.  -ğu,  -gü  şəkilçisi ilə  ə m ə lə   g ə lə n  hərək ət adları.  Qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fcllərə  artınldıqda  hərəkət  adı 
ə m ə lə   gətirən 
-ğu,  -gü
 
şəkilçisi  indi  də  müasir  oğuz  qrupu  türk 
dillərində  fellərdən  hərəkət  adlan  ə m ə lə   gətirir.  Bu  şəkilçı 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  o  qədər  də  məhsuldar 
işlənmir;
Z76T«vcrmək» -  
bcrgü{MÇ
  21)  «vermə»;
«toplamaq» -- 
to p la ğ u {\
 
13)  «topIama»; 
z/z«üzm ək» -  
üzgü{T
  14)  «üzmə»; 
ay«dcm ək » -  
ayğu {T
 
1 0
) « m əsləh ət vermək»;

t o « b a x m a q »  -  
karağu
 
(T 
3 4 )  «k eşik  çəkm a»- 
it« e tm ə k »  -   /> ^ y(K T   şm   13)  « etm ə» ,  «hazırlam a»- 
lö>-«görm ək » 
- Aär^ıf  (K T  
ş 
23) 
«g ö rm ə»   «tabe  oIm a»- 
Q əd ım  türk yazısı  a b id ələ rin in   d ilin d ə 
-X ryşəkilçisi  ilə
əm ələ  gələn  hərəkət  adlan  isim   düzəldən  -7/A, 
-lik,  -luk, 
-lük 
və 
-çı,
 
-p şək ilçilərin i  də  qəbul edib  ikiqat subs’tantivləşə  bilir- 
7
/^ü«etm ə» -  % ü p ( ( K T  şm   13)  «hazırlavan»; 
4 r/^ /« m əsləh ət verm ə» -  
a yğ u çı{T
 
10)  «m əsləh ətçi»- 
toplağu«X o^\m im
  -  
to p la ğ u lu ğ {T   U )
 
«ta]amaqlıq»- 
üzgü
 
«üzm ə» 
-  
ü zg ü lü g
 
(T  14)  «üzmoki ik ».
'8^
  hərəkət  adı  düzəldən  şəkilçi  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  digər  h ərək ət  adı  düzəldən 
-m a 
-m ə 
şəkilçisi  ilə  eyni  m əna  daşıyır.  B u  şək ilçi  müasir  Azərbaycan 
dıhndəki 
-ma,  -m ə \B   -ğı,  -gi,  -ğu,
 
-^^wşəkilçisinə  uyğundur.
3. 
-ma,  -m ə  şək ilçisi  ilə   yaranan  h ərəkət  adlan.  Qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  h ərək ət  adı  düzəldən  şəkilçi 
qeyri-məhsuldar 
işlənir. 
Göytürk 
O rxon-Y enisey 
yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  bu  şək ilçi  bir  n eçə  hərəkət  adı  əm ələ 
gətü-ir;
y e l
 
«əsm ək»  -  
y e lm ə
 
(T 
3 4) 
«yel  kimi  əsm ə»,  «sürətlə 
getmə»;
tə g
 
«dəym ək,  hücum  etm əb> 
-  
tə g m ə (Y
 
1 0
)  «döyüş». 
Məlumdur  ki,  türk  dillərində  hərəkət  adlarını  bəzən 
substantivləşmiş  fellər  d ə  adlandınrlar.  H ərəkət  adı  bildirən 
yelm ə  sözü  də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sub- 
stantivləşmiş  şək ild ə  işlənir  v ə   «m obil,  cəld  hərəkət  edən  atlı 
kəşfıyyat  d əstəsi»  m ənasını  verir; 
Y e lm ə   karağu  edgüti  urğıl, 
basıtma,  -  tim is
 
(T  34)  « K əşfıy y a tı,  k eşiyi  yaxşı  təşkil  et,  qofil 
basqınm  qarşısmı  al,  -  dem iş»  (y elm ə  sözünü  müqayisə  et: 
Yelü 
kör,  - tim ıs { l
 
26)  «Sürətlə  get,  - dem iş»).
Nüm unədən  də  göründüyü  kim i, 
-m ə
 
şək ilçisi  sonra  gələn 
karağu
 
sözündəki 
-ğu
 
hərək ət  adı  düzəldən  şəkilçi  ilə  eyni 
sözdüzəltmə v ə z ifə si daşıyır.
-ma,  -m ə
 
şəkilçisi  müasir  türk  dillərində  də  hərəkət  adiarı 
əm ələ gətirir.
4. 
-uş,  -üş  şəkilçisi  ilə   ə m ə lə   g ə lə n   h ərəkət  adlan.  Bu 
şəkilçi  ümumtürk  hərəkət  adı  d ü zəld ən   morfemdir. 
-uş,  -üş
5 8 8
:;.əkilçisi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  z ə if  in k ışaf 
otmişdir.  A bidolərin  dü in d ə  bu  şəkilçi  vasitosilə  bir  neçə 
hə rə k ə t adı  ə m ələ gəlir;
z/r«vurmaq» -  
u ru ş{0
 
1 0
)  «vuruş»;
sü
 
«qoşun  (görünür  fel  mənası  da  var)»  -  
süQüş
 
(K T  ş  40, 
şm 
2
  və  s.)  «döyüş».
Qəribə  də görünsə, 
sürjüş
 
«döyüş»  hərəkət  adıdır.  Burada 
iki  hadisədən  biri  ola  bilər:  ya 
sü
 
sözünün  «qoşun»  isim  m ənası 
ilə  yanaşı  fel  (hərəkət)  m ənası  da  olmuşdur,  ya  da 
sü
 
sözü  Q 
samitinin  əlavə  edilm əsi  ilə  hərəkət  məzmunu  qazanmışdır.  Hər 
halda  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində 
süQüş
 
«döyüş»  artıq 
hərəkət  adı  kimi  işlənir;  m əsə-lən: 
U luğ sütjüş sütjüşm iş
 
ş
40)  «Böyük  döyüş  döyüşmüş». 
K ü l  tigin  o l  sütjüşdə  o tu z 
yaşayur crti {Y.T
 
şm  2)  «Kül  tigin  o  döyüşdə  otuz  yaşında  idi». 
SüQüs  bolsar,  çərig  itər  erti
 
(KÇ  9)  «D öyüş  olsa,  qoşun 
çəkərdi». 
Ağuda  ik i uluğ süljüş süQüşdim {B¥^
 
ş  34)  «Aguda  iki 
böyük  döyüş  döyüş-düm». 
...cb kə  təgdükim   uruş kılıp ...
 
(O  10) 
« ...c v ə   çatdıqda vuruş qılıb».
5. 
-sağ,  -səg   şəkilçisi  ilə  düzələn  hərəkət  adları.  Bu 
hərəkət  adları  düzəldən  şəkilçi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dili  üçün  səciyyəvidir,  lakin  az  məhsuldardır.  Abidələrin  dilində 
bu  şəkilçi  ik)  bir ncçə  hərəkət  adı düzəlir;  m əsələn:
Z
7
tr«verm ək » 
-  
b crsə g {0
 
10)  «vermək»;

ödsəg{)A¥^
 
ş  34)  «vaxt keçirmək».
Bu  hərəkət  adian  aşağıdakı  nüm unələrdə  işlənir: 
Tctjri 
b ilg ə kağanka sakm u  isig,  küçig bcrsəgim   bar e n n is erinç
 
(O  10) 
«M üqəddəs  müdrik  xaqana  düşünərək  işim i,  gücümü  verməyim  
var  inıiş». 
Ödsəg,  ö tüləg küç  igidm iş ka(ğam  y a )fjü tt {V>Y^
 
ş  34) 
«M üvəqqəti,  ötəri  güc  ilə  yüksəlm iş  xaqanı  xəyanət etmiş».
Qədim   tükr yazısı  abidələrinin  dilindəki 
-sağ,  -səg
 
hərəkət 
adları  düzəldən  şəkilçi  müasir  Azərbaycan  dilində 
-maq,  -m ə k  
h ərək ət  adı  əm ə lə  gətirən  şək ilçiyə uyğun  gəlir.

PELt  SİFƏ T
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  feli  sifət  fel  və  sifətin  əlamətlərini 
özündə  birləşdirir.  Sifət  kimi  o  da  əlam ət  və  keyfıyyət  bildirir, 
fel  kimi  o  da  h ərək ət  v ə   v ə z iy y ə t  bildirir,  zaman,  tərz  v ə  növ 
göstərir,  təsirli  v ə   təsirsiz  olur,  təsdiq  v ə  inkar  aspektində 
işlənir,  başqa sözləri  idarə edir v ə  özünə qütb yarada bilir.
B ə z ə n   d ilçilik  ədəbiyyatm da  feli  sifətləri  feldən  əm ələ 
g ələn   adlar  adlandırxrlar.  «O rxon-Y enisey  abidələrində  feldən 
düzələn  adlar  adyektiv  v ə   subyektiv  məftıumlara  aynlan  müx- 
tə lif qrammatik  kateqoriyalarm  kompleksidir,  bunlar  təsriflənən 
fellərin  əsasm ı  təşk il  edərək predikativ  komponentlər  kimi  çıxış 
edir.  Ü m um iyyətlə,  adlar kateqoriyasınm  leksik-qrammatik mA- 
hiyyətini  m üəyyən ləşdirən  bütün  qanunauyğunluqlar  feldən  dü- 
zələn   adlara  da  aiddir.  Lakin  feldən  düzələn  adlar  felin  se- 
mantikasma  v ə   fel  əsasm m   sözdüzəltm ə  qabiliyyətinə  aid  olan 
spesifık  xüsusiyyətlərlə  fərqlənir.  Feldən  düzələn  adlar  təsdiq 
və  inkar  əsasm a  malikdir,  təsirlik  v ə   təsirsizlik  m ənası  daşıyır 
v ə  fel  növünün  m üəyyən  kateqoriyasma  uyğun  g ə lə n   şəkilçilər 
quruluşuna  malikdir.  Bımdan  başqa,  fel  əlam əti  bildirərək,  onlar 
konkret v ə  (m üəyyən ana görə)  m ütləq zaman m ənası bildirir.
Feldən  düzələn  adlar  təyini  söz  birləşm ələrində  işlənən 
feli  sifət  formalarıdır.  Substantiv  məfhumlar  kimi  onlar  adlar 
kateqoriyasma  xas  olan  qrammatik  qanunlara  tabedir;  hallanır, 
m ənsubiyyət  şək ilçisi  qəbul  edir  v ə  sintaksis  sistem ində  mübtə- 
da,  vasitəsiz  v ə  vasitəli  tamamlıq  v ə   m üxtəlif zərflik  üzv  kimi 
çıxış edir».‘
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  feli  sifət  sözləri  öz  ətrafma  toplayıb  feli 
sifət  tərkibi  ə m ə le   gətirir.  B e lə   tərkiblərin  son  sözü,  yəni  feli 
sifət  xəbərlik  şəkilçiləri  qəbul  etdikdə  cüm lənin  xəbəri 
v əzifəsin d ə  çıxış  edir.  X əbər  m övqeyində  işləndikdə  feli  sifət 
felə  aid  olan  bütün  əlam ətləri  qəbul  edir.  Lakin  feli  sifətin  bir
' B.M.Hacunoe. flsbiK 
opxoHO-eHuceücKux 
noMHmHUKoe.  MocKea,  1960, 
c.
51-52.
590
cüm lə  üzvü  kimi  əsas  funksiyası  m üəyyən  bir  cümlə  üzvünü 
təyin  etməkdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  feli  sifəti 
təyin  edərkən  aşağıdakı  dörd meyar əsas  götürülməlidür:
1.  Feli  sifət  substantivləşir.  Bu  zaman  o,  cümlənin 
mübtədası,  yaxud tamamhğı m övqcyində çıxış edir.
2.  Feli  sifət  sonrakı  üzvü  təyin  edir.  Bu  təsadüfdə  feli 
sifətdən  sonra  m üəyyən  ad  bildirən  bir  sözün  işlənm əsi 
zəruridir,  onda feli  sifət cüm lədə  təyin rolunda işlənir.
3.  Feli  sifət  söz  birləşm əsinin  sonunda  işlənü".  Bu  zaman
o,  xəbərlik  şəkilçiləri  qəbul  edir  v ə  cüm lənin 
xəbəri 
mövqeyində  çıxış  edir.  4.  Feli  sifət  yalnız  qoşmalarla  birlikdə 
cümlənin zərfliyi ola bilər.
Bu  tələblərə  cavab  verm əyən  söz  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin dilində  feli sifət ola bilməz.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  aşağıdakı  fcli  sifəl 
formalannın  işləndiyinə təsadüf edilir.
l. 
-mış,  -m iş şek ilçili feli sifətlər.  B elə  feli  sifətlər  fel  əsa- 
sma 
-wış,
  -/Tjy^şəkilçisini  artırmaqla düzəlir. 
-m/|^şəkilçisi 
cüm lədə  m üəyyen  bir üzvün  təyini  v ə ya  tərkib  ə m ə lə  gətirərək 
genişlənm iş  təyini  funksiyasmı  yerinə  yetirir.  Bu  feli  sifətlər 
substantivləşərək  cüm lənin  mübtədası  (yaxud  genişlənm iş 
mübtədası)  və  ya  tamamhğı  (yaxud  genişlənm iş  tamamlığı) 
rolunu  oynayır. 
-
ithş
, 
-miş
  şəkilçili  feli  sifətləri  felin  nəqli 
keçm iş  zamanı  ilə  v ə 
-mış,  -ıniş
  şəkilçili  feli  bağlamalarla 
qanşdırmaq  olmaz.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu 
feli  sifət  əm ələ  gətirən  şəkilçinin  dodaqlanan  variantı 
{-muş,  - 
müş)
  işlənmir.  A bidələrin  dilində 
-mış,  -miş
  şəkilçili  feli  sifət 
əsas  feldə  ifadə  edilm iş  hərəkətdən  əv v əl  icra  edilm iş  hərəkət